สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํฯ เอเตหิ ปริยาเยหีติ เอเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณาทิอุปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิฯ

ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพํ สกฺการํฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํ ปรายณํฯ อชฺชตาติ อชฺชาติ ปทสฺส วฑฺฒนมตฺตํ เหตฺถ ตา-สทฺโท ยถา ‘‘เทวตา’’ติฯ ปาเณหิ อุเปตนฺติ ปาเณหิ สห สรณํ อุเปตํฯ ‘‘ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ คตเมว มํ ธาเรตู’’ติ อาปาณโกฏิกํ อตฺตโน สรณคมนํ ปเวเทติฯ เตนาห ‘‘ยาว เม’’ติอาทิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทหรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุริสสุตฺตวณฺณนา

[113] ปุริมสุตฺเตติ ปุริมสุตฺตเทสนายํฯ ตตฺถ หิ อุปสงฺกมนฺตเวลาย สตฺถุ คุเณ อชานนฺโต เกวลํ สมฺโมทนํ กโรติฯ เทสนํ สุตฺวา ปน สตฺถุ คุเณ ญตฺวา สรณงฺคตตฺตา อิธ อิมสฺมิํ สมาคเม อภิวาเทสิ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตํ, อวิชเหน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตธมฺมา อชฺฌตฺตํ เอกชฺฌํ คหณวเสน, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ กามญฺจายํ อชฺฌตฺตสทฺโท โคจรชฺฌตฺตวิสยชฺฌตฺตอชฺฌตฺตชฺฌตฺเตสุ ปวตฺตติฯ เต ปเนตฺถ น ยุชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยกชฺฌตฺต’’นฺติ, นิยกสงฺขาตอชฺฌตฺตธมฺเมสูติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติฯ ลุพฺภนลกฺขโณติ คิชฺฌนลกฺขโณ, อารมฺมเณ ทฬฺหคฺคหณสภาโวติ อตฺโถฯ ทุสฺสนลกฺขโณติ กุชฺฌนลกฺขโณ, พฺยาปชฺชนสภาโวติ อตฺโถฯ มุยฺหนลกฺขโณติ อญฺญาณลกฺขโณ, อารมฺมเณ สภาวสมฺโมหภาโวติ อตฺโถฯ วิเหเฐนฺตีติ อตฺถนาสนอนตฺถุปฺปาทเนหิ วิพาเธนฺติฯ ตโต เอว ยถา สคฺคมคฺเคสุ น ทิสฺสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นาเสนฺติ วินาเสนฺตี’’ติฯ อตฺตนิ สมฺภูตาติ สนฺตาเน นิพฺพตฺตาฯ

ปุริสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ชรามรณสุตฺตวณฺณนา

[114] อญฺญตฺร ชรามรณาติ ชรามรเณน วินาฯ ชรามรณวิรหิโต ชาโต นาม อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติฯ ปาฬิยํ ชาตสฺสาติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํฯ มหาสาลาติ อิมินา ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘ปุรตฺถิโยติ ปุลตฺถิโย’’ติฯ มหาสารปฺปตฺตาติ มหนฺตํ วิภวสารํ ปตฺตาฯ โกฏิสตํ ธนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘กุมฺภํ นาม ทส อมฺพณานี’’ติ วทนฺติฯ อิสฺสราติ วิภวิสฺสริเยน อิสฺสราฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสาธารณธนานํ นิธานคตตฺตา ‘‘อนิธานคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตุฏฺฐิกรณสฺสาติ ปาสาทสิวิกาทิสุขสาธนสฺสฯ

อารกา กิเลเสหีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิมาหฯ อารกาติ จ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ ทูเรติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวโต, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาทิปจฺจยา จ อรหํฯ กามญฺจายํ สํยุตฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย เอว ปน นิปฺปริยาโยติ อาห ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติ พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํฯ วุฏฺฐาติ วุฏฺฐวนฺโตฯ จตูหิ มคฺเคหิ กรณียนฺติ ปจฺเจกํ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาภิสมยํฯ เอวํ คตํ โสฬสวิธํ โหติฯ โอสีทาปนฏฺเฐน ภารา วิยาติ ภาราฯ เตนาห ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.22)ฯ อตฺตปฏิพทฺธตาย อตฺตโน อวิชหนโต ปรมตฺถเทสนาย จ ปรมตฺโถ อรหตฺตํฯ กามญฺจายมตฺโถ สพฺพสมิทฺธิสสนฺตติปริยาปนฺโน อนวชฺชธมฺโม สมฺภวติ อกุปฺปสภาวา, อปริหานธมฺเมสุ ปน อคฺคภูเต อรหตฺเต สาติสโย, น อิตเรสูติ ‘‘อรหตฺตสงฺขาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยวิภาคํ ทสวิธมฺปิ ภเวสุ สํโยชนํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏปจฺจโย หุตฺวา นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน พนฺธตีติ ภวสํโยชนํฯ สติปิ หิ อญฺเญสํ ตปฺปกฺขิยภาเวน วินา สํโยชนานิ เตสํ ตปฺปจฺจยภาโว อตฺถิ, ภวนิยาโม โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิโตติ ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมนิยาโม จ โหติ, น จ อุปจฺฉินฺนสํโยชนสฺส กตานิปิ กมฺมานิ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เตสํเยว สํโยชนฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ