1. ทหรสุตฺตวณฺณนา

[112] ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทีติ ภควโต คุเณ อชานนฺโต โกสลราชา อตฺตโน ขตฺติยมาเนน เกวลํ ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ ปฐมาคเต หิ สตฺถริ ตสฺส สมฺโมทิตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต, มหาราช, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา เตน รญฺญา สทฺธิํ ปฐมํ ปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย, ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ ราชา ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทนํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํ, ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉติฯ ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํฯ ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํฯ สุขวิหารสมฺภเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พลวปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนียํฯ สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมํ ปน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อาหฯ สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโตฯ ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ

สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตํ อาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตํฯ พฺยญฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ

อทิฏฺฐตฺตาติ อุปสงฺกมนวเสน อทิฏฺฐตฺตาฯ คุณาคุณวเสนาติ คุณวเสน คมฺภีรภาวํ วา อคุณวเสน อุตฺตานภาวํ วาฯ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวาติ โอวฏฺฏิกาย คเหตพฺพสารวตฺถุํ กตฺวาฯ โลกนิสฺสรณภโวกฺกนฺติปญฺหนฺติ โลกโต นิสฺสฏภาวปญฺหญฺเจว อาทิโต ภโวกฺกมนปญฺหญฺจฯ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตํ ปุจฺฉนฺโต หิ ‘‘กิํ ภวํ โคตโม สพฺพโลกโต นิสฺสโฏ, สพฺพสตฺเตหิ จ เชฏฺโฐ’’ติ? ปุจฺฉติ นามฯ ยถา หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย โลกโต นิสฺสฏตา วิญฺญายติ, เอวํ สพฺพสตฺเตหิ เชฏฺฐภาวโต เสฏฺฐภาวโตฯ สฺวายมตฺโถ อคฺคปสาทสุตฺตาทีหิ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) วิภาเวตพฺโพฯ กถํ ปน สมฺพุทฺธตา วิญฺญายตีติ? อวิปรีตธมฺมเทสนโตฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทีสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.124) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ราชา สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนํ อชานนฺโต ตโต เอวสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ อสทฺทหนฺโต ‘‘วุฑฺฒตเรสุปิ จิรปพฺพชิเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธภาเว อลพฺภมาเน ตพฺพิปรีเต กถํ ลพฺเภยฺยา’’ติ มญฺญมาโน ‘‘กิํ ปน ภวํ โคตโม’’ติอาทิํ วกฺขติฯ ราชา อตฺตโน ลทฺธิยา น ปุจฺฉติ อตฺตโน สมฺมุขา เตหิ อสมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺเสว ปฏิญฺญาตตฺตาฯ ยสฺมา เต มุสาวาทิตาย อตฺตโน อุปฏฺฐากาทีนํ ‘‘พุทฺธา มย’’นฺติ ปฏิชานิํสุ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โลเก มหาชเนน คหิตปฏิญฺญาวเสน ปุจฺฉตี’’ติฯ สฺวายมตฺโถ อาคมิสฺสติฯ พุทฺธสีหนาทนฺติ พุทฺธานํ เอว อาเวณิกํ สีหนาทํฯ กามํ มคฺคญาณปทฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, สมฺโพธิญาเณ ปน คหิเต ตํ อตฺถโต คหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺโพธิ’’นฺติฯ

ปพฺพชฺชูปคมเนนาติ ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาย อุปคมนมตฺเตน สมณา, น สมิตปาปตายฯ ชาติวเสนาติ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา, น พาหิตปาปตายฯ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆติ ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺฐิวิสุทฺธสีลสามญฺญวเสน สํหตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอเตสํ อตฺถีติ เอเตสํ สพฺพญฺญุปฏิญฺญาตานํ ปริวารภูโต อตฺถิฯ สฺเววาติ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอวฯ เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสนฯ สงฺฆิโน, คหฏฺฐสมูหวเสน คณิโน’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อเจลกวตจริยาทิ-อาจารสิกฺขาปนวเสนฯ

ปากฏาติ สงฺฆีอาทิภาเวน ปกาสิตาฯ ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานํ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ เตสุ สาสนิเกสุ วิย สนฺตคุณนิคุหนา อปฺปิจฺฉา ลพฺภตีติฯ ยโสติ กิตฺติสทฺโทฯ ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตฺตา ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธีติ อาห ‘‘ติตฺถกราติ ลทฺธิกรา’’ติฯ สาธุสมฺมตาติ ‘‘สาธู’’ติ สมฺมตา, น สาธูหิ สมฺมตาติ อาห ‘‘สนฺโต…เป.… ปุถุชฺชนสฺสา’’ติฯ

กปฺปโกลาหลนฺติ กปฺปโต โกลาหลํ, ‘‘กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ เทวปุตฺเตหิ อุคฺโฆสิตมหาสทฺโทฯ อิเมติ ปูรณาทโยฯ พุทฺธโกลาหลนฺติ เทวตาหิ โฆสิตํ พุทฺธโกลาหลํฯ ปยิรุปาสิตฺวาติ ปุริสสุติปรมฺปราย สุตฺวาฯ จินฺตามณิวิชฺชา นาม ปรจิตฺตชานาปนวิชฺชาฯ สา เกวฏฺฏสุตฺเต ‘‘มณิกา’’ติ อาคตา, อาทิ-สทฺเทน คนฺธาริสมฺภววิชฺชาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ คนฺธาริยา วิกุพฺพนํ ทสฺเสติฯ อตฺตภาเวติ สรีเรฯ ราชุสฺมาติ ราชเตโชฯ

สุกฺกธมฺโมติ อนวชฺชธมฺโม นิกฺกิเลสตาฯ อิทํ คเหตฺวาติ อิทํ ปรมฺมุขา ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วตฺวา อตฺตโน สมฺมุขา ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตหิ วุตฺตวจนํ คเหตฺวาฯ เอวมาหาติ ‘‘เยปิ เต, โภ โคตม…เป.… นโว จ ปพฺพชฺชายา’’ติ เอวํ อโวจฯ อตฺตโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวาติ ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตสํ อตฺตโน ปุรโต ปวตฺติตํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวาฯ อีทิเส ฐาเน กิํ-สทฺโท ปฏิเสธวาจโก โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กินฺติ ปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ, กสฺมา ปฏิชานาตีติ อตฺโถ?

น อุญฺญาตพฺพาติ น ครหิตพฺพาฯ ครหตฺโถ หิ อยํ อุ-สทฺโทฯ ‘‘ทหโร’’ติ อธิกตตฺตา วกฺขมานตฺตา จ ‘‘ขตฺติโยติ ราชกุมาโร’’ติ วุตฺตํฯ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, โย โกจิ สปฺโป, อิธ ปน อธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสีวิโส’’ติ อาหฯ สีลวนฺตํ ปพฺพชิตํ ทสฺเสติ สามญฺญโต ‘‘ภิกฺขู’’ติ วทนฺโตฯ อิธ ปน ยสฺมา ‘‘ภวมฺปิ โน โคตโม’’ติอาทินา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กถํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตสฺมา ภควา อตฺตานํ อพฺภนฺตรํ อกาสิฯ ยทิปิ วิเสโส สามญฺญโชตนาย วิภาวิโต โหติ, สํสยุปฺปตฺติทีปกํ โนติ วุตฺตคฺคหณํ ปน ตํ ปริจฺฉิชฺชตีติฯ เตนาห ‘‘เทสนากุสลตายา’’ติอาทิฯ อิทานิ อวญฺญาปริภเว ปโยคโต วิภาเวตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อจิตฺตีกตาการวเสน อวญฺญาย ปากฏภาโว, วมฺภนวเสน ปริภวสฺสาติ อธิปฺปาเยน กายปโยควเสน อวญฺญา ทสฺสิตา, วจีปโยควเสน ปริภโว, อุภยํ ปน อุภยตฺถาปิ ปเภทโต คหิตํ, อวญฺญปริภวานํ ทฺวินฺนมฺปิ อุภยตฺถ ปริคฺคโหฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ อวญฺญาทิ สพฺพมฺปิฯ จตูสุปิ ตํ น กาตพฺพเมว สมฺปติ อายติญฺจ อนตฺถาวหตฺตาฯ

ตทตฺถทีปนาติ ตสฺส อาทิโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทีปนาฯ วิเสสตฺถทีปนาติ ตโต วิสิฏฺฐตฺถทีปนา ฯ เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโยติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เขตฺตโต วิวาทา สตฺเต ตายตีติ ขตฺติโยติ โลกิยา กถยนฺติฯ ‘‘มหาสมฺมโต, ขตฺติโย, ราชา’’ติ เอวมาคเตสุ อิเมสุ ทุติยํฯ อกฺขรนฺติ สมญฺญาฯ สา หิ อุทยพฺพยาภาวโต ‘‘น กทาจิ ขรตีติ อกฺขร’’นฺติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติฯ ชาติสมฺปนฺนนฺติ สมฺปนฺนชาติํ อติวิสุทฺธชาติํฯ ตีณิ กุลานีติ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทกุลานิฯ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺตโน ชาติสมฺปตฺติยา อภิภวิตฺวาฯ

เกวลํ นามปทํ วุตฺตํ อาขฺยาตปทํ อเปกฺขเตวาติ อาห ‘‘ฐานํ หีติ การณํ วิชฺชตี’’ติฯ อุทฺธฏทณฺเฑนาติ สมนฺตโต อุพฺภเตน ทณฺเฑน สาสเนน, พลวํ อุปกฺกมํ ครุกํ ราชานมฺปิฯ ตํ ขตฺติยํ ปริวชฺเชยฺยาติ ขตฺติยํ อวญฺญาปริภวกรณโต วชฺเชยฺยฯ เตนาห ‘‘น ฆฏฺเฏยฺยา’’ติฯ

อุรคสฺส จ นานาวิธวณฺณคฺคหเณ การณํ วทติ ‘‘เยน เยน หี’’ติอาทินาฯ พหุภกฺขนฺติ มหาภกฺขํ สพฺพภกฺขขาทกํฯ ปาวกํ โสธนตฺเถน อสุทฺธสฺสปิ ทหเนนฯ โสติ มคฺโคฯ กณฺโห วตฺตนี อิมสฺสาติ กณฺหวตฺตนีฯ มหนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธ หุตฺวาฯ ยาวพฺรหฺมโลกปฺปมาโณติ กปฺปวุฏฺฐานกาเล อรญฺเญ อคฺคินา คหิเต กาลนฺตเร เอว กฏฺฐติณรุกฺขาทิสมฺภโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ

ฑหิตุํ น สกฺโกติ ปจฺจกฺโกสนาทินาฯ วินสฺสนฺติ สมณเตชสา วินาสิตตฺตาฯ

‘‘น ตสฺสา’’ติ เอตฺถ น-การํ ‘‘วินฺทเร’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น วินฺทนฺตี’’ติฯ วตฺถุมตฺตาวสิฏฺโฐติ ฐานเมว เนสํ อวสิสฺสติ, สยํ ปน สพฺพโส สห ธเนน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘สมฺมเทว สมาจเร’’ติ เอตฺถ ยถา ราชาทีสุ สมฺมา สมาจเรยฺย, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘ขตฺติยํ ตาวา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโยติ ขตฺติย-พฺราหฺมณคหปติ-มหาสาลกุลานิ วทติฯ ปญฺจ รูปิพฺรหฺมโลเก, จตฺตาโร อรูปีพฺรหฺมโลเกติ เอวํ นว พฺรหฺมโลเก กมฺมภววิภาเคน, เสสานํ คณนานํ อุปปตฺติภววิภาเคนฯ

อภิกฺกนฺตนฺติ อติวิย กมนียํฯ สา ปนสฺสา กนฺตตา อติวิย อิฏฺฐตาย มนวฑฺฒนตาย โสภนตายาติ อาห ‘‘อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกนิทฺเทโส, วจนํ ปน ภควโต ธมฺมเทสนาติ ตถา วุตฺตํฯ อตฺถมตฺตทสฺสนํ วา เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ

อโธมุขฐปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ฐปิตํฯ เหฏฺฐามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺฐามุขํ ชาตํฯ อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺยฯ หตฺเถ คเหตฺวาติ ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทีนิ อวตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ กตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ เอวํ วตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ วเทยฺยฯ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสีฯ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ ภาชนํ ตสฺส อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺยฯ อญฺญาณสฺส อภิมุขตฺตา เหฏฺฐามุขชาตตาย สทฺธมฺมวิมุขํ, ตโต เอว อโธมุขภาเวน อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขยํฯ กามํ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ สพฺพาปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค ‘‘กุจฺฉิโต มคฺโค’’ติ กตฺวาฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโคฯ เตเนว หิ ตทุภยปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ

สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํฯ เอเตหิ ปริยาเยหีติ เอเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณาทิอุปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิฯ

ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพํ สกฺการํฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํ ปรายณํฯ อชฺชตาติ อชฺชาติ ปทสฺส วฑฺฒนมตฺตํ เหตฺถ ตา-สทฺโท ยถา ‘‘เทวตา’’ติฯ ปาเณหิ อุเปตนฺติ ปาเณหิ สห สรณํ อุเปตํฯ ‘‘ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ คตเมว มํ ธาเรตู’’ติ อาปาณโกฏิกํ อตฺตโน สรณคมนํ ปเวเทติฯ เตนาห ‘‘ยาว เม’’ติอาทิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทหรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุริสสุตฺตวณฺณนา

[113] ปุริมสุตฺเตติ ปุริมสุตฺตเทสนายํฯ ตตฺถ หิ อุปสงฺกมนฺตเวลาย สตฺถุ คุเณ อชานนฺโต เกวลํ สมฺโมทนํ กโรติฯ เทสนํ สุตฺวา ปน สตฺถุ คุเณ ญตฺวา สรณงฺคตตฺตา อิธ อิมสฺมิํ สมาคเม อภิวาเทสิ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตํ, อวิชเหน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตธมฺมา อชฺฌตฺตํ เอกชฺฌํ คหณวเสน, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ กามญฺจายํ อชฺฌตฺตสทฺโท โคจรชฺฌตฺตวิสยชฺฌตฺตอชฺฌตฺตชฺฌตฺเตสุ ปวตฺตติฯ เต ปเนตฺถ น ยุชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยกชฺฌตฺต’’นฺติ, นิยกสงฺขาตอชฺฌตฺตธมฺเมสูติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติฯ ลุพฺภนลกฺขโณติ คิชฺฌนลกฺขโณ, อารมฺมเณ ทฬฺหคฺคหณสภาโวติ อตฺโถฯ ทุสฺสนลกฺขโณติ กุชฺฌนลกฺขโณ, พฺยาปชฺชนสภาโวติ อตฺโถฯ มุยฺหนลกฺขโณติ อญฺญาณลกฺขโณ, อารมฺมเณ สภาวสมฺโมหภาโวติ อตฺโถฯ วิเหเฐนฺตีติ อตฺถนาสนอนตฺถุปฺปาทเนหิ วิพาเธนฺติฯ ตโต เอว ยถา สคฺคมคฺเคสุ น ทิสฺสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นาเสนฺติ วินาเสนฺตี’’ติฯ อตฺตนิ สมฺภูตาติ สนฺตาเน นิพฺพตฺตาฯ

ปุริสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ