เมนู

9. สุสิมสุตฺตวณฺณนา

[110] ตุยฺหมฺปิ โนติ ตุยฺหมฺปิ นุ, นุ-สทฺโท ปุจฺฉายํ, ตสฺมา วณฺณํ กเถตุกาโม ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ น วฏฺฏตีติ น ยุชฺชติ, กถิโตติ กเถตุํ อารทฺโธ, เตนาห ‘‘มตฺถกํ น ปาปุณาตี’’ติฯ ตเมว มตฺถกาปาปุณนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สติสมฺปชญฺญาโยคโต โครูปสีโล, มูฬฺโห ขลิตปญฺโญ, โครูปสฺส วิย สีลํ เอตสฺสาติ หิ โครูปสีโลฯ สภาโค เอกรูปจิตฺตตายฯ อริยานํ สภาคตา นาม คุณวนฺตวเสนาติ อาห ‘‘อญฺญมญฺญสฺส คุเณสุ ปสีทิตฺวา’’ติฯ โสฬสวิธํ ปญฺญนฺติ มหาปญฺญาทิกา ฉ, นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญา, อาสวกฺขยปญฺญาติ อิมํ โสฬสวิธํ ปญฺญํฯ เตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิปิ เอตฺเถว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺติฯ

อานนฺทาติ เถรํ อาหฯ อาจาโรติ จาริตฺตสีลมาหฯ โคจโรติ โคจรสมฺปตฺติฯ วิหาโรติ สมาปตฺติวิหาโรฯ อภิกฺกโมติอาทินา อิริยาปถวิหารํฯ ตุยฺหมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ภควตา อตฺตานํ อาทิํ กตฺวา ตทญฺเญสํ วิญฺญูนํ สพฺเพสํ เถรสฺส รุจฺจนสภาโว ทีปิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มยฺหํ รุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สติปิ อานนฺทตฺเถรสฺสปิ อสีติยา มหาเถรานํ อนฺโตคธภาเว ‘‘อสีติยา มหาเถรานํ รุจฺจตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุยฺหมฺปิ รุจฺจตี’’ติ วจนํ เตน ธมฺมเสนาปติโน วณฺณํ กถาเปตุกามตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สาฏกนฺตเรติ นิวตฺถวตฺถนฺตเรฯ ลทฺโธกาโสติ นิพฺพุทฺธํ กโรนฺโต สาฏกนฺตเร ลทฺธํ คเหตุํ ลทฺธาวสโรฯ ลภิสฺสามิโนติ ลภิสฺสามิ วตฯ ทีปธชภูตนฺติ สตโยชนวิตฺถิณฺณํ ชมฺพุทีปสฺส ธชภูตํฯ ปุคฺคลปลาเปติ อนฺโตสาราภาวโต ปลาปภูเต ปุคฺคเล หรนฺโตฯ พาลตายาติ รุจิขนฺติอาทิอภาวตายฯ โทสตายาติ ทุสฺสกภาเวนฯ โมเหนาติ มหามูฬฺหตายฯ เกจิ ปน ‘‘พาโล พาลตายาติ มูฬฺหตาย ปกติพาลภาเวน น ชานาติฯ มูฬฺโห โมเหนาติ สยํ อพาโล สมาโนปิ ยทา โมเหน ปริยุฏฺฐิโต โหติ, ตทา โมเหน น ชานาติ, อยํ ปททฺวยสฺส วิเสโส’’ติ วทนฺติฯ วิปลฺลตฺถจิตฺโตติ ยกฺขุมฺมาเทน ปิตฺตุมฺมาเทน วา วิปรีตจิตฺโตฯ

‘‘จตูสุ โกสลฺเลสู’’ติ วุตฺตํ จตุพฺพิธํ โกสลฺลํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย อฏฺฐารส ธาตุโย สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต จ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธาตุกุสโลฯ วุตฺตนเยน อายตเนสุ กุสโล อายตนกุสโลฯ อวิชฺชาทีสุ ทฺวาทสปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ กุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโลฯ ‘‘อิทํ อิมสฺส ผลสฺส ฐานํ การณํ, อิทํ อฏฺฐานํ อการณ’’นฺติ เอวํ ฐานญฺจ ฐานโต, อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานโต ฐานาฏฺฐานกุสโลฯ โย ปน อิเมสุ ธาตุอาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน นิสฺสงฺคคติยา ปณฺฑาติ ลทฺธนาเมน ญาเณน อิโต คโต ปวตฺโต, อยํ ปณฺฑิโต นามฯ

มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปญฺญา เอตสฺสาติ มหาปญฺโญฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร ‘‘มหาปญฺโญ’’ติอาทินา กิตฺติโต, ตาสํ มหาปญฺญาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตาฯ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺส กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย ปจฺจยมหนฺตตาย นิสฺสยมหนฺตตาย ปเภทมหนฺตตาย กิจฺจมหนฺตตาย ผลมหนฺตตาย อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เหตู อโลภาทโยฯ ปจฺจยา หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโยฯ นิสฺสยา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา, ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสาฯ ปเภโท จาริตฺตาทิวิภาโคฯ กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขสฺส วิธมนํฯ ผลํ สคฺคสมฺปทา นิพฺพานสมฺปทา จฯ อานิสํโส ปิยมนาปตาทิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.8-9) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.64 อาทโย) จ อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ ฐานาฏฺฐานาทีนํ ปน มหนฺตภาโว มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ฐานาฏฺฐานานํ มหาวิสยตา พหุธาตุกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน, วิหารสมาปตฺตีนํ สมาธิกฺขนฺเธ นิทฺธาริตนเยน เวทิตพฺพาฯ

อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคณฺหนโต สจฺจวิภงฺเค (วิภ. 189 อาทโย) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 189 อาทโย) อาคตนเยน; สติปฏฺฐานาทีนํ สติปฏฺฐานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 355 อาทโย) ตํสํวณฺณนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 355 อาทโย) จ อาคตนเยน; สามญฺญผลานํ มหโต หิตสฺส มหโต สุขสฺส มหโต อตฺถสฺส มหโต โยคกฺเขมสฺส นิปฺผตฺติภาวโต สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จ; อภิญฺญานํ มหาสมฺภารโต มหาวิสยโต มหากิจฺจโต มหานุภาวโต มหานิปฺผตฺติโต จ; นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺถสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ ปริคฺคณฺหาตีติ สภาวาทิโต ปริจฺฉิชฺช คณฺหาติ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ สา ปนาติ มหาปญฺญตาฯ

ปุถุปญฺญาติ เอตฺถ นานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามาติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ เตสุ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส เอกวิธาทิวเสน อตีตาทิวเสนปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตถา อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามํฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกาติ เอวํ อายตนานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ นานาธาตูสูติ อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกาติ เอวํ ธาตุนานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติ, ตํ อุปาทิณฺณธาตุวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺหิ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานญฺจ อุปาทิณฺณธาตูสุ เอว นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตญฺจ โข เอกเทสมตฺตโต, น นิปฺปเทสโต, อนุปาทิณฺณกธาตูนํ ปน นานากรณํ น ชานนฺติ เอวฯ

อิตรสาวเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว ปน อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตาว อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ, อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ; อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ, สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ; ผลํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ ทีฆํ วฏฺฏํ สุสณฺฐานํ มฏฺฐํ ผรุสํ สุคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ อมฺพิลํ กฏุกํ กสาวํ; กณฺฏโก ติขิโณ อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล ตมฺโพ โลหิโต โอทาโต โหตีติ ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

อตฺเถสูติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุฯ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต จ สณฺฐานเภทโต จ นานปฺปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ อวิชฺชาทิองฺคานญฺหิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตาติฯ เตนาห สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหโต สุญฺญสภาเวสุ, ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตอตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺเภสุ สภาเวสุฯ ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิเภเทสุ นานาวิเธสุ อตฺเถสุฯ ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยาทินานาธมฺเมสุฯ นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาตาสุ นิรุตฺตีสุฯ ปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ ‘‘อิมานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ ตถา ตถา ปฏิภานโต ปติฏฺฐานโต ปฏิภานานีติ ลทฺธนาเมสุ ญาเณสุฯ ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสูติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ นานตฺตญฺจ วุตฺตเมวฯ อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏเมวฯ ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุถุ ชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติฯ เตนสฺส อิธ มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ทีปิตํ โหติฯ

เอวํ วิสยวเสน ปญฺญาย มหตฺตํ ปุถุตฺตญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา หาสปญฺญา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโลฯ เสสปทานิ ตสฺส เววจนานิฯ สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา ปีติสหคตาย ปญฺญาย ปาติโมกฺขสีลํ ฐเปตฺวา หาสนียตรสฺเสว วิสุํ คหิตตฺตา อิตรํ ติวิธํ สีลํ ปริปูเรติฯ ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปญฺญา อภิรติวเสน ตทารมฺมเณ ผุลฺลิตา วิกสิตา วิย วตฺตติ, น อุเปกฺขาสหคตาฯ สีลกฺขนฺธํ สมาธิกฺขนฺธนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เถโรติอาทินา อภินีหารสิทฺธา เถรสฺส หาสปญฺญตาติ ทสฺเสติฯ

สพฺพํ รูปํ อนิจฺจลกฺขณโต ขิปฺปํ ชวตีติ รูปกฺขนฺธํ อนิจฺจนฺติ สีฆเวเคน ปวตฺติยา ปฏิปกฺขทูรีภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฏฺฐวชิรํ วิย ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ เวเคน ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺมา สา ชวนปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยฏฺเฐนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ขเณเนว ภิชฺชนโต ขยสภาวโตฯ ภยฏฺเฐนาติ ภยานกโตฯ อสารกฏฺเฐนาติ อตฺตสารวิรหโต นิจฺจสาราทิวิรหโต จฯ ตุลยิตฺวาติ ตุลาภูตาย วิปสฺสนาย ตุลยิตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปญฺจกฺขนฺธํ วิภูตํ กตฺวา ปากฏํ กตฺวาฯ รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวนฯ อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนา’’ติ เกจิฯ

ญาณติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเน เวทิตพฺโพติ ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺโญ’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาหฯ ติกฺขปญฺโญ ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิฯ เถโร จาติอาทินา ธมฺมเสนาปติโน ติกฺขปญฺญตา สิขาปฺปตฺตาติ ทสฺเสติฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อญฺญถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปฺปวตฺตสํเวโคฯ อุตฺตาสพหุโลติ ญาณุตฺตาสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺรสฺตมานโสฯ เตน อาทีนวานุปสฺสนมาหฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ อิมินา ปน นิพฺพิทานุปสฺสนมาห, อรติพหุโลติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺติํฯ

พหิมุโข สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตญาณมุโข, ตถา วา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโขฯ นิพฺพิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถิ, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธา, สา เอว ปญฺญา นิพฺเพธิกาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อปฺปิจฺโฉติ สนฺตคุณนิคุหนตาติ อตฺตนิ วิชฺชมานานํ พาหุสจฺจธุตธมฺมสีลาทิคุณานญฺเจว ปฏิเวธคุณสฺส จ นิคุหนํ, ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญุตาติ เอเตเนว ปริเยสนปริโภคมตฺตญฺญุตาปิ วุตฺตา โหติฯ ตีหิ สนฺโตเสหีติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺเจกํ ตีหิ สนฺโตเสหิ , สพฺเพ ปน ทฺวาทสฯ ปฏิสลฺลีเนน วิเวกฏฺฐกายานํ น สงฺคณิการามานํฯ เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ปพฺพชฺชํ อุปคตานํฯ ปริสุทฺธจิตฺตานํ วิคตจิตฺตสํกิเลสานํฯ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ อฏฺฐสมาปตฺติสมธิคเมน อติวิย โวทานํ วิสุทฺธิํ ปตฺตานํฯ กิเลสุปธิอาทีนํ อภาวโต นิรุปธีนํฯ ผลสมาปตฺติวเสน สพฺพสงฺขารวินิสฺสฏตฺตา วิสงฺขารํ นิพฺพานํฯ อุปคตานํ, อิเมสํ ติณฺณํ วิเวกานํ ลาภี ปวิวิตฺโต ‘‘ปกาเรหิ วิวิตฺโต’’ติ กตฺวาฯ สมาสชฺชนํ ปริสิเนหุปฺปาโท สํสคฺโค, สวนวเสน อุปฺปชฺชนกสํสคฺโค สวนสํสคฺโคฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สมุลฺลปนํ อาลาปสลฺลปนํฯ สํสคฺควตฺถุนา อิมินา ตสฺส ปริโภโค ปริโภคสํสคฺโค

อารทฺธวีริโยติ เอตฺถ วีริยารมฺโภ นาม วีริยสฺส ปคฺคณฺหนํ ปริปุณฺณกรณํฯ ตํ ปน สพฺพโส กิเลสานํ นิคฺคณฺหนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ โอธุนนวตฺตาติ กิเลสานํ ยสฺส กสฺสจิ สาวชฺชสฺส โอธุนนวเสน วตฺตาฯ เตนาห ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติอาทิฯ โอติณฺณํ นาม วชฺชํ อชฺฌาจริตนฺติ อาโรจิตํฯ อโนติณฺณํ อนาโรจิตํฯ ตนฺติวเสนาติ ปาฬิธมฺมวเสน, ยุตฺตสทฺทสฺส วเสนาติ อตฺโถฯ ปาเป ลามเก ปุคฺคเล ธมฺเม จ ครหติ ชิคุจฺฉตีติ ปาปครหีฯ เตนาห ‘‘ปาปปุคฺคเล’’ติอาทิฯ เอกทสฺสีติ เอกภวทสฺสี, อิธโลกมตฺตทสฺสี ทิฏฺฐธมฺมิกสุขมตฺตาเปกฺขีฯ สมนฺตาติ สมนฺตโต, ปริโต เม กตฺถจิ มา อหูติ โยชนาฯ

โสฬสหิ ปเทหีติ โสฬสหิ โกฏฺฐาเสหิฯ อกุปฺปนฺติ เกนจิ อโกปนียํฯ

อยํ ธมฺมเสนาปติโน คุณกถา สตฺถุ วจนานุสาเรน ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺยาปินี อโหสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จตุพฺพิธา วณฺณนิภา ปาตุภวิ อุฬารปีติโสมนสฺสสมุฏฺฐานตฺตาฯ สุฏฺฐุ โอภาสตีติ สุโภฯ โอภาสสมฺปตฺติยา มณิโน ภทฺทกตาติ อาห ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติฯ ชาติมา ปริสุทฺธอากรสมุฏฺฐิตตฺตาฯ กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสปิ มณิ อากรปริสุทฺธมูลโก เอวาติ อาห ‘‘ชาติสมฺปนฺโน’’ติฯ โธวนาทิปริกมฺเมนาติ จตูสุ ปาสาเณสุ โธวนโทสนีหรณตาปนสณฺหกรณาทิปริกมฺเมนฯ รตฺตกมฺพลสฺส วเสน สภาววณฺณสิทฺธิยา เวฬุริยมณิ อติวิย โสภตีติ อาห ‘‘ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโต’’ติฯ นิกฺขนฺติ ภณฺฑมาหฯ ตญฺจ อปฺปเกน สุวณฺเณน กตํ ภณฺฑํ น โสภติ โสภาวิปุเลนาติ อาห ‘‘อติเรกปญฺจสุวณฺเณน กตปิฬนฺธน’’นฺติฯ สุวณฺณนฺติ ปญฺจธรณสฺส สมญฺญา, ตสฺมา ปญฺจวีสติสุวณฺณสาริยา วิจิตฺตอาภรณํ อิธ ‘‘นิกฺข’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ วิปุลํ น ปริตฺตกํฯ มหาชมฺพุสาขาย ปวตฺตนทิยนฺติ มหาชมฺพุสาขาย เหฏฺฐา สญฺชาตนทิยํฯ ตํ กิร รตนํ รตฺตํฯ สุกุสเลน…เป.… สมฺปหฏฺฐนฺติ สุฏฺฐุ กุสเลน สุวณฺณกาเรน อุกฺกาย ตาเปตฺวา สมฺมา ปหฏฺฐํ มชฺชนาทิวเสน สุกตปริกมฺมํฯ ธาตุวิภงฺเคติ ธาตุวิภงฺคสุตฺเตฯ กตภณฺฑนฺติ อาภรณภาเวน กตํ ภณฺฑํฯ

นาติอุจฺโจ นาตินีโจ ตรุณสูริโย นามฯ สตฺถารา อาภตวณฺโณ อุพฺภตคุโณติ อตฺโถฯ เนว มรณํ อภินนฺทตีติ อตฺตโนปิ มรณํ เนว อภินนฺทติ อตฺตวินิปาตสฺส สาวชฺชภาวโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปเรสํ อตฺถาย อตฺตโน อตฺตภาวํ ปริจฺจชติ กรุณาวเสน, เอวํ โวสชฺชนํ ปรมตฺถปารมีปาริปูริํ คจฺฉตีติ สาวกา น ตถา กาตุํ สกฺกา สิกฺขาปทโตฯ น ชีวิตํ ปตฺเถติ ชีวิตาสาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ ทิวสสงฺเขปนฺติ อชฺช ตฺวํ อิทํ นาม กมฺมํ กโรหิ, อิทํ เต เวตนนฺติ ทิวสภาเคน ปริจฺฉินฺนํ เวตนํฯ ตาทิโส หิ ภตโก ทิวสกฺขยเมว อุทิกฺขติ, น กมฺมนิฏฺฐานํฯ นิพฺพิสํ ภตโก ยถาติ เวตนํ ภติํ อิจฺฉนฺโต กาลกฺขยํ อุทิกฺขนฺโต ภตกปุริโส วิยฯ

สุสิมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นานาติตฺถิยสาวกสุตฺตวณฺณนา

[111] นานาติตฺถิยสาวกาติ ปุถุติตฺถิยานํ สาวกาฯ ฉินฺทิเตติ หตฺถจฺเฉทาทิวเสน เฉเทฯ มาริเตติ มารเณฯ น ปาปํ สมนุปสฺสตีติ กิญฺจิ ปาปํ อตฺถีติ น ปสฺสติ, ปเรสญฺจ ตถา ปเวเทติฯ วิสฺสาสนฺติ วิสฺสตฺถภาวํฯ ‘‘กตกมฺมานมฺปิ วิปาโก นตฺถี’’ติ วทนฺโต กตปาปานํ อกตปุญฺญานญฺจ วิสฺสตฺถตํ นิราสงฺกตํ ชเนติฯ

ตโปชิคุจฺฉายาติ ตปสา อเจลวตาทินา ปาปโต ชิคุจฺฉเนน, ‘‘ปาปํ วิราชยามา’’ติ อเจลวตาทิสมาทาเนนาติ อตฺโถฯ ตสฺมิญฺหิ สมาทาเน ฐิเตน สํวเรน สํวุตจิตฺโต สมนฺนาคโต ปิหิโต จ นาม โหตีติ ‘‘สุสํวุตตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามา, จตุยามา เอว จาตุยามาฯ ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยํ ปฐโม ยาโม’’ติฯ โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขโณติ อาห ‘‘จาตุยาเมน สุสํวุโต’’ติ, จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สุฏฺฐุ สํวุโตติ อตฺโถฯ ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีตุทกปริโภโคฯ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโตฯ ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณนปิ ธุตปาโปฯ ผุฏฺโฐติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน วิกฺเขปปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ, ตํ ผุสิตฺวา ฐิโตฯ น นิคุหนฺโตติ น นิคุหนเหตุ ทิฏฺฐสุเต ตเถว กเถนฺโตฯ

นานาติตฺถิยานํเยว อุปฏฺฐาโกติ ปรวาทีนํ สพฺเพสํเยว ติตฺถิยานํ อุปฏฺฐาโก, เตสุ สาธารณวเสน อภิปฺปสนฺโนฯ โกฏิปฺปตฺตาติ โมกฺขาธิคเมน สมณธมฺเม ปตฺตพฺพมริยาทปฺปตฺตาฯ

สหจริตมตฺเตนาติ สีหนาเทน สห วสฺสกรณมตฺเตนฯ สีเหน สีหนาทํ นทนฺเตน สเหว สิงฺคาเลน อตฺตโน สิงฺคาลรวกรณมตฺเตนฯ โกตฺถุโกติ ขุทฺทกโกตฺถุฯ อาสงฺกิตสมาจาโรติ อตฺตนา จ ปเรหิ จ อาสงฺกิตพฺพสมาจาโรฯ สปฺปุริสานนฺติ พุทฺธาทีนํฯ

ตสฺสาติ เวคพฺภริสฺส เทวปุตฺตสฺสฯ สรีเร อนุอาวิสีติ สรีเร อนุปวิสิตฺวา วิย อาวิสิฯ อธิมุจฺจีติ ยถา คหิตสฺส วเสน จิตฺตํ น วตฺตติ, อตฺตโน เอว วเส วตฺตติ, เอวํ อธิฏฺฐหิฯ