1. ปฐมกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[82] เทวสฺส ปุตฺโต เทวปุตฺโตฯ เทวานํ ชนกชเนตพฺพสมฺพนฺธาภาวโต กถมยํ เทวปุตฺโตติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิฯ ‘‘อปากโฏ อญฺญตโรติ วุจฺจตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ ปากโฏปิ หิ กตฺถจิ ‘‘อญฺญตโร’’ติ วุจฺจติฯ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺเต ‘‘อปากฏา อญฺญตรา เทวตา’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘ปากโฏ เทวปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิสฺส กสฺสโปติ โคตฺตนามํ คหิตํ, ตญฺจ โข ปุริมชาติสิทฺธสมญฺญาวเสนฯ อนุสาสนํ อนุสาโส, ตํ อนุสาสํฯ ภิกฺขุนิทฺเทสนฺติ ภิกฺขุสทฺทสฺส นิทฺเทสํฯ ภิกฺขุโอวาทนฺติ ภิกฺขุภาวาวหํ โอวาทํฯ ยทิ ปน น อสฺโสสิ, กถมยํ ปญฺหํ กเถสีติ? อญฺญโต สุตํ นิสฺสาย ปญฺหํ กเถสิ, น ปน ภควโต สมฺมุขา สุตภาเวนฯ

เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํฯ ‘‘กเถตุกาโม เจวา’’ติอาทินา หิ จตุตฺถํ อิธ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ อาทิโต ติณฺณํ ภควา ปญฺหํ ภารํ น กโรติ เอเกกงฺคเวกลฺลโต เจว องฺคทฺวยเวกลฺลโต จ, จตุตฺถสฺส ปน อุภยงฺคปาริปูรตฺตา ภารํ กโรตีติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ

คาถายํ ‘‘สุภาสิตสฺสา’’ติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘สุภาสิตํ สิกฺเขยฺยา’’ติฯ จตุสจฺจาทินิสฺสิตํ พุทฺธวจนํ สิกฺขนฺโต จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ สิกฺขติ นามาติ อาห ‘‘จตุสจฺจนิสฺสิตํ…เป.… สิกฺเขยฺยา’’ติฯ อวธารเณน ตปฺปฏิปกฺขํ ปฏินิวตฺเตติฯ อุปาสิตพฺพนฺติ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํฯ อฏฺฐติํสเภทํ กมฺมฏฺฐานนฺติ อิทํ ตสฺส วิปสฺสนาปทฏฺฐานตํ หทเย ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ทุติยปเทน อธิปญฺญาสิกฺขา กถิตา’’ติฯ เย ปน ‘‘ทุติยปเทน อธิจิตฺตสิกฺขา จิตฺตวูปสเมน อธิปญฺญาสิกฺขา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ปเทน อฏฺฐติํสปฺปเภทกมฺมฏฺฐานํ สุทฺธสมถกมฺมฏฺฐานสฺเสว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ เอวํ ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติวเสนา’’ติ อิทํ กถนฺติ? ‘‘ตํ วิปสฺสนาธิฏฺฐานานํ สมาปตฺตีนํ วเสน กถิต’’นฺติ วทนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ทุติยปเทน อธิปญฺญาสิกฺขา’’ติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ สิกฺขนํ นาม อาเสวนนฺติ อาห ‘‘ภาเวยฺยาติ อตฺโถ’’ติฯ อุปาสนนฺติ ปยิรุปาสนํฯ ตญฺจ โข อสฺสุตปริยาปุณนกมฺมฏฺฐานุคฺคหาทิวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตมฺปี’’ติอาทิมาหฯ อธิสีลสิกฺขา กถิตา ลกฺขณหารนเยนฯ วจีสุจริตสฺส หิ สีลสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว ตเทกลกฺขณํ กายสุจริตมฺปิ อิตรมฺปิ คหิตเมวาติฯ เอตฺถ จ อธิสีลสิกฺขาย จิตฺตวิเวโก, อธิปญฺญาสิกฺขาย อุปธิวิเวโก, อธิจิตฺตสิกฺขาย กายวิเวโก กถิโต, กายวิเวโก ปน สรูเปเนว ปาฬิยํ คหิโตติ ติวิธสฺสปิ วิเวกสฺส ปกาสิตตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปฐมกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[83] ทฺวีหิ ฌาเนหีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณหิ ทฺวีหิ ฌาเนหิฯ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยาติ กมฺมฏฺฐานานุโยคลทฺธาย วิมุตฺติยาฯ เตน ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติโย วทติฯ สตฺถุสาสนสฺส หทยตฺตา อพฺภนฺตรตฺตา หทยสฺส มานสสฺส, อนุปตฺติํ ปฏิลาภมานสํฯ ตํ ปน อตฺถโต อญฺญา เอวาติ อาห ‘‘อรหตฺต’’นฺติฯ ตํ ปตฺตุกาเมน เอกนฺตโต วชฺเชตพฺพตณฺหาทิฏฺฐีนํ ภาเว ตสฺส อนิชฺฌนโต, ตทภาเว อิชฺฌนโต จ เต อุปฺปาทนวเสน ยทคฺเคน นิสฺสิโต, ตทคฺเคน ปนายมฺปิ เตหิ นิสฺสิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนิสฺสิโต’’ติอาทิฯ อรหตฺตํ อานิสํสิตพฺพฏฺเฐน อานิสํสํ เอตสฺสาติ อรหตฺตานิสํโสฯ อรหตฺตํ ปตฺตุกามสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา อิจฺฉิตพฺพาฯ ตตฺถ จ สพฺพปฐโม กมฺมฏฺฐานอตฺตานุโยโค, โส อิธ น คหิโตติ อาห ‘‘ตนฺติธมฺโม ปุพฺพภาโค’’ติฯ ตตฺถ ตนฺติธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโมฯ

ทุติยกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ