10. โลกสุตฺตวณฺณนา

[70] กิสฺมินฺติ กิสฺมิํ สติ? ตสฺส ปน สนฺตภาโว อุปฺปตฺติวเสเนวาติ อาห ‘‘กิสฺมิํ อุปฺปนฺเน’’ติ? โลโก อุปฺปนฺโนติ วุจฺจติ อนุปาทานตฺตา โลกสมญฺญายฯ ฉสูติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย สนฺถวนฺติ อธิกสิเนหํ กโรติ อธิกสิเนหวตฺถุภาวโต อชฺฌตฺติกายตนานํฯ อุปาทายาติ ปุพฺพกาลกิริยา อปรกาลกิริยํ อเปกฺขตีติ วจนเสสวเสน กิริยาปทํ คหิตํ ‘‘ปวตฺตตี’’ติฯ กิํ ปน ปวตฺตติ? โลโก, โลกสมญฺญาติ อตฺโถฯ ฉสูติ อิทํ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ ฉฬายตนนิมิตฺตญฺหิ สพฺพทุกฺขํฯ อยนฺติ สตฺตโลโกฯ อุปฺปนฺโน นาม โหติ ฉฬายตนํ นาม มูลํ สพฺพทุกฺขานนฺติ กตฺวาฯ พาหิเรสุ อายตเนสุ สนฺถวํ กโรติ วิเสสโต รูปาทีนํ ตณฺหาวตฺถุกตฺตาฯ ยสฺมา จกฺขาทีนํ สนฺตปฺปนวเสน รูปาทีนํ ปริคฺคหิตตฺตา โลกสฺส นิเสวิตาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ฉนฺนํ…เป.… วิหญฺญตี’’ติฯ

โลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เฉตฺวาวคฺโค

1. เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา

[71] วธิตฺวาติ หนฺตฺวา วินาเสตฺวาฯ อปริทยฺหมานตฺตาติ อปีฬิยมานตฺตาฯ วินฏฺฐโทมนสฺสตฺตา น โสจติ เจโตทุกฺขทุกฺขาภาวโตฯ วิสํ นาม ทุกฺขํ อนิฏฺฐภาวโต, ตสฺส มูลการณํ โกโธ อนิฏฺฐผลตฺตาติ อาห ‘‘วิสมูลสฺสาติ ทุกฺขวิปากสฺสา’’ติฯ อกฺกุฏฺฐสฺสาติ อกฺโกสาปราธสฺสฯ อกฺโกสปหารตฺถสมฺพนฺเธน หิ ‘‘กุทฺธสฺสา’’ติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํฯ สุขํ อุปฺปชฺชติ โกธํ นสฺสติฯ สุขุปฺปตฺติํ สนฺธาย เอส โกโธ ‘‘มธุรคฺโค’’ติ วุตฺโต, สุขาวสาโนติ อตฺโถฯ

เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รถสุตฺตวณฺณนา

[72] ปญฺญาณนฺติ ลกฺขณํ สลฺลกฺขณูปาโยฯ ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุฯ ‘‘โจฬรญฺโญ รฏฺฐํ โจฬรฏฺฐ’’นฺติ เอวํ รฏฺฐํ รญฺญา ปญฺญายติฯ

รถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[73] สทฺธายาติ สทฺธาเหตุฯ กุลสมฺปทาติ ขตฺติยาทิสมฺปตฺติโยฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรวิตฺตปฏิลาภเหตุโต สทฺธาวิตฺตเมวฯ เหฏฺฐา ติณฺณํ ทฺวารานํ วเสน อุปฺปนฺนกสฺส สพฺพสฺสปิ อนวชฺชธมฺมสฺส สงฺคณฺหนโต ‘‘ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปโถ’’ติ วุตฺตํฯ อสํกิลิฏฺฐสุขนฺติฯ นิรามิสํ สุขํฯ ตเมว สามิสํ อุปนิธาย สมฺภาเวนฺโต อาห ‘‘อสํกิลิฏฺฐ’’นฺติฯ อเสจนกภาเวน อภิรุจิชนนโต ปิยากิจฺฉกรณโต พหุํ สุจิรมฺปิ กาลํ อาเสวนฺตสฺส อโทสาวหโต สจฺจเมว มธุรตรํฯ น หิ ตํ ปิวิตพฺพโต สาทิตพฺพโต อนุภวิตพฺพโต รโสติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ อิทานิ ตสฺส กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถหิปิ มหารหตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นทีนิวตฺตนํ มหากปฺปินวตฺถุอาทีหิ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.231; เถรคา. อฏฺฐ. 2.มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา) ทีเปตพฺพํ, อิตรานิ กณฺหทีปายนชาตก- (ชา. 1.10.62 อาทโย) สุตโสม- (ชา. 2.21.371 อาทโย) มจฺฉชาตเกหิ (ชา. 1.1.34, 75; 1.2.131 อาทโย) ทีเปตพฺพานิฯ นิมฺมทฺเทนฺติ อภิภวนฺติฯ มธุรตรนฺติ สุนฺทรตรํ เสฏฺเฐสูติ อตฺโถฯ ปญฺญาชีวีติ ปญฺญาย ชีวนสีโลติ ปญฺญาชีวี, ปญฺญาปุพฺพงฺคมจริโยติ อตฺโถฯ ปญฺญาชีวีติ จ ปญฺญาวเสน อิริยติ วตฺตติ ชีวิตํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปญฺญาชีวี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ชีวต’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติ, ชีวนฺตานํ ปญฺญาชีวิํ เสฏฺฐมาหูติ อตฺโถฯ

วิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[74] อุปฺปตนฺตานนฺติ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐหนฺตานํฯ ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจมานตฺตา ‘‘สตฺตวิธ’’นฺติ วุตฺตํ, อิตเรสํ วา ตทนุโลมโตฯ เขโม โหติ ทุพฺภิกฺขุปทฺทวาภาวโตฯ เตนาห ‘‘สุภิกฺโข’’ติฯ นิปตนฺตานนฺติ อโธมุขํ ปวตฺตนฺตานํฯ ปวชมานานนฺติ วชนสีลานํฯ เต ปน ยสฺมา ชงฺคมา นาม โหนฺติ, น รุกฺขาทโย วิย ถาวรา, ตสฺมา อาห ‘‘ชงฺคมาน’’นฺติฯ คาโวติ เธนุโยฯ เตน มหิํสาทิกานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วทนฺตานนฺติ อุปฺปนฺนํ อตฺถํ วทนฺตานํฯ