อิมมตฺถํ สนฺธายาติ อิมินา กมฺมปฺปถปฺปตฺตํ ปฏิกฺขิปติฯ อตฺตนา กตญฺหิ ปุญฺญํ อนุสฺสรโต ตํ อารพฺภ พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, น ปน ยถา กตํ ปุญฺญํ สยเมว ปวฑฺฒติฯ ตสฺมิํ ธมฺเม ฐิตตฺตาติ ตสฺมิํ อารามโรปนาทิธมฺเม ปติฏฺฐิตตฺตาฯ เตนปิ สีเลน สมฺปนฺนตฺตาติ เตน ยถาวุตฺตธมฺเม กตสีเล ฐตฺวา จิณฺเณน ตทญฺเญนปิ กายวาจสิกสํวรลกฺขเณน สีเลน สมนฺนาคตตฺตาฯ ทส กุสลา ธมฺมา ปูเรนฺติ ทุจฺจริตปริวชฺชนโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

วนโรปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เชตวนสุตฺตวณฺณนา

[48] เอสิตคุณตฺตา เอสิยมานคุณตฺตา จ อิสี, อเสกฺขา เสกฺขกลฺยาณปุถุชฺชนา จฯ อิสีนํ สงฺโฆ อิสิสงฺโฆฯ อิสิสงฺเฆน นิเสวิตํฯ เตนาห ‘‘ภิกฺขุสงฺฆนิเสวิต’’นฺติฯ

ตํ กาเรนฺตสฺส คนฺธกุฏิปาสาทกูฏาคาราทิวเสน สินิทฺธสนฺทจฺฉายรุกฺขลตาวเสน ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ อนญฺญสาธารณํ อติรมณียํ ตํ เชตวนํ จิตฺตํ โตเสติ, ตถา อริยานํ นิวาสภาเวนปีติ อาห ‘‘เอวํ ปฐมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา’’ติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ (ธ. ป. 98; เถรคา. 991)ฯ อปจยคามิเจตนา สตฺตานํ วิสุทฺธิํ อาวหติ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตนโตติ อาห ‘‘กมฺมนฺติ มคฺคเจตนา’’ติฯ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วิทิตกรณฏฺเฐน กิเลสานํ วิชฺฌนฏฺเฐน จ วิชฺชา ฯ มคฺคปญฺญา สมฺมาทิฏฺฐีติ อาห ‘‘วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา’’ติฯ สมาธิปกฺขิกา ธมฺมา สมฺมาวายามสติสมาธโยฯ ยถา หิ วิชฺชาปิ วิชฺชาภาคิยา, เอวํ สมาธิปิ สมาธิปกฺขิโกฯ สีลํ เอตสฺส อตฺถีติ สีลนฺติ อาห ‘‘สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตม’’นฺติฯ ทิฏฺฐิสงฺกปฺปาติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปาฯ ตตฺถ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปการภาเวน วิชฺชาภาโว วุตฺโตฯ ตถา หิ โส ปญฺญากฺขนฺธสงฺคหิโตติ วุจฺจติฯ

ยถา จ สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ปญฺญากฺขนฺธสงฺคหิตา, เอวํ วายามสติโย สมาธิกฺขนฺธสงฺคหิตาติ อาห ‘‘วายามสติสมาธโย’’ติฯ ธมฺโมติ หิ อิธ สมาธิ อธิปฺเปโต ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13; ม. นิ. 3.197; สํ. นิ. 5.378) วิยฯ วาจากมฺมนฺตาชีวาติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวาฯ มคฺคปริยาปนฺนา เอว เหเต สงฺคหิตาฯ เตนาห ‘‘เอเตน อฏฺฐงฺคิกมคฺเคนา’’ติฯ

อุปาเยน วิธินา อริยมคฺโค ภาเวตพฺโพฯ เตนาห ‘‘สมาธิปกฺขิยธมฺม’’นฺติฯ สมฺมาสมาธิปกฺขิยํ วิปสฺสนาธมฺมญฺเจว มคฺคธมฺมญฺจฯ ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิํ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขาร’’นฺติ (ม. นิ. 3.136) หิ วจนโต สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย มคฺคธมฺมา สมฺมาสมาธิปริกฺขาราฯ วิจิเนยฺยาติ วีมํเสยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํฯ อริยมคฺคเหตุกา หิ สตฺตานํ วิสุทฺธิฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ อริยมคฺเค วิสุชฺฌตี’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมํ วิจิเนยฺยาติ ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจกฺขนฺเธ วิปสฺเสยฺยฯ เตสุ วิปสฺสิยมาเนสุ วิปสฺสนาย อุกฺกํสคตาย ยทคฺเคน ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, ตทคฺเคน สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียตีติ เอวํ เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ วิสุชฺฌตีติ อิมสฺมิํ ปกฺเข นิมิตฺตตฺเถ เอว ภุมฺมํ, เตสุ สจฺเจสุ ปฏิวิชฺฌิยมาเนสูติ อตฺโถฯ

อวธารณวจนนฺติ ววตฺถาปนวจนํ, อวธารณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘สาริปุตฺโตวา’’ติ จ อวธารณํ สาวเกสุ สาริปุตฺโตว เสยฺโยติ อิมมตฺถํ ทีเปติ ตสฺเสวุกฺกํสภาวโตฯ กิเลสอุปสเมนาติ อิมินา มหาเถรสฺส ตาทิโส กิเลสวูปสโมติ ทสฺเสติฯ ตสฺส สาวกวิสเย ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺติ อโหสิฯ ยทิ เอวํ ‘‘โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติ อิทํ เตสํ พุทฺธานํ ญาณวิสเย ปญฺญาปารมิปฺปตฺตานํ วเสเนว วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวธารณมฺปิ วิมุตฺติยา นานตฺตา ตีหิ วิมุตฺตีหิ ปารงฺคเต สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘ปารํ คโตติ นิพฺพานํ คโต’’ติอาทิฯ น เถเรน อุตฺตริตโร นาม อตฺถิ ลพฺภติ, ลพฺภติ เจ, เอวเมว ลพฺเภยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

เชตวนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มจฺฉริสุตฺตวณฺณนา

[49] มจฺฉริโนติ มจฺเฉรวนฺโต มจฺเฉรสมงฺคิโนติ อาห ‘‘มจฺเฉเรน สมนฺนาคตา’’ติฯ มจฺเฉรํ มจฺฉริยนฺติ อตฺถโต เอกํฯ น วนฺทตีติ วนฺทนมตฺตมฺปิ น กโรติ, กุโต ทานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุปฏฺฐานํ กาตุนฺติ มธุรปฏิสนฺถารํ กโรตีติ โยชนาฯ อิทํ ตาว มุทุมจฺฉริยํ น หทยํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสนฺตสฺส มจฺฉริยนฺติ กตฺวาฯ กิํ ตุยฺหํ ปาทา รุชฺชนฺติ นนุ ตุยฺหํเยว อาคตคมเนสุ ปาทา รุชฺชนฺติ, กินฺเต อิเม ฉินฺทนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ สามีจิมฺปิ น กโรติ กุโต ทานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยถากมฺมํ ตํตํคติโย อรนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ อริยา, สตฺตาฯ อิเม ปน กุจฺฉิตา อริยาติ กทริยา, ถทฺธมจฺฉริโนฯ มจฺฉริยสทิสญฺหิ กุจฺฉิตํ สพฺพหีนํ นตฺถิ สพฺพคุณาภิภูตตฺตา โภคสมฺปตฺติอาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลภูตสฺส ทานสฺส นิเสธโตฯ อิติอาทีหิ วจเนหิฯ อตฺตโน อุปฆาตโกติ มจฺฉริยานุโยเคน กุสลธมฺมานํ คติสมฺปตฺติยา จ วินาสโกฯ

ปุญฺญปาปวเสน สมฺปเรตพฺพโต อุปคนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกฯ กามคุณรตีติ กามคุณสนฺนิสฺสโย อสฺสาโทฯ ขิฑฺฑาติ กายิกขิฑฺฑา วาจสิกขิฑฺฑา เจตสิกขิฑฺฑาติ เอวํ ติวิธาฯ เอส วิปาโกติ โจฬาทีนํ กิจฺฉลาโภติ เอส เอวรูโป วิปาโกฯ ยมโลกนฺติ ปรโลกํฯ อุปปชฺชเรติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถฯ เตน ปาฬิยํ วุตฺตํ นิรยํ ติรจฺฉานโยนิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

ยาจนฺติ นาม อริยยาจนายฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. 1.7.59)ฯ เย สํวิภชนฺติ, เต วทญฺญู นาม ญตฺวา กตฺตพฺพกรณโตฯ วิมานปฺปภายาติ นิทสฺสนมตฺตํ, อุยฺยานกปฺปรุกฺขปฺปภาหิ เทวตานํ วตฺถาภรณสรีรปฺปภาหิปิ สคฺเค ปกาเสนฺติเยวฯ ปกาสนฺตีติ วา ปากฏา โหนฺติ, น อปายโลเก วิย อปากฏาติ อตฺโถฯ ปรสมฺภเตสูติ สยํ สมฺภตํ อนาปชฺชิตฺวา ปเรเหว สมฺภริเตสุ สุขูปกรเณสุฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘วสวตฺตีว โมทเร’’ติ, ปรนิมฺมิตโภเคสุ วสวตฺตี เทวปุตฺตา วิย สุขสมงฺคิตาย โมทนฺตีติ อตฺโถฯ