8. สกลิกสุตฺตวณฺณนา

[38] ตนฺติ อุยฺยานํ สงฺขํ คตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธนุนา สเรน คหนฺติ โปถยนฺติ พาเธนฺตีติ ธนุคฺคหาฯ ตํ สมฺปฏิจฺฉีติ ตสฺสา สิลาย เหฏฺฐาภาเคน อุคฺคนฺตฺวา สมฺปฏิจฺฉิฯ สตฺถุ ปุญฺญานุภาเวน อุปหตตฺตา สยมฺปิ ปริปตนฺตี วาตํ อุปตฺถมฺเภติฯ อภิหนิ สตฺถารา อนาวชฺชิตตฺตาฯ ตญฺจ โข กมฺมผลวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต เอว ตโต ปฏฺฐาย ภควโต อผาสุ ชาตนฺติ เอเตนปิ อุปาทิณฺณกสรีเร นาม อนิฏฺฐาปิ สมฺผสฺสกา ปตนฺติ เอว ตถารูเปน กมฺมุนา กโตกาเสติ ทสฺเสติฯ อยํ วิหาโรติ คิชฺฌกูฏวิหาโรฯ อุชฺชงฺคโล น กตฺตพฺพปโรฯ วิสโมติ ภูมิภาควเสน วิสโมฯ สิวิกากาเรน สชฺชิโต มญฺโจ เอว มญฺจสิวิกาฯ

ภุสาติ ทฬฺหาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขมา ทุตฺติติกฺขาฯ ขราติ กกฺกสาฯ กฏุกาติ อนิฏฺฐาฯ อสาตาติ น สาตา อปฺปิยาฯ น อปฺเปตีติ น อุเปติฯ น อปฺปายนฺตีติ น ขมนฺติฯ เวทนาธิวาสนขนฺติยา สติสมฺปชญฺญยุตฺตตฺตา สพฺพสตฺตฏฺฐิตาหารสมุทยวตฺถุชาตสฺส อาทีนวนิสฺสรณานํ ปเคว สุปฺปฏิวิทิตตฺตา ยถา สมุทาจาโร จิตฺตํ นาภิภวติ, เอวํ สมฺมเทว อุปฏฺฐาปิตสติสมฺปชญฺญตฺตา วุตฺตํ ‘‘เวทนาธิวาสน…เป.… หุตฺวา’’ติฯ อปีฬิยมาโนติ อพาธิยมาโนฯ กามํ อนิฏฺฐาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ตาย อปีฬิยมาโน นาม นตฺถิ, ปริญฺญาตวตฺถุกตฺตา ปน ตสฺสา วเส อวตฺตมาโน ‘‘อวิหญฺญมาโน’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สมฺปริวตฺตสายิตาย เวทนานํ วสํ อคจฺฉนฺโต’’ติฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ สยนํ เสยฺยา, สีหสฺส วิย เสยฺยา สีหเสยฺยา, ตํ สีหเสยฺยํฯ อถ วา สีหเสยฺยนฺติ เสฏฺฐเสยฺยํ อุตฺตมเสยฺยํฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถายเมว อาคมิสฺสติฯ ‘‘วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตา กามโภคิเสยฺยาฯ ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺถสฺส สรีรคฺคหณาทิโยคกฺขมโตฯ ปุริสวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ ทุกฺขุปฺปตฺติโตฯ อยํ สีหเสยฺยาติ อยํ ยถาวุตฺตา สีหเสยฺยาฯ เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีตภาวํ ทสฺเสติฯ ภีรุกชาติกา หิ เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา อุตฺราสพหุลา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภิรุกภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว สยติฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิฯ ปุริมปาเทติ ทกฺขิณปุริมปาเท วามสฺส ปุริมปาทสฺส ฐปนวเสน ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาฯ ปจฺฉิมปาเทติ ทฺเว ปจฺฉิมปาเทฯ วุตฺตนเยเนว อิธาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐปนํ เวทิตพฺพํฯ ฐิโตกาสสลฺลกฺขณํ อภีรุกภาเวเนวฯ สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวาติอาทินา วุตฺตสีหกิริยา อนุตฺราสปพุชฺฌนํ วิย อภีรุกภาวสิทฺธา ธมฺมตาวเสเนวาติ เวทิตพฺพาฯ

สีหวิชมฺภิตวิชมฺภนํ อติเวลํ เอกากาเรน ฐปิตานํ สรีราวยวานํ คมนาทิกิริยาสุ โยคฺคภาวาปาทนตฺถํฯ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทนทนํ อปฺเปสกฺขมิคชาตปริหรณตฺถํฯ

เสติ อพฺยาวฏภาเวน ปวตฺตติ เอตฺถาติ เสยฺยา, จตุตฺถชฺฌานเมว เสยฺยา จตุตฺถชฺฌานเสยฺยาฯ กิํ ปเนตฺถ ตํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ? อานาปานจตุตฺถชฺฌานํฯ ตโต หิ วุฏฺฐหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา ตถาคโต ชาโตติฯ ‘‘ตยิทํ ปทฏฺฐานํ นาม, น เสยฺยา, ตถาปิ ยสฺมา ‘จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา สมนนฺตรํ ภควา ปรินิพฺพายี’ติ มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.219) อาคตํฯ ตสฺมา โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ เอว ตถาคตเสยฺยา’’ติ เกจิฯ เอวํ สติ ปรินิพฺพานกาลิกาว ตถาคตเสยฺยาติ อาปชฺชติ; น จ ตถาคโต โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชนพหุโล วิหาสิฯ อคฺคผลวเสน ปวตฺตํ ปเนตฺถ จตุตฺถชฺฌานํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยถา สตฺตานํ นิทฺทุปคมลกฺขณา เสยฺยา ภวงฺคจิตฺตวเสน โหติ, สา จ เนสํ ปฐมํ ชาติสมนฺวยา เยภุยฺยวุตฺติกา, เอวํ ภควโต อริยชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ อคฺคผลภูตํ จตุตฺถชฺฌานํ ตถาคตเสยฺยาติ เวทิตพฺพาฯ สีหเสยฺยา นาม เสฏฺฐเสยฺยาติ อาห ‘‘อุตฺตมเสยฺยา’’ติฯ

‘‘กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ เอวํ ตทา มนสิการสฺส อกตตฺตา ปาฬิยํ ‘‘อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา’’ติ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุฏฺฐานสญฺญนฺติ ปเนตฺถ น วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘คิลานเสยฺยา เหสา’’ติฯ สา หิ จิรกาลปฺปวตฺติกา โหติฯ

วิสุํ วิสุํ ราสิวเสน อนาคนฺตฺวา เอกชฺฌํ ปุญฺชวเสน อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ตา’’ติฯ เตนาห ‘‘สตฺตสตา’’ติฯ วิการมตฺตมฺปีติ เวทนาย อสหนวเสน ปวตฺตนาการมตฺตมฺปิฯ สุสมฺมฏฺฐกญฺจนํ วิยาติ สมฺมฏฺฐสุสชฺชิตสุวณฺณํ วิยฯ

ธมฺมาลปนนฺติ อสงฺขาริกสมุปฺปนฺนสภาวาลปนํฯ สมุลฺลปิตญฺหิ อาการสมานวจนเมตํฯ นาโค วิย วาติ ปวตฺตตีติ นาคโวฯ ตสฺส ภาโว นาควตาฯ วิภตฺติโลเปน เหส นิทฺเทโส, มหานาคหตฺถิสทิสตายาติ อตฺโถฯ พฺยตฺตุปริจรณฏฺเฐนาติ พฺยตฺตํ อุปรูปริ อตฺตโน กิริยาจรเณนฯ

อาชานีโยติ สมฺมาปติตํ ทุกฺขํ สหนฺโต อตฺตนา กาตพฺพกิริยํ ธีโร หุตฺวา นิตฺถารโกฯ การณาการณชานเนนาติ นิยฺยานิกานิยฺยานิกกรณญาตตายฯ เตเนวฏฺเฐนาติ อปฺปฏิสมฏฺเฐเนวฯ ‘‘มุตฺโต โมเจยฺย’’นฺติอาทิ ธุรวาหฏฺเฐนฯ นิพฺพิเสวนฏฺเฐนาติ ราคาทิวิสวิคตภาเวนฯ

อนิยมิตาณตฺตีติ อนุทฺเทสิกํ อาณาปนํฯ สามญฺญกโตปิ สมาธิสทฺโท ปกรณโต อิธ วิเสสตฺโถติ อาห ‘‘สมาธินฺติ อรหตฺตผลสมาธิ’’นฺติฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน สพฺพกิเลเสหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตนฺติ สุวิมุตฺตํฯ อภินตํ นาม อารมฺมเณ อภิมุขภาเวน ปวตฺติยาฯ อปนตํ อปคมนวเสน ปวตฺติยา, วิมุขตายาติ อตฺโถฯ โลกิยชฺฌานจิตฺตํ วิย วิปสฺสนา วิย จ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปหานวเสน จ วิกฺขมฺเภตฺวา น อธิคตํ น ฐปิตํ, กิญฺจรหิ กิเลสานํ สพฺพโส ฉินฺนตายาติ อาห ‘‘ฉินฺนตฺตา วตํ ผลสมาธินา สมาหิต’’นฺติฯ อติกฺกมิตพฺพนฺติ อาจาราติกฺกมวเสน ลงฺฆิตพฺพํฯ สา ปน ลงฺฆนา อาสาทนา ฆฏฺฏนาติ อาห ‘‘ฆฏฺเฏตพฺพ’’นฺติฯ

ปญฺจเวทา นาม – อิรุเวโท, ยชุเวโท, สามเวโท, อาถพฺพณเวโท, อิติหาโส จาติ เอวํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํฯ ‘‘จร’’นฺติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จรนฺตา’’ติ, ตปนฺตาติ อตฺโถฯ หีนตฺตรูปาติ หีนาธิมุตฺติกตาย นิหีนจิตฺตสภาวาฯ วิมุตฺติกตาย อภาวโต นิพฺพานงฺคมา น โหนฺติฯ อรหตฺตาธิคมกมฺมสฺส อภพฺพตาย ปริหีนตฺถาฯ อชฺโฌตฺถฏาติ อภิภูตาฯ ตาทิเสเหว สีเลหีติ โคสีลาทีหิฯ พทฺธาติ สมาทเปตฺวา ปวตฺตนวเสน อนุพทฺธาฯ ลูขํ ตปนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคํฯ ตํ ปน เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจาตปตาปน’’นฺติอาทิมาหฯ ‘‘เอวํ ปฏิปนฺนสฺส โมกฺโข นตฺถิ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏโต มุตฺติ อตฺถี’’ติ วทนฺตี สา อตฺตโต สาสนสฺส นิยฺยานภาโว กถิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ กเถนฺตี’’ติฯ อาทินฺติ คาถาทฺวยํฯ

สกลิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฐมปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตวณฺณนา

[39] จาตุมหาราชิกสฺสาติ จาตุมหาราชิกกายิกสฺสฯ ธมฺโม อนุพุทฺโธติ จตุสจฺจธมฺโม ปริญฺเญยฺยาทิภาวสฺส อนุรูปโต พุทฺโธฯ ปจฺจกฺขเมวาติ ปรปตฺติยา อหุตฺวา อตฺตปจฺจกฺขเมว กตฺวา ชานามิฯ ธมฺมํ ครหนฺตา นาม สทฺทโทสวเสน วา อตฺถโทสวเสน วา ครเหยฺยุนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หีนกฺขร…เป.… โกติวา’’ติ อาหฯ สา ปน ‘‘เตสํ วิครหา ทุมฺเมธตาย มหานตฺถาวหาวา’’ติ ทสฺเสนฺตี เทวตา อาห ‘‘ทุมฺเมธา อุเปนฺติ โรรุว’’นฺติฯ วิสุํ โหตีติ อวีจิมหานิรยโต วิสุํ เอว โหติฯ ขนฺติยาติ ญาณขนฺติยาฯ อุปสเมนาติ ราคาทีนํ สพฺพโส วูปสเมนฯ เตนาห ‘‘รุจฺจิตฺวา’’ติอาทิฯ

ปฐมปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ