6. สทฺธาสุตฺตวณฺณนา

[36] ตตฺวสฺสาติ โอ-การสฺส ว-การาเทสํ อ-การสฺส จ โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ตโต อสฺสา’’ติฯ ‘‘ตตสฺสา’’ติ วา ปาโฐ, ตโตติ จ สทฺธาเหตูติ อตฺโถฯ นานุปตนฺตีติ น วตฺตนฺติฯ ปมาทํ กโรนฺตีติ ปมชฺชนฺติ, มิจฺฉา ปฏิปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ลกฺขณานีติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิฯ อุปนิชฺฌายตีติ อุเปจฺจ ญาณจกฺขุนา เปกฺขติ, อนุปสฺสตีติ อตฺโถฯ อาคตกิจฺจนฺติ อาหตกิจฺจํ, อยเมว วา ปาโฐฯ สาเธตีติ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน นิปฺผาเทติ, ตถลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ อุปนิชฺฌายตีติ อยมตฺโถ มคฺเคปิ วตฺตพฺโพ เตน วินา อสมฺโมหปฏิเวธสฺส อสมฺภวโตฯ กสิณารมฺมณสฺสาติ อิทํ ลกฺขณวจนํฯ อกสิณารมฺมณสมาปตฺติโยปิ หิ สนฺตีติฯ ยถา จ กสิณารมฺมณานิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อวเสสานญฺจ ตทารมฺมณานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺตานํ, เอวํ เตน ตานิ อารมฺมณานิ คหิตานีติ ‘‘กสิณารมฺมณสฺส’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปรมํ อุตฺตมํ สุขนฺติ วตฺตพฺพโต ปรมสุขํ อรหตฺตํฯ

สทฺธาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมยสุตฺตวณฺณนา

[37] อุทานํ ปฏิจฺจาติ อุกฺกากรญฺญา ชาติสมฺเภทปริหารนิมิตฺตํ อตฺตโน วํสปริสุทฺธํ นิสฺสาย วุตฺตํ ปีติอุทาหารํ ปฏิจฺจ โคตฺตวเสน ‘‘สกฺกา’’ติ ลทฺธนามานํฯ ยทิ เอโกปิ ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺติกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา ‘‘อวนฺตี กุรู’’ติ, ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตาย เอกวจนเมวฯ อโรปิเมติ เกนจิ น โรปิเมฯ

อาวรเณนาติ เสตุนาฯ พนฺธาเปตฺวาติ ปณฺฑุปลาสปาสาณมตฺติกขณฺฑาทีหิ อาลิํ ถิรํ การาเปตฺวาฯ สสฺสานิ กาเรนฺตีติ เชฏฺฐมาเส กิร ฆมฺมสฺส พลวภาเวน หิมวนฺเต หิมํ วิลียิตฺวา สนฺทิตฺวา อนุกฺกเมน โรหิณิํ นทิํ ปวิสติ, ตํ พนฺธิตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติฯ

‘‘ชาติํ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ วฑฺฒยิํสู’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘โกลิยกมฺมกรา วทนฺตี’’ติ อาหฯ นิยุตฺตอมจฺจานนฺติ ตสฺมิํ สสฺสปริปาลนกมฺเม นิโยชิตมหามตฺตานํฯ

ตีณิ ชาตกานีติ ‘‘กุฐาริหตฺโถ ปุริโส’’ติอาทินา ผนฺทนชาตกํ (ชา. 1.13.14 อาทโย) ‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต’’ติอาทินา ทุทฺทุภชาตกํ, (ชา. 1.4.85 อาทโย) ‘‘วนฺทามิ ตํ กุญฺชรา’’ติอาทินา ลฏุกิกชาตกนฺติ (ชา. 1.5.39 อาทโย) อิมานิ ตีณิ ชาตกานิฯ ทฺเว ชาตกานีติ –

‘‘สาธุ สมฺพหุลา ญาตี, อปิ รุกฺขา อรญฺญชา;

วาโต วหติ เอกฏฺฐํ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติ’’นฺติฯ –

อาทินา รุกฺขธมฺมชาตกํ (ชา. 1.1.74)ฯ

‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติฯ (ชา. 1.1.33) –

อาทินา สมฺโมทมานชาตกนฺติ อิมานิ ทฺเว ชาตกานิฯ

‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ (สุ. นิ. 941) –

อาทินา อตฺตทณฺฑสุตฺตํฯ

เตนาติ ภควตาฯ กลหกรณภาโวติ กลหกรณสฺส อตฺถิภาโวฯ มหาปถวิยา มหคฺเฆ ขตฺติเย กสฺมา นาเสถาติ ทสฺเสตฺวา กลหํ วูปสเมตุกาโม ภควา ปถวิํ นิทสฺสนภาเวน คณฺหีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปถวี นาม กิํ อคฺฆตี’’ติอาทิมาหฯ อฏฺฐาเนติ อการเณฯ เวรํ กตฺวาติ วิโรธํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ตํตํปโลภนกิริยาย ปรกฺกมนฺติโย ‘‘อุกฺกณฺฐนฺตู’’ติ สาสนํ เปเสนฺติฯ กุณาลทเหติ กุณาลทหตีเร ปติฏฺฐายฯ ปุจฺฉิตํ กเถสิ อนุกฺกเมน กุณาลสกุณราชสฺส ปุจฺฉาปสงฺเคน กุณาลชาตกํ (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) กเถสฺสามีติฯ อนภิรติํ วิโนเทสิ อิตฺถีนํ โทสทสฺสนมุเขน กามานํ อาทีนโวการสํกิเลสวิภาวนวเสนฯ

ปุริสปุริเสหีติ โกสชฺชํ วิทฺธํเสตฺวา ปุริสถามพฺรูหเนน อุตฺตมปุริเสหิ โน ภวิตุํ วฏฺฏตีติ อุปฺปนฺนจิตฺตา ฯ อวิสฺสฏฺฐสมณกมฺมนฺตา อปริจฺจตฺตกมฺมฏฺฐานาภิโยคาติ อตฺโถฯ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ ภควา จินฺเตสีติ โยชนาฯ

ปทุมินิยนฺติ ปทุมวเนฯ วิกสิํสุ คุณคณวิโพเธนฯ อยํ อิมสฺส…เป.… น กเถสีติ อิมินา สพฺเพปิ เต ภิกฺขู ตาวเทว ปฏิปาฏิยา อาคตตฺตา อญฺญมญฺญสฺส ลชฺชมานา อตฺตนา ปฏิลทฺธวิเสสํ ภควโต นาโรเจสุนฺติ ทสฺเสติฯ ขีณาสวานนฺติอาทินา ตตฺถ การณมาหฯ

โอสฏมตฺเตติ ภควโต สนฺติกํ อุปคตมตฺเตฯ อริยมณฺฑเลติ อริยปุคฺคลสมูเหฯ ปาจีนยุคนฺธรปริกฺเขปโตติ ยุคนฺธรปพฺพตสฺส ปาจีนปริกฺเขปโต, น พาหิรเกหิ วุจฺจมานอุทยปพฺพตโตฯ รามเณยฺยกทสฺสนตฺถนฺติ พุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา วิเสสโต รมณียสฺส โลกสฺส รมณียภาวทสฺสนตฺถํฯ อุลฺลงฺฆิตฺวาติ อุฏฺฐหิตฺวาฯ เอวรูเป ขเณ ลเย มุหุตฺเตติ ยถาวุตฺเต จนฺทมณฺฑลสฺส อุฏฺฐิตกฺขเณ อุฏฺฐิตเวลายํ อุฏฺฐิตมุหุตฺเตติ อุปรูปริกาลสฺส วฑฺฒิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

เตสํ ภิกฺขูนํ ชาติอาทิวเสน ภควโต อนุรูปปริวารภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ มหาสมฺมตสฺส วํเส อุปฺปนฺโนติอาทิ กุลวํสสุทฺธิทสฺสนํฯ ขตฺติยคพฺเภ ชาโตติ อิทํ สติปิ ชาติวิสุทฺธิยํ มาตาปิตูนํ วเสน อวิสุทฺธตา สิยาติ เตสมฺปิ ‘‘อวิสุทฺธตา นตฺถิ อิเมส’’นฺติ วิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สติปิ จ คพฺภวิสุทฺธิยํ กตโทเสน มิสฺสกตฺตา อรชฺชารหตาปิ สิยาติ ‘‘ตมฺปิ นตฺถิ อิเมส’’นฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ราชปพฺพชิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สามนฺตาติ สมีเปฯ จลิํสูติ อุฏฺฐหิํสุฯ โกสมตฺตํ ฐานํ สทฺทนฺตรํ, ‘‘สทฺทสวนฏฺฐานเมว สทฺทนฺตร’’นฺติ อปเรฯ ติกฺขตฺตุํ เตสฏฺฐิยา นครสหสฺเสสูติ ชมฺพุทีเป กิร อาทิโต มหนฺตานิ เตสฏฺฐิ นครสหสฺสานิ อุปฺปนฺนานิ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ติกฺขตฺตุํ เตสฏฺฐิยา นครสหสฺเสสู’’ติฯ ตานิ ปน สมฺปิณฺเฑตฺวา สตสหสฺสโต ปรํ นวสหสฺสาธิกานิ อสีติสหสฺสานิฯ

นวนวุติยา โทณมุขสตสหสฺเสสูติ นวสตสหสฺสาธิเกสุ นวุติสตสหสฺเสสุ โทณมุเขสุฯ โทณมุขนฺติ จ มหานครสฺส อายุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ ปาทนครํ วุจฺจติฯ ฉนวุติยา ปฏฺฏนโกฏิสตสหสฺเสสูติ ฉโกฏิสตสหสฺสอธิเกสุ นวุติโกฏิสตสหสฺสปฏฺฏเนสุฯ ตมฺพปณฺณิทีปาทิฉปณฺณาสาย รตนากเรสุฯ เอวํ ปน นคร-โทณมุขปฏฺฏน-รตนากราทิภาเวน กถนํ ตํตํอธิวตฺถาย วสนฺตีนํ ตาสํ เทวตานํ พหุภาวทสฺสนตฺถํฯ ยทิ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตาฯ อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ทสหิ จ โลกธาตูหี’’ติ? วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทสสหสฺส…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ เตน สหสฺสิโลกธาตุ อิธ ‘‘เอกา โลกธาตู’’ติ เวทิตพฺพาฯ

โลหปาสาเทติ สพฺพปฐมกเต โลหปาสาเทฯ พฺรหฺมโลเกติ เหฏฺฐิเม พฺรหฺมโลเกฯ ยทิ ตา เทวตา เอวํ นิรนฺตรา หุตฺวา สนฺนิปติตา, ปจฺฉา อาคตานํ โอกาโส เอว น ภเวยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยถา โข ปนา’’ติอาทิฯ

สุทฺธาวาสกาเย อุปฺปนฺนา สุทฺธาวาสกายิกาฯ ตาสํ ปน ยสฺมา สุทฺธาวาสภูมิ นิวาสฏฺฐานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สุทฺธาวาสวาสีน’’นฺติฯ อาวาสาติ อาวาสฏฺฐานภูตาฯ เทวตา ปน โอรมฺภาคิยานํ อิตเรสญฺจ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนฏฺเฐน สุทฺโธ อาวาโส วิหาโร เอเตสนฺติ สุทฺธาวาสาฯ มหาสมาคมํ ญตฺวาติ มหาสมาคมํ คตาติ ญตฺวาฯ

ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ โอตริ อญฺญตฺถ โอกาสํ อลภมาโนฯ เอวํ เสสาปิฯ มณิวมฺมนฺติ อินฺทนีลมณิมยํ กวจํฯ พุทฺธานํ อภิมุขภาโค พุทฺธวีถิ, สา ยาว จกฺกวาฬา อุตฺตริตุํ น สกฺกาฯ มหติยา พุทฺธวีถิยาวาติ พุทฺธานํ สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺเตหิ เตหิ เทวพฺรหฺเมหิ วลญฺชิตพุทฺธวีถิยาวฯ

สมิติ สงฺคติ สนฺนิปาโต สมโย, มหนฺโต สมโย มหาสมโยติ อาห ‘‘มหาสมูโห’’ติฯ ปวทฺธํ วนํ ปวนนฺติ อาห ‘‘วนสณฺโฑ’’ติฯ เทวฆฏาติ เทวสมูหาฯ สมาทหํสูติ สมาหิตํ โลกุตฺตรสมาธิํ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ อกํสุฯ ตถา สมาหิตํ ปน สมาธินา นิโยชิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมาธินา โยเชสุ’’นฺติฯ สพฺเพสํ โคมุตฺตวงฺกาทีนํ ทูรสมุสฺสาริตตฺตา อตฺตโน…เป.… อกริํสุฯ วินยติ อสฺเส เอเตหีติ เนตฺตานิ, โยตฺตานิฯ อวีถิปฏิปนฺนานํ อสฺสานํ วีถิปฏิปาทนํ รสฺมิคฺคหเณน โหตีติ ‘‘โยตฺตานิ คเหตฺวา อโจเทนฺโต’’ติ วตฺวา ตํ ปน อโจทนํ อวารณเมวาติ อาห ‘‘อโจเทนฺโต อวาเรนฺโต’’ติฯ

ยถา ขีลํ ภิตฺติยํ, ภูมิยํ วา อาโกฏิตํ ทุนฺนีหรณํ, ยถา จ ปลิฆํ นครปฺปเวสนิวารณํ, ยถา จ อินฺทขีลํ คมฺภีรเนมิ สุนิขาตํ ทุนฺนีหรณํ, เอวํ ราคาทโย สตฺตสนฺตานโต ทุนฺนีหรณา นิพฺพานนครปฺปเวสนิวารณา จาติ เต ‘‘ขีลํ ปลิฆํ อินฺทขีล’’นฺติ จ วุตฺตาฯ อูหจฺจาติ อุทฺธริตฺวาฯ ตณฺหาเอชาย อภาเวน อเนชาฯ ปรมสนฺตุฏฺฐภาเวน จาตุทฺทิสตฺตา อปฺปฏิหตจาริกํ จรนฺติฯ พุทฺธจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-ทิพฺพจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-ปกติจกฺขูนํ วเสน ปญฺจหิ จกฺขูหิฯ สุทนฺตา กุโตติ อาห ‘‘จกฺขุโตปี’’ติฯ ฉนฺทาทีหีติ ฉนฺทาทีนํ วเสน น คจฺฉนฺติ น วตฺตนฺติฯ น อาคจฺฉนฺติ อนุปฺปาทนโตฯ อาคุนฺติ อปราธํฯ

สพฺพสํโยคาติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, สพฺเพ สํโยเคติ อตฺโถฯ วิสชฺชาติ วิสชฺชิตฺวาฯ เอวมฺปีติ อิมายปิ คาถาย วเสน ‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติ ปเทฯ

คตาเสติ คตา เอวฯ น คมิสฺสนฺติ ปรินิฏฺฐิตสรณคมนตฺตาฯ โลกุตฺตรสรณคมนญฺเหตฺถ อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘นิพฺเพมติกสรณคมเนน คตา’’ติฯ เต หิ นิยเมน อปายํ น คมิสฺสนฺติ, เทวกายญฺจ ปริปูเรสฺสนฺติฯ เย ปน โลกิเยน สรณคมเนน พุทฺธํ สรณํ คตา, น เต คมิสฺสนฺติ อปายํ, สติ จ ปจฺจยนฺตรสมวาเย ปหาย มานุสํ เทหํ เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตีติฯ เตนาห โส พฺรหฺมา ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ…เป.… ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ

สมยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สกลิกสุตฺตวณฺณนา

[38] ตนฺติ อุยฺยานํ สงฺขํ คตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธนุนา สเรน คหนฺติ โปถยนฺติ พาเธนฺตีติ ธนุคฺคหาฯ ตํ สมฺปฏิจฺฉีติ ตสฺสา สิลาย เหฏฺฐาภาเคน อุคฺคนฺตฺวา สมฺปฏิจฺฉิฯ สตฺถุ ปุญฺญานุภาเวน อุปหตตฺตา สยมฺปิ ปริปตนฺตี วาตํ อุปตฺถมฺเภติฯ อภิหนิ สตฺถารา อนาวชฺชิตตฺตาฯ ตญฺจ โข กมฺมผลวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต เอว ตโต ปฏฺฐาย ภควโต อผาสุ ชาตนฺติ เอเตนปิ อุปาทิณฺณกสรีเร นาม อนิฏฺฐาปิ สมฺผสฺสกา ปตนฺติ เอว ตถารูเปน กมฺมุนา กโตกาเสติ ทสฺเสติฯ อยํ วิหาโรติ คิชฺฌกูฏวิหาโรฯ อุชฺชงฺคโล น กตฺตพฺพปโรฯ วิสโมติ ภูมิภาควเสน วิสโมฯ สิวิกากาเรน สชฺชิโต มญฺโจ เอว มญฺจสิวิกาฯ

ภุสาติ ทฬฺหาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขมา ทุตฺติติกฺขาฯ ขราติ กกฺกสาฯ กฏุกาติ อนิฏฺฐาฯ อสาตาติ น สาตา อปฺปิยาฯ น อปฺเปตีติ น อุเปติฯ น อปฺปายนฺตีติ น ขมนฺติฯ เวทนาธิวาสนขนฺติยา สติสมฺปชญฺญยุตฺตตฺตา สพฺพสตฺตฏฺฐิตาหารสมุทยวตฺถุชาตสฺส อาทีนวนิสฺสรณานํ ปเคว สุปฺปฏิวิทิตตฺตา ยถา สมุทาจาโร จิตฺตํ นาภิภวติ, เอวํ สมฺมเทว อุปฏฺฐาปิตสติสมฺปชญฺญตฺตา วุตฺตํ ‘‘เวทนาธิวาสน…เป.… หุตฺวา’’ติฯ อปีฬิยมาโนติ อพาธิยมาโนฯ กามํ อนิฏฺฐาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ตาย อปีฬิยมาโน นาม นตฺถิ, ปริญฺญาตวตฺถุกตฺตา ปน ตสฺสา วเส อวตฺตมาโน ‘‘อวิหญฺญมาโน’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สมฺปริวตฺตสายิตาย เวทนานํ วสํ อคจฺฉนฺโต’’ติฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ สยนํ เสยฺยา, สีหสฺส วิย เสยฺยา สีหเสยฺยา, ตํ สีหเสยฺยํฯ อถ วา สีหเสยฺยนฺติ เสฏฺฐเสยฺยํ อุตฺตมเสยฺยํฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถายเมว อาคมิสฺสติฯ ‘‘วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตา กามโภคิเสยฺยาฯ ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺถสฺส สรีรคฺคหณาทิโยคกฺขมโตฯ ปุริสวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ ทุกฺขุปฺปตฺติโตฯ อยํ สีหเสยฺยาติ อยํ ยถาวุตฺตา สีหเสยฺยาฯ เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีตภาวํ ทสฺเสติฯ ภีรุกชาติกา หิ เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา อุตฺราสพหุลา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภิรุกภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว สยติฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิฯ ปุริมปาเทติ ทกฺขิณปุริมปาเท วามสฺส ปุริมปาทสฺส ฐปนวเสน ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาฯ ปจฺฉิมปาเทติ ทฺเว ปจฺฉิมปาเทฯ วุตฺตนเยเนว อิธาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐปนํ เวทิตพฺพํฯ ฐิโตกาสสลฺลกฺขณํ อภีรุกภาเวเนวฯ สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวาติอาทินา วุตฺตสีหกิริยา อนุตฺราสปพุชฺฌนํ วิย อภีรุกภาวสิทฺธา ธมฺมตาวเสเนวาติ เวทิตพฺพาฯ