ยถานุสนฺธิํ อปฺปตฺโต สาวเสส-อตฺโถ, กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อธิปฺปาโย ฯ สพฺพโส วิมุตฺตตฺตาว เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺติ, เย ตํ ปฏิปชฺชนฺติฯ เตสํ กิํ โหติ? กิญฺจิปิ น สิยาติ อยเมตฺถ อตฺถวิเสโส? ทสพลํ สนฺธาเยวมาห อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ อนุปฏิปตฺติยาติ ปฏิปตฺติํ อนุคนฺตฺวา ปฏิปชฺชเนนฯ นมสฺสนฺติ ตํ ปูเชนฺติฯ

จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวาติ เตน ปฏิวิทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ตถา จ พุทฺธสุพุทฺธตาย นิพฺเพมติกา โหนฺตีติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติฯ ตโต ปรํ ปน อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคาธิคเมน สงฺคาติคาปิ โหนฺติฯ อเสกฺขธมฺมปาริปูริยา ปสํสิยา วิญฺญูนํ ปสํสาปิ โหนฺตีติฯ

นสนฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุชฺฌานสญฺญิสุตฺตวณฺณนา

[35] อุชฺฌานวเสน ปวตฺตา สญฺญา เอเตสํ อตฺถิ, อุชฺฌานวเสน วา สญฺชานนฺตีติ อุชฺฌานสญฺญีฯ การเยติ กตานํ ปริยนฺตํ การเยติ อตฺโถฯ ปริยนฺตการิตนฺติ ปริจฺฉินฺนการิตํ ปริมิตวจนนฺติ อตฺโถฯ ปํสุกูลาทิปฏิปกฺขนเยน ปตฺตุณฺณทุกุลาทิ วุตฺตํฯ นามํ คหิตนฺติ เอเตน ‘‘อุชฺฌานสญฺญิกา’’ติ เอตฺถ ก-สทฺโท สญฺญายนฺติ ทสฺเสติฯ

อญฺเญนากาเรน ภูตนฺติ อตฺตนา ปเวทิยมานาการโต อญฺเญน อสุทฺเธน อากาเรน วิชฺชมานํ อุปลพฺภมานํ อตฺตานํฯ วญฺเจตฺวาติ ปลมฺเภตฺวาฯ ตสฺส กุหกสฺสฯ ตํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ปริภุญฺชนํฯ ปริชานนฺตีติ ตสฺส ปฏิปตฺติํ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺติฯ การโกติ สมฺมาปฏิปตฺติยา กตฺตา, สมฺมาปฏิปชฺชิตาติ อตฺโถฯ

อิทนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อยนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาติ นิพฺพานธมฺมสฺส อนุจฺฉวิกตาย อนุธมฺมภูตา ปฏิปทาฯ ปฏิปกฺขวิธมเน อสิถิลตาย ทฬฺหาฯ ภาสิตมตฺเตน จ สวนมตฺเตน จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถฯ เตน ภาสิตสฺส สุตสฺส จ สมฺมาปฏิปตฺติวิเสสํ นิวตฺเตติฯ โลกปริยายนฺติ โลกสฺส ปริวิธมนํ อุปฺปาทนิโรธวเสน สงฺขารานํ ปราวุตฺติํฯ เตนาห ‘‘สงฺขารโลกสฺส อุทยพฺพย’’นฺติฯ

สฺวายมตฺโถ สจฺจปฏิเวเธเนว โหตีติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺมญฺจ อญฺญายา’’ติ ฯ เอวํ น กุพฺพนฺตีติ อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ อนาวีกโรนฺโต ‘‘ยถา ตุมฺเห วทถ, เอวํ น กุพฺพนฺตี’’ติ อวิชฺชมานตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ

อการกเมวาติ โทสํ อการกเมวฯ อจฺจยสฺส ปฏิคฺคณฺหนํ นาม อธิวาสนํ, เอวํ โส เทสเกน เทสิยมาโน ตโต วิคโต นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตู’’ติฯ

สภาเวนาติ สภาวโตฯ เอกสทิสนฺติ ปเรสํ จิตฺตาจารํ ชานนฺตมฺปิ อชานนฺเตหิ สห เอกสทิสํ กโรนฺตาฯ ปรโตติ ปจฺฉาฯ กถาย อุปฺปนฺนายาติ ‘‘กสฺสจฺจยา น วิชฺชนฺตี’’ติอาทิกถาย ปวตฺตมานาย ‘‘ตถาคตสฺส พุทฺธสฺสา’’ติอาทินา พุทฺธพลํ พุทฺธานุภาวํ ทีเปตฺวาฯ ขมิสฺสามีติ อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสามิฯ ตปฺปฏิคฺคโห หิ อิธ ขมนนฺติ อธิปฺเปตํ, สตฺถา ปน สพฺพกาลํ ขโม เอวฯ

โกโป อนฺตเร จิตฺเต เอตสฺสาติ โกปนฺตโรฯ โทโส ครุ ครุกาตพฺโพ อสฺสาติ โทสครุฯ ‘‘ปฏิมุจฺจตี’’ติ วา ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ อจฺจายิกกมฺมนฺติ สหสา อนุปธาเรตฺวา กิริยาฯ โน จิธาติ โน เจ อิธฯ อิธาติ นิปาตมตฺตํฯ อปคตํ อปนีตํฯ โทโส โน เจ สิยา, เตน ปริยาเยน ยทิ อปราโธ นาม น ภเวยฺยาติฯ น สมฺเมยฺยุํ น วูปสเมยฺยุํฯ กุสโลติ อนวชฺโชฯ

ธีโร สโตติ ปททฺวเยน วฏฺฏฉินฺทํ อาหฯ โก นิจฺจเมว ปณฺฑิโต นามาติ อตฺโถติ ‘‘กสฺสจฺจยา’’ติอาทิกาย ปุจฺฉาคาถาย อตฺโถฯ ทีฆมชฺฌิมสํวณฺณนาสุ ตถาคต-สทฺโท วิตฺถารโต สํวณฺณิโตติ อาห ‘‘เอวมาทีหิ การเณหิ ตถาคตสฺสา’’ติฯ พุทฺธตฺตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โพเธตา ปชายา’’ติอาทินา (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97) นิทฺเทเส อาคตการณานิ สงฺคยฺหนฺติฯ วิโมกฺขํ วุจฺจติ อริยมคฺโค, ตสฺส อนฺโต อคฺคผลํ, ตตฺถ ภวา ปณฺณตฺติ, ตสฺสา วเสนฯ เอวํ พุทฺธพลํ ทีเปติฯ อิทานิ ขิตฺตํ สงฺเขเปน สํหราปิตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ

อุชฺฌานสญฺญิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สทฺธาสุตฺตวณฺณนา

[36] ตตฺวสฺสาติ โอ-การสฺส ว-การาเทสํ อ-การสฺส จ โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ตโต อสฺสา’’ติฯ ‘‘ตตสฺสา’’ติ วา ปาโฐ, ตโตติ จ สทฺธาเหตูติ อตฺโถฯ นานุปตนฺตีติ น วตฺตนฺติฯ ปมาทํ กโรนฺตีติ ปมชฺชนฺติ, มิจฺฉา ปฏิปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ลกฺขณานีติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิฯ อุปนิชฺฌายตีติ อุเปจฺจ ญาณจกฺขุนา เปกฺขติ, อนุปสฺสตีติ อตฺโถฯ อาคตกิจฺจนฺติ อาหตกิจฺจํ, อยเมว วา ปาโฐฯ สาเธตีติ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน นิปฺผาเทติ, ตถลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ อุปนิชฺฌายตีติ อยมตฺโถ มคฺเคปิ วตฺตพฺโพ เตน วินา อสมฺโมหปฏิเวธสฺส อสมฺภวโตฯ กสิณารมฺมณสฺสาติ อิทํ ลกฺขณวจนํฯ อกสิณารมฺมณสมาปตฺติโยปิ หิ สนฺตีติฯ ยถา จ กสิณารมฺมณานิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อวเสสานญฺจ ตทารมฺมณานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺตานํ, เอวํ เตน ตานิ อารมฺมณานิ คหิตานีติ ‘‘กสิณารมฺมณสฺส’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปรมํ อุตฺตมํ สุขนฺติ วตฺตพฺพโต ปรมสุขํ อรหตฺตํฯ

สทฺธาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมยสุตฺตวณฺณนา

[37] อุทานํ ปฏิจฺจาติ อุกฺกากรญฺญา ชาติสมฺเภทปริหารนิมิตฺตํ อตฺตโน วํสปริสุทฺธํ นิสฺสาย วุตฺตํ ปีติอุทาหารํ ปฏิจฺจ โคตฺตวเสน ‘‘สกฺกา’’ติ ลทฺธนามานํฯ ยทิ เอโกปิ ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺติกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย สลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รุฬฺหี ยถา ‘‘อวนฺตี กุรู’’ติ, ตพฺพิเสสเน ปน ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตาย เอกวจนเมวฯ อโรปิเมติ เกนจิ น โรปิเมฯ

อาวรเณนาติ เสตุนาฯ พนฺธาเปตฺวาติ ปณฺฑุปลาสปาสาณมตฺติกขณฺฑาทีหิ อาลิํ ถิรํ การาเปตฺวาฯ สสฺสานิ กาเรนฺตีติ เชฏฺฐมาเส กิร ฆมฺมสฺส พลวภาเวน หิมวนฺเต หิมํ วิลียิตฺวา สนฺทิตฺวา อนุกฺกเมน โรหิณิํ นทิํ ปวิสติ, ตํ พนฺธิตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติฯ