3. สาธุสุตฺตวณฺณนา

[33] อุทานํ อุทาเนสีติ ปีติเวเคน อุคฺคิริตพฺพตาย อุทานํ อุคฺคิริ อุจฺจาเรสิฯ ตยิทํ ยสฺมา ปีติสมุฏฺฐาปิตํ วจนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุทาหารํ อุทาหรี’’ติ ฯ ยถา ปน ตํ วจนํ ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สทฺธายาติ เอตฺถ ย-กาโร เหตุอตฺโถฯ ปริจฺจาคเจตนาย หิ สทฺธา วิเสสปจฺจโย อสฺสทฺธสฺส ตทภาวโตฯ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ‘‘สาหู’’ติ ปทํ สาธุสทฺเทน สมานตฺถํ ทฏฺฐพฺพํฯ กถนฺติ ทานยุทฺธานํ วิปกฺขสภาวาติ อธิปฺปาโยฯ เอตํ อุภยนฺติ ทานํ ยุทฺธนฺติ อิทํ ทฺวยํฯ ชีวิตภีรุโกติ ชีวิตวินาสภีรุโกฯ ขยภีรุโกติ โภคกฺขยสฺส ภีรุโกฯ วทนฺโตติ ชีวิเต สาลยตํ, ตโต เอว ยุชฺฌเน อสมตฺถตํ ปเวเทนฺโตฯ เฉชฺชนฺติ หตฺถปาทาทิเฉโทฯ อุสฺสหนฺโตติ วีริยํ กโรนฺโตฯ เอวํ โภเค รกฺขิสฺสามีติ ตถา โภเค อปริกฺขีเณ กริสฺสามีติฯ วทนฺโตติ อิธ โภเคสุ โลภํ, ตโต เอว ทาตุํ อสมตฺถตํ ปเวเทนฺโตฯ เอวนฺติ เอวํ ชีวิตโภคนิรเปกฺขตาย ทานญฺจ ยุทฺธญฺจ สมํ โหติฯ สทฺธาทิสมฺปนฺโนติ สทฺธาธมฺมชีวิตาวีมํสาสีลาทิคุณสมนฺนาคโตฯ โส หิ เทยฺยวตฺถุโน ปริตฺตกตฺตา อปฺปกมฺปิ ททนฺโต อตฺตโน ปน จิตฺตสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา จ พหุํ อุฬารปุญฺญํ ปวฑฺเฒนฺโต พหุวิธํ โลภ-โทส-อิสฺสา-มจฺฉริย-ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิเภทํ ตปฺปฏิปกฺขํ อภิภวติ, ตโต เอว จ ตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มจฺเฉรํ มทฺทติ’’จฺเจว วุตฺตํ, ตสฺส ปน อุชุวิปจฺจนีกภาวโตฯ

ปรตฺถาติ ปรโลเกฯ เอกสาฏกพฺราหฺมณวตฺถุ อนฺวยวเสน, องฺกุรวตฺถุ พฺยติเรกวเสน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ธมฺโม ลทฺโธ เอเตนาติ ธมฺมลทฺโธ, ปุคฺคโลฯ อคฺคิอาหิตปทสฺส วิย สทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘อุฏฺฐานนฺติ กายิกํ วีริยํ, วีริยนฺติ เจตสิก’’นฺติ วทนฺติฯ อุฏฺฐานนฺติ โภคุปฺปาเท ยุตฺตปยุตฺตตาฯ วีริยนฺติ ตชฺโช อุสฺสาโหฯ ยมสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐานํฯ เวตรณิมฺปิ อิตเร นิรเย จ อติกฺกมฺมฯ เต ปน อพฺพุทาทีนํ วเสน อวีจิํ ทสธา กตฺวา อวเสสมหานิรเย สตฺตปิ อายุปฺปมาณเภเทน ตโย ตโย กตฺวา เอกติํสาติ วทนฺติฯ สญฺชีวาทินิรยสํวตฺตนสฺส กมฺมสฺส ติกฺขมชฺฌมุทุภาเวน ตสฺส อายุปฺปมาณสฺส ติวิธตา วิภาเวตพฺพาฯ

อปเร ปน ‘‘อฏฺฐ มหานิรยา โสฬส อุสฺสทนิรยา อาทิโต จตฺตาโร สิตนิรเย เอกํ กตฺวา สตฺต สิตนิรยาติ เอวํ เอกติํส มหานิรยา’’ติ วทนฺติฯ มหานิรยคฺคหณโต อาทิโต จตฺตาโร สิตนิรยา เอโก นิรโย กโตติฯ

เตสนฺติ วิจินิตฺวา คหิตปจฺจยานํฯ ปญฺจนวุติปาสณฺฑเภทา ปปญฺจสูทนิสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ วิจินเนสุฯ ทกฺขิณาวิจินนํ อาห, อุปมานานิ หิ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยตฺถวิภาวนตฺถานิฯ เอเตน สุเขตฺตคหณโตปิ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปาเณสุ สํยโมติ อิมินา ทสวิธมฺปิ กุสลกมฺมปถธมฺมํ ทสฺเสติฯ ยถา หิ ‘‘ปาเณสุ สํยโม’’ติ อิมินา สตฺตานํ ชีวิตาโวโรปนโต สํยโม วุตฺโต, เอวํ เตสํ สาปเตยฺยาวหารโต ปรทารามสนโต วิสํวาทนโต อญฺญมญฺญเภทนโต ผรุสวจเนน สงฺฆฏฺฏนโต นิรตฺถกวิปฺปลปนโต ปรสนฺตกาภิชฺฌานโต อุจฺเฉทจินฺตนโต มิจฺฉาภินิเวสนโต จ สํยโม โหตีติฯ เตนาห ‘‘สีลานิสํสํ กเถตุมารทฺธา’’ติฯ ผรุสวจนสํยโม ปเนตฺถ สรูเปเนว วุตฺโตฯ

ปรสฺส อุปวาทภเยนาติ ปาปกิริยเหตุ ปเรน อตฺตโน วตฺตพฺพอุปวาทภเยนฯ อุปวาทภยาติ อุปวาทภยนิมิตฺตํฯ ‘‘กถํ นุ โข อมฺเห ปเร น อุปวเทยฺยุ’’นฺติ อาสีสนฺตา ปาปํ น กโรนฺติฯ ธมฺมปทเมวาติ อสงฺขตธมฺมโกฏฺฐาโส เอว เสยฺโย เสฏฺโฐฯ ยสฺมา สพฺพสงฺขตํ อนิจฺจํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, ตสฺมา ตทธิคมาย อุสฺสาโห กรณีโยติ ทสฺเสติฯ ปุพฺพสทฺโท กาลวิเสสวิสโยติ อาห ‘‘ปุพฺเพ จ กสฺสปพุทฺธาทิกาเลปี’’ติอาทิฯ ปุน อกาลวิเสโส อปาฏิเยกฺโก ภุมฺมตฺถวิสโยวาติ อาห ‘‘สพฺเพปิ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สพฺเพปิ วาติ เอเต สพฺเพปิ กสฺสปพุทฺธาทโย โลกนาถา สนฺโต นาม วูปสนฺตสพฺพกิเลสสนฺตาปา สนฺตสพฺภูตคุณตฺตาฯ

สาธุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นสนฺติสุตฺตวณฺณนา

[34] กมนียานีติ กนฺตานิฯ ตโต เอว เอตานิ อิฏฺฐารมฺมณานิ สุขารมฺมณานิ รูปาทีนิ, เต ปน วตฺถุกามา, ตทารมฺมณกิเลสกามา วาฯ ‘‘น สนฺติ กามา มนุเชสู’’ติ เทสนาสีสเมตํ, นิจฺฉเยน กามา อนิจฺจาเยวฯ มจฺจุ ธียติ เอตฺถาติ มจฺจุเธยฺยํฯ น ปุน อาคจฺฉติ เอตฺถ ตํ อปุนาคมนํฯ อปุนาคมนสงฺขาตํ นิพฺพานํ อนุปคจฺฉนโตฯ นิพฺพานํ หีติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํฯ พทฺโธติ ปฏิพทฺธจิตฺโตฯ ปมตฺโตติ โวสฺสคฺคปมาทํ อาปนฺโนฯ

ตณฺหาฉนฺทโต ชาตํ ตสฺส วิเสสปจฺจยตฺตาฯ อิจฺฉิตํ หนตีติ อฆํ, ทุกฺขํฯ อิธ ปน อนวเสสปริยาทานวเสน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขนฺติฯ ฉนฺทวินยา อฆวินโยติ เหตุนิโรเธน หิ ผลนิโรโธ, เอวํ สอุปาทิเสสนิพฺพานํ วตฺวา อฆวินยา ทุกฺขวินโยติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ วทติฯ

จิตฺรานีติ กิเลสกามาปิ เวทนาทิฏฺฐิสมฺปโยคเภเทน โหนฺติ, อาการเภเทน จ อตฺถิ สวิฆาตาวิฆาตาติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘อารมฺมณจิตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ สงฺกปฺปิตราโคติ สุภาทิวเสน สงฺกปฺปิตวตฺถุมฺหิ ราโคฯ กิเลสกาโม กาโมติ วุตฺโต ตสฺเสวิธ วิเสสโต กามภาวสิทฺธิโตฯ ปสูรสุตฺเตน วิภาเวตพฺโพ ‘‘น เต กามา’’ติอาทินา ตสฺส วตฺถุมฺหิ อาคตตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ สงฺเขเปเนว วิภาเวนฺโต ‘‘ปสูรปริพฺพาชโก หี’’ติอาทิมาหฯ น เต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเกติ เต เจ กามา น โหนฺติ, ยานิ โลเก จิตฺรานิ รูปาทิอารมฺมณานิฯ เวเทสีติ เกวลํ สงฺกปฺปราคญฺจ กามํ กตฺวา วเทสิ เจฯ เหหินฺตีติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ สุณนฺโต สทฺทานิ มโนรมานิ, สตฺถาปิ เต เหหิติ กามโภคีติ ปจฺเจกํ คาถา, อิธ ปน สํขิปิตฺวา ทสฺสิตาฯ ธีรา นาม ธิติสมฺปนฺนาติ อาห ‘‘ปณฺฑิตา’’ติฯ

ตสฺสาติ โย ปหีนโกธมาโน สพฺพโส สํโยชนาติโค นามรูปสฺมิํ อสชฺชนฺโต ราคาทิกิญฺจนรหิโต, ตสฺสฯ โมฆราชา นาม เถโร พาวรีพฺราหฺมณสฺส ปริจารกานํ โสฬสนฺนํ อญฺญตโรฯ