2. มจฺฉริสุตฺตวณฺณนา

[32] ปมชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปลทฺธิ ปมาโทฯ เตน เอกนฺตโต สติรหิตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สติวิปฺปวาสลกฺขเณนา’’ติฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทโย เจตฺถ ปมาเทเนว สงฺคหิตาฯ อิทานิ ยถา มจฺฉริยนิมิตฺตญฺจ ปมาทนิมิตฺตญฺจ ทานํ น ทียติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกฺขยํ คมิสฺสตีติ โภคปริหานิํ คมิสฺสติฯ ขิฑฺฑาทีติ อาทิ-สทฺเทน มณฺฑนวิภูสนฉณนกฺขตฺตกิจฺจพฺยสนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยสทายกนฺติ กิตฺติยสสฺส ปริวารยสสฺส จ ทายกํฯ สิรีทายกนฺติ โสภคฺคทายกํฯ สมฺปตฺติทายกนฺติ กุลโภครูปโภคสมฺปทาหิ สมฺปตฺติทายกํฯ ปุญฺญนฺติ วา อิธ ปุญฺญผลํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) วิยฯ อตฺถิ ทานสฺส ผลนฺติ เอตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส อนวฏฺฐิตตํ พหุลสาธารณตํ, ตํ ปหาย คมนียตํ , ตพฺพิสยาย ปีติยา สาวชฺชตํ, ทานธมฺมสฺส อนญฺญสาธารณตํ อนุคามิกตํ, ตพฺพิสยาย ปีติยา อนวชฺชตํ, โลภาทิปาปธมฺมานํ วิโนทนํ, เสสปุญฺญานํ อุปนิสฺสยญฺจ ชานนฺเตนาติ วตฺตพฺพํฯ

ตํเยว พาลนฺติ โย มจฺฉรี, ตเมวฯ อทานสีลา พาลาฯ เอกจฺโจ ธนสฺส ปริโภคปริกฺขยภเยน อตฺตนาปิ น ปริภุญฺชติ อติโลภเสฏฺฐิ วิยาติ อาห ‘‘อิธโลกปรโลเกสู’’ติฯ

ยสฺมา เอกจฺโจ อทานสีโล ปุริโส อทฺธิเก ทิสฺวา ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, เตสํ กถํ สุณนฺโตปิ น สุโณติ, สยํ กิญฺจิ น กเถติ, อทาตุกมฺยตาถมฺเภ พทฺโธ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ มตลิงฺคานิ อุปลพฺภนฺติเยวาติ อาห ‘‘อทานสีลตาย มรเณน มเตสู’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทานมตฺตเมว คเหตฺวา มเตนสฺส สมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทานสีลสฺส ปน อมตลิงฺคานิ วุตฺตวิปริยายโต เวทิตพฺพานิฯ วชนฺติ ปุถุตฺเต เอกวจนํ, ตสฺมา วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สห วชนฺตา’’ติฯ ทานสีลาทิธมฺโม ปุราตโน, น อชฺชตโนติ สนนฺตโน, โส เอเตสุ อตฺถีติ สนนฺตนา, ปณฺฑิตา, เตสํ ธมฺมาติ เตสํ วเสนปิ ธมฺโม สนนฺตโนติ อาห ‘‘สนนฺตนานํ วา ปณฺฑิตานํ เอส ธมฺโม’’ติฯ อปฺปสฺมิมฺปิ เทยฺยธมฺเม สติ เอเก ทานํ ททนฺติ, เอเก น ททนฺติ มจฺฉริภาวาฯ สหสฺสทานสทิสาติ เอกาปิ ทกฺขิณา ปริจฺจาคเจตนาย อุฬารภาวโต สหสฺสทานสทิสา โหติฯ

ทุรนุคมโนติ อสมงฺคินา อนุคนฺตุํ ทุกฺกโรฯ อนนุคมนญฺจสฺส ธมฺมสฺส อปูรณเมวาติ อาห ‘‘ทุปฺปูโร’’ติฯ ‘‘ธมฺมํ จเร’’ติ อยํ ธมฺมจริยา คหฏฺฐสฺส วเสน อารทฺธาติ อาห ‘‘ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ จรตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ทารญฺจ โปส’’นฺติฯ สมุญฺชกนฺติ กสฺสเกหิ อตฺตนา กาตพฺพํ กตฺวา วิสฏฺฐธญฺญกรณโต ขเล อุญฺฉาจริยวเสน สมุญฺชนิอาทินา ฉฑฺฑิตธญฺญสํหรณํฯ เตนาห ‘‘โย อปิ…เป.… สมุญฺชกํ จรตี’’ติฯ เอเตนาติ สตสหสฺสสหสฺสยาคิคฺคหเณน ทสนฺนมฺปิ ภิกฺขุโกฏีนํ ปิณฺฑปาโต ทสฺสิโต โหติฯ ‘‘ทินฺโน’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยชนาฯ ทสนฺนํ วา กหาปณโกฏีนํ ปิณฺฑปาโตติ ทสนฺนํ กหาปณโกฏีนํ วินิยุญฺชนวเสน สมฺปาทิตปิณฺฑปาโตฯ

ตยิทํ สตสหสฺสํ สหสฺสยาคีนํ ทานํ เอตฺตกํ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ สมุญฺชกํ จรนฺโตปีติ สมุญฺชกํ จริตฺวาปิ, สมุญฺชกจรณเหตูติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ทารํ โปเสนฺโตปิ ธมฺมํ จรติ, อปฺปกสฺมิํ ททนฺโตปิ ธมฺมํ จรตีติ โยชนาฯ ตถาวิธสฺสาติ ตาทิสสฺส ตถาธมฺมจาริโน ยา ธมฺมจริยา, ตสฺสา กลมฺปิ นคฺฆนฺติ เอเต สหสฺสยาคิโน อตฺตโน สหสฺสยาคิตายฯ ยํ เตน ทลิทฺเทนาติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํฯ สพฺเพสมฺปิ เตสนฺติ ‘‘สตํสหสฺสานํ สหสฺสยาคิน’’นฺติ วุตฺตานํ เตสํ สพฺเพสมฺปิฯ อิตเรสนฺติ ‘‘ตถาวิธสฺสา’’ติ วุตฺตปุริสโต อญฺเญสํฯ ทสโกฏิสหสฺสทานนฺติ ทสโกฏิสงฺขาตํ ตโต อเนกสหสฺสเภทตาย สหสฺสทานํฯ

‘‘กลํ นคฺฆตี’’ติ อิทํ เตสํ ทานโต อิมสฺส ทานสฺส อุฬารตรภาเวน วิปุลตรภาเวน วิปุลตรผลตาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กถํ นุ โข เอตํ มหปฺผลตรนฺติ ชานนตฺถ’’นฺติฯ ปจฺจยวิเสเสน มหตฺตํ คโตติ มหคฺคโต, อุฬาโรติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิปุลสฺเสตํ เววจน’’นฺติฯ สเมนาติ ญาเยน, ธมฺเมนาติ อตฺโถฯ วิสเมติ น สเม มจฺฉริยลกฺขณปฺปตฺเตฯ เฉตฺวาติ ปีเฬตฺวาฯ ตํ ปน ปีฬนํ โปถนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โปเถตฺวา’’ติ อาหฯ อสฺสุมุขาติ ตินฺตอสฺสุมุขสมฺมิสฺสา ปรํ โรทาเปตฺวาฯ มหาทานนฺติ ยถาวุตฺตํ พหุเทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชเนน มหนฺตทานํฯ อุปฺปตฺติยา อปริสุทฺธตายาติ อชฺฌาสยสฺส เทยฺยธมฺมคเวสนาย จ สุทฺธตาย มลีนตฺตาฯ อิตรํ ธมฺมจริยาย นิพฺพตฺติตทานํฯ ปริตฺตทานนฺติ ปริตฺตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส วเสน ปริตฺตทานํฯ อตฺตโน อุปฺปตฺติยา ปริสุทฺธตายาติ อชฺฌาสยสฺส เทยฺยธมฺมคเวสนาย จ วิสุทฺธตายฯ เอวนฺติอาทิมาหาติ ‘‘เอวํ สหสฺสานํ สหสฺสยาคิน’’นฺติ อโวจฯ ตตฺถ สหสฺสานนฺติ สตํสหสฺสานํฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ สตคฺคหณํ น กตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

มจฺฉริสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สาธุสุตฺตวณฺณนา

[33] อุทานํ อุทาเนสีติ ปีติเวเคน อุคฺคิริตพฺพตาย อุทานํ อุคฺคิริ อุจฺจาเรสิฯ ตยิทํ ยสฺมา ปีติสมุฏฺฐาปิตํ วจนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุทาหารํ อุทาหรี’’ติ ฯ ยถา ปน ตํ วจนํ ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สทฺธายาติ เอตฺถ ย-กาโร เหตุอตฺโถฯ ปริจฺจาคเจตนาย หิ สทฺธา วิเสสปจฺจโย อสฺสทฺธสฺส ตทภาวโตฯ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ‘‘สาหู’’ติ ปทํ สาธุสทฺเทน สมานตฺถํ ทฏฺฐพฺพํฯ กถนฺติ ทานยุทฺธานํ วิปกฺขสภาวาติ อธิปฺปาโยฯ เอตํ อุภยนฺติ ทานํ ยุทฺธนฺติ อิทํ ทฺวยํฯ ชีวิตภีรุโกติ ชีวิตวินาสภีรุโกฯ ขยภีรุโกติ โภคกฺขยสฺส ภีรุโกฯ วทนฺโตติ ชีวิเต สาลยตํ, ตโต เอว ยุชฺฌเน อสมตฺถตํ ปเวเทนฺโตฯ เฉชฺชนฺติ หตฺถปาทาทิเฉโทฯ อุสฺสหนฺโตติ วีริยํ กโรนฺโตฯ เอวํ โภเค รกฺขิสฺสามีติ ตถา โภเค อปริกฺขีเณ กริสฺสามีติฯ วทนฺโตติ อิธ โภเคสุ โลภํ, ตโต เอว ทาตุํ อสมตฺถตํ ปเวเทนฺโตฯ เอวนฺติ เอวํ ชีวิตโภคนิรเปกฺขตาย ทานญฺจ ยุทฺธญฺจ สมํ โหติฯ สทฺธาทิสมฺปนฺโนติ สทฺธาธมฺมชีวิตาวีมํสาสีลาทิคุณสมนฺนาคโตฯ โส หิ เทยฺยวตฺถุโน ปริตฺตกตฺตา อปฺปกมฺปิ ททนฺโต อตฺตโน ปน จิตฺตสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา จ พหุํ อุฬารปุญฺญํ ปวฑฺเฒนฺโต พหุวิธํ โลภ-โทส-อิสฺสา-มจฺฉริย-ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิเภทํ ตปฺปฏิปกฺขํ อภิภวติ, ตโต เอว จ ตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มจฺเฉรํ มทฺทติ’’จฺเจว วุตฺตํ, ตสฺส ปน อุชุวิปจฺจนีกภาวโตฯ

ปรตฺถาติ ปรโลเกฯ เอกสาฏกพฺราหฺมณวตฺถุ อนฺวยวเสน, องฺกุรวตฺถุ พฺยติเรกวเสน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ธมฺโม ลทฺโธ เอเตนาติ ธมฺมลทฺโธ, ปุคฺคโลฯ อคฺคิอาหิตปทสฺส วิย สทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘อุฏฺฐานนฺติ กายิกํ วีริยํ, วีริยนฺติ เจตสิก’’นฺติ วทนฺติฯ อุฏฺฐานนฺติ โภคุปฺปาเท ยุตฺตปยุตฺตตาฯ วีริยนฺติ ตชฺโช อุสฺสาโหฯ ยมสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐานํฯ เวตรณิมฺปิ อิตเร นิรเย จ อติกฺกมฺมฯ เต ปน อพฺพุทาทีนํ วเสน อวีจิํ ทสธา กตฺวา อวเสสมหานิรเย สตฺตปิ อายุปฺปมาณเภเทน ตโย ตโย กตฺวา เอกติํสาติ วทนฺติฯ สญฺชีวาทินิรยสํวตฺตนสฺส กมฺมสฺส ติกฺขมชฺฌมุทุภาเวน ตสฺส อายุปฺปมาณสฺส ติวิธตา วิภาเวตพฺพาฯ