‘‘อจฺฉริยํ , อาวุโส สาริปุตฺต; อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต! ยาวสุภาสิตํ จิทํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตนฯ อิทญฺจ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อิเมหิ ฉตฺติํสาย วตฺถูหิ อนุโมทาม – ‘ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชาติยา เจ… ภวสฺส เจ… อุปาทานสฺส เจ… ตณฺหาย เจ… เวทนาย เจ… ผสฺสสฺส เจ… สฬายตนสฺส เจ… นามรูปสฺส เจ… วิญฺญาณสฺส เจ… สงฺขารานํ เจ… อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย ฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายา’’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. โกสมฺพิสุตฺตํ

[68] เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มุสิโล [มูสิโล (สี.), มุสีโล (ปี.)] อายสฺมา จ ปวิฏฺโฐ [สวิฏฺโฐ (สี. ปี.)] อายสฺมา จ นารโท อายสฺมา จ อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเมฯ อถ โข อายสฺมา ปวิฏฺโฐ อายสฺมนฺตํ มุสิลํ เอตทโวจ – ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวปจฺจยา ชาตีติ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป.… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ … สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติฯ

‘‘เตนหายสฺมา มุสิโล อรหํ ขีณาสโว’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มุสิโล ตุณฺหี อโหสิฯ อถ โข อายสฺมา นารโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺฐํ เอตทโวจ – ‘‘สาธาวุโส ปวิฏฺฐ, อหํ เอตํ ปญฺหํ ลเภยฺยํฯ มํ เอตํ ปญฺหํ ปุจฺฉฯ อหํ เต เอตํ ปญฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ลภตายสฺมา นารโท เอตํ ปญฺหํฯ ปุจฺฉามหํ อายสฺมนฺตํ นารทํ เอตํ ปญฺหํฯ พฺยากโรตุ จ เม อายสฺมา นารโท เอตํ ปญฺหํ’’ฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว , อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ภวปจฺจยา ชาติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป.… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติฯ

‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติฯ

‘‘เตนหายสฺมา นารโท อรหํ ขีณาสโว’’ติ? ‘‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ โข เม, อาวุโส, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโวฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กนฺตารมคฺเค อุทปาโนฯ ตตฺร เนวสฺส รชฺชุ น อุทกวารโกฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต, โส ตํ อุทปานํ โอโลเกยฺยฯ ตสฺส ‘อุทก’นฺติ หิ โข ญาณํ อสฺส, น จ กาเยน ผุสิตฺวา วิหเรยฺยฯ เอวเมว โข, อาวุโส, ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺฐํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํวาที [เอวํวาทิํ (?)] ตฺวํ, อาวุโส ปวิฏฺฐ, อายสฺมนฺตํ นารทํ กิํ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, อาวุโส อานนฺท, อายสฺมนฺตํ นารทํ น กิญฺจิ วทามิ อญฺญตฺร กลฺยาณา อญฺญตฺร กุสลา’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. อุปยนฺติสุตฺตํ

[69] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข…เป.… ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อุปยนฺโต มหานทิโย อุปยาเปติ, มหานทิโย อุปยนฺติโย กุนฺนทิโย อุปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อุปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อุปยนฺตา กุโสพฺเภ อุปยาเปนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อุปยนฺตี สงฺขาเร อุปยาเปติ, สงฺขารา อุปยนฺตา วิญฺญาณํ อุปยาเปนฺติ, วิญฺญาณํ อุปยนฺตํ นามรูปํ อุปยาเปติ, นามรูปํ อุปยนฺตํ สฬายตนํ อุปยาเปติ, สฬายตนํ อุปยนฺตํ ผสฺสํ อุปยาเปติ, ผสฺโส อุปยนฺโต เวทนํ อุปยาเปติ, เวทนา อุปยนฺตี ตณฺหํ อุปยาเปติ, ตณฺหา อุปยนฺตี อุปาทานํ อุปยาเปติ, อุปาทานํ อุปยนฺตํ ภวํ อุปยาเปติ, ภโว อุปยนฺโต ชาติํ อุปยาเปติ, ชาติ อุปยนฺตี ชรามรณํ อุปยาเปติฯ

‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อปยนฺโต มหานทิโย อปยาเปติ, มหานทิโย อปยนฺติโย กุนฺนทิโย อปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อปยนฺตา กุโสพฺเภ อปยาเปนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อปยนฺตี สงฺขาเร อปยาเปติ, สงฺขารา อปยนฺตา วิญฺญาณํ อปยาเปนฺติ, วิญฺญาณํ อปยนฺตํ นามรูปํ อปยาเปติ, นามรูปํ อปยนฺตํ สฬายตนํ อปยาเปติ, สฬายตนํ อปยนฺตํ ผสฺสํ อปยาเปติ, ผสฺโส อปยนฺโต เวทนํ อปยาเปติ, เวทนา อปยนฺตี ตณฺหํ อปยาเปติ, ตณฺหา อปยนฺตี อุปาทานํ อปยาเปติ, อุปาทานํ อปยนฺตํ ภวํ อปยาเปติ, ภโว อปยนฺโต ชาติํ อปยาเปติ, ชาติ อปยนฺตี ชรามรณํ อปยาเปตี’’ติฯ นวมํฯ

10. สุสิมสุตฺตํ

[70] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา, น ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํฯ