ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญา ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติฯ เอวํ โข, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติฯ อิติ โข, สาริปุตฺต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปญฺเห –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส โข สาริปุตฺต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ปฐมํฯ

2. กฬารสุตฺตํ

[32] สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โมฬิยผคฺคุโน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตติฯ น หิ นูน โส อายสฺมา อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อสฺสาสมลตฺถาติฯ เตน หายสฺมา สาริปุตฺโต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อสฺสาสํ ปตฺโต’’ติ?

‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, กงฺขามี’’ติฯ ‘‘อายติํ, ปนาวุโส’’ติ?

‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉามี’’ติฯ

อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติฯ

อถ โข ภควา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’’ติ ฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’ติฯ ‘‘เอวํ, อาวุโส’’ติ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตยา, สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ‘‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ อตฺโถ [อตฺโถ จ (สฺยา. กํ. ก.)] วุตฺโต’’ติฯ ‘‘เยน เกนจิปิ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน กุลปุตฺโต อญฺญํ พฺยากโรติ, อถ โข พฺยากตํ พฺยากตโต ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ‘‘นนุ อหมฺปิ , ภนฺเต, เอวํ วทามิ – ‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ อตฺโถ วุตฺโต’’’ติฯ

‘‘สเจ ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ; เอวํ ปุฏฺโฐหํ [ปุฏฺโฐ อหํ (สฺยา. กํ.), ปุฏฺฐาหํ (ปี. ก.)], ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํนิทานา, อาวุโส, ชาติ, ตสฺส นิทานสฺส ขยา ขีณสฺมิํ ขีณามฺหีติ วิทิตํฯ ขีณามฺหีติ วิทิตฺวา – ขีณาชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว’ติ ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อุปาทานํ ปนาวุโส…เป.… สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ตณฺหา โข, อาวุโส, เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวา’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ติสฺโส โข อิมา, อาวุโส, เวทนาฯ กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อิมา โข, อาวุโส, ติสฺโส เวทนา อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิทิตํ [วิทิตา (ฏีกา)], ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺฐาสี’ติฯ เอวํ, ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺตฯ อยมฺปิ โข, สาริปุตฺต, ปริยาโย, เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – ‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติฯ

‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? เอวํ ปุฏฺโฐ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อญฺญา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยา ตถา สโต วิหรามิ ยถา สตํ วิหรนฺตํ อาสวา นานุสฺสวนฺติ, อตฺตานญฺจ นาวชานามี’ติฯ เอวํ ปุฏฺโฐหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺตฯ อยมฺปิ โข สาริปุตฺต, ปริยาโย เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – เย อาสวา สมเณน วุตฺตา เตสฺวาหํ น กงฺขามิ, เต เม ปหีนาติ น วิจิกิจฺฉามี’’ติฯ อิทมโวจ ภควาฯ อิทํ วตฺวา สุคโต อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ

ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํฯ ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิ, ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ รตฺติํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ รตฺตินฺทิวํ [รตฺติทิวํ (ก.)] เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ , รตฺตินฺทิวมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ

ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป.… ฉ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป.… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ

อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน สีหนาโท นทิโต – ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํฯ ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิ , ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ; รตฺติํ เจปิ…เป.… รตฺตินฺทิวํ เจปิ มํ ภควา…เป.… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา…เป.… ตีณิ… จตฺตาริ… ปญฺจ… ฉ… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ

‘‘สา หิ, ภิกฺขุ, สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา, ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ทิวสํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิฯ

รตฺติํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย…เป.… รตฺตินฺทิวํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, รตฺตินฺทิวมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ปญฺจ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ฉ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ ปริยาเยหี’’ติฯ ทุติยํฯ

3. ญาณวตฺถุสุตฺตํ

[33] สาวตฺถิยํ…เป.… ‘‘จตุจตฺตารีสํ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมานิ [กตมานิ จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ ญาณวตฺถูนิ? ชรามรเณ ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ชาติยา ญาณํ, ชาติสมุทเย ญาณํ, ชาตินิโรเธ ญาณํ, ชาตินิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ภเว ญาณํ, ภวสมุทเย ญาณํ, ภวนิโรเธ ญาณํ, ภวนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; อุปาทาเน ญาณํ, อุปาทานสมุทเย ญาณํ, อุปาทานนิโรเธ ญาณํ, อุปาทานนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ตณฺหาย ญาณํ, ตณฺหาสมุทเย ญาณํ, ตณฺหานิโรเธ ญาณํ, ตณฺหานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; เวทนาย ญาณํ, เวทนาสมุทเย ญาณํ, เวทนานิโรเธ ญาณํ, เวทนานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ; ผสฺเส ญาณํ…เป.… สฬายตเน ญาณํ… นามรูเป ญาณํ… วิญฺญาเณ ญาณํ… สงฺขาเรสุ ญาณํ, สงฺขารสมุทเย ญาณํ, สงฺขารนิโรเธ ญาณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ ญาณวตฺถูนิฯ