เมนู

[135] สติสารสีลสาราทิสมนฺนาคมเนน สตฺเตสุ สารภูตาฯ สพฺพโส วฏฺฏทุกฺขสฺส วิคตตฺตา นิทฺทุกฺขาฯ สมุจฺฉินฺนตณฺหตาย นิตฺตณฺหาฯ มานจฺฉิโทติ ถุติวจนํฯ

เอเตสํ เอกนามกาเยวาติ เอเตสํ อาคตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปาฬิยํ อนาคตา อญฺเญ ปจฺเจกพุทฺธา สมานนามกา เอวฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏีกรณตฺถํ ‘‘อิเมสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิสุํ วิสุํ อวตฺวาติ ปจฺเจกํ สรูปโต อวตฺวาฯ อญฺเญ จาติ อสาธารณตฺตา อาหฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา

[136] โทเสหิ อารกาติ อริยํฯ เตนาห ‘‘นิทฺโทส’’นฺติฯ สา ปน นิทฺโทสตา โลกุตฺตรภาเวน สวิเสสาติ อาห ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติฯ สมฺมา สุนฺทโร ปสตฺโถ นิยฺยานิโก สมาธิ สมฺมาสมาธีติ อาห – ‘‘สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธิ’’นฺติฯ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลํ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายาติ อุปนิสํ, การณนฺติ อาห – ‘‘สอุปนิสนฺติ สปฺปจฺจย’’นฺติฯ ปริกโรติ ปริวาเรตีติ ปริกฺขาโรติ อาห – ‘‘สปริกฺขารนฺติ สปริวาร’’นฺติฯ

ปริวาริตาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริวารนฺเตหิ วิย อุปคตาฯ ปุเรจาริกาติ วุฏฺฐานคามินิภาวนา สหชาตาทิปจฺจยวเสน ปจฺจยตฺตา ปุรสฺสราฯ เตนาห – ‘‘วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ จา’’ติฯ อิทานิ ตานิ กิจฺจโต ทสฺเสตุํ, ‘‘วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริวีมํสคฺคหณํ ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตุปฺปาเท วีมํสาธิปเตยฺเยน ปวตฺติยา สมฺมาทิฏฺฐิยา ปุพฺพงฺคมภาวทสฺสนตฺถํฯ เตนสฺส มคฺคสมาธิสฺส นานาขณิกํ ปุพฺพงฺคมภาวํ ทสฺเสติฯ วีมํสนปริโยสาเนติ ตถาปวตฺตอนุโลมญาณสฺส โอสาเนฯ ภูมิลทฺธํ วฏฺฏํ สมุคฺฆาฏยมานาติ อตฺตโน สนฺตาเน ทีฆรตฺตํ อนุสยิตํ กิเลสวฏฺฏํ สมุจฺฉินฺทนฺติฯ วูปสมยมานาติ ตสฺเสว เววจนํฯ วูปสมยมานาติ วา ตโต เอว อวสิฏฺฐมฺปิ วฏฺฏํ อปฺปวตฺติกรณวเสน วูปสเมนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติฯ สาติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ

ทุวิธาปีติ ยถาวุตฺตา ทุวิธาปิฯ อิธ อธิปฺเปตา วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย กิจฺจสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ

ลกฺขเณ ปฏิวิชฺฌมาเน ลกฺขณิโก ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ โหตีติ อาห – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิํ…เป.… อารมฺมณโต ปชานาตี’’ติฯ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิยมฺปิ เอเสว นโยฯ กิจฺจโตติ ภาวนากิจฺจโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิยํ ตทธิคตอสมฺโมหตาย อสมฺโมหโต ปชานาติฯ กิจฺจโตติ ปฏิเวธกิจฺจโตฯ ตํ ปน สพฺพถา อสมฺมุยฺหนเมวาติ อาห ‘‘อสมฺโมหโต’’ติฯ เอวํ ปชานนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ยาถาวโต อวโพโธฯ อสฺสาติ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺสฯ

ทฺวายนฺติ -กาโร ทีฆํ กตฺวา วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฺวยํ วทามี’’ติฯ ทฺเว อวยวา เอตสฺสาติ ทฺวยํฯ เตนาห ‘‘ทุวิธโกฏฺฐาสํ วทามี’’ติฯ ปุญฺญสฺส เอโก ภาโค โส เอว ปุญฺญภาคิโก , ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘ปุญฺญภาคิยา’’ติ วุตฺตํฯ อุปธิสงฺขาตสฺสาติ ขนฺธปพนฺธสงฺขาตสฺสฯ

อมตทฺวารนฺติ อริยมคฺคํฯ ปญฺญเปตีติ นิยฺยานาทิปการโต ปญฺญเปติฯ เตนาห ‘‘วิภชิตฺวา ทสฺเสตี’’ติฯ ตตฺถ สมฺโมหสฺส วิทฺธํสเนน อสมฺโมหโต ทสฺเสติฯ ตสฺมิํ อตฺเถติ อมตทฺวารปญฺญาปเน อตฺเถฯ โพชฺฌงฺคปฺปตฺตาติ โพชฺฌงฺคภาวปฺปตฺตาฯ มคฺคภาเวน นิยฺยานภาเวน ปวตฺติยา มคฺคปญฺญาย อฏฺฐนฺนมฺปิ สาธารณตฺตา สมุทายสฺส จ อวยโว องฺคนฺติ กตฺวา เสสธมฺเม องฺคิกภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺคสฺส องฺค’’นฺติ อาหฯ โส ภิกฺขูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ ชานนฺโต ภิกฺขุฯ ปชหนตฺถายาติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหนายฯ ปฏิลาภตฺถายาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา อธิคมายฯ กุสลวายาโมติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺโตว โกสลฺลสมฺภูโต วายาโมฯ สรตีติ สโต, ตํ ปนสฺส สรณํ สติสมงฺคิตายาติ อาห ‘‘สติยา สมนฺนาคโต’’ติฯ กามญฺเจตฺถ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิํ ยถาภูตา สมฺมาวายามสติโย สหชาตา จ ปุเรชาตา จ หุตฺวา ปริวาเรนฺติ, ‘‘อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาทิฏฺฐิํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺตี’’ติ ปน วจนโต, ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทินา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา เอว เสสธมฺมานํ ยถารหํ สหจรณภาเวน ปริวารณํ โยชิตํฯ

สมฺมาสงฺกปฺปาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ คหณํ อิตเรสํ ปริวารภาเวน คหิตตฺตา ฯ น หิ สกฺกา เต เอว ปริวาเร ปริวารวนฺเต จ กตฺวา วตฺตุํ สงฺกรโต สมฺโมหชนนโต จฯ ตโยติ สมฺมาทิฏฺฐิวายามสติโย สหชาตปริวาราว โหนฺติ มคฺคกฺขณิกานํ เตสํ อธิปฺเปตตฺตา วิปสฺสนาขณวิรตีนํ อสมฺภวโตฯ

[137] ตกฺกนวเสน โลกสิทฺเธนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอวญฺเจวญฺจ ภวิตพฺพ’’นฺติ วิวิธํ ตกฺกนํ กูเป วิย อุทกสฺส อารมฺมณสฺส อากฑฺฒนํ วิตกฺกนํ วิตกฺโกฯ สงฺกปฺปนวเสนาติ ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา กปฺปนวเสนฯ ตกฺกนํ กปฺปนนฺติ จ อตํสหชาตานเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกคฺโคติ อิมินา สมาธินา ลทฺธุปการสฺเสว วิตกฺกสฺส อปฺปนาปริยาโย โหตีติ ทสฺเสติฯ วิเสเสน วา อปฺปนา วิตกฺกสฺส วเสน จิตฺตํ อารมฺมณํ อภิโรเปติ, วิตกฺเก อสติ กถนฺติ อาห ‘‘วิตกฺเก ปนา’’ติอาทิฯ อตฺตโนเยว ธมฺมตาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อภิรุหตีติ, เอเตน อารมฺมณธมฺมานํ คหณํ นาม สภาวสิทฺธํ, น ธมฺมนฺตรมเปกฺขติ, วิตกฺโก ปน ปวตฺตมาโน อารมฺมณาภินิโรปนวเสเนว ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ สนฺเตปิ สภาวาวิตกฺกจิตฺตุปฺปาทโต สวิตกฺกจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณคฺคหณวิเสโส วิตกฺเกน ชาโตติ กตฺวา วิตกฺโก จิตฺตสฺส อารมฺมณคฺคหเณ วิเสสปจฺจโยติ ปากโฏยมตฺโถฯ อปเร ปน ภณนฺติ – ยถา โกจิ ราชวลฺลภํ, ตํสมฺพนฺธีนํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ วิตกฺกสฺส อารมฺมณาภินิโรปนสภาวตฺตา, อญฺเญสํ ธมฺมานญฺจ อวิตกฺกสภาวโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘เจตโส อภินิโรปนา’’ติ (ธ. ส. 7)ฯ

ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกจิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? วิตกฺกพเลเนวฯ ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ปริจเยนาติ จ สนฺตาเน ปวตฺตวิตกฺกภาวนาสงฺขาเตน ปริจเยนฯ

วิตกฺกสฺส หิ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตสฺส วเสน จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิรุหนํ จิรปริจิตํ; เตน ตํ กทาจิ วิตกฺเกน วินาปิ ตตฺถ ปวตฺตเตว; ยถา ญาณสหคตํ จิตฺตํ สมฺมสนวเสน จิรปริจิตํ กทาจิ ญาณรหิตมฺปิ สมฺมสนวเสน ปวตฺตติ; ยถา วา กิเลสสหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ สพฺพโส กิเลสรหิตมฺปิ ปริจเยน กิเลสวาสนาวเสน ปวตฺตติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

วาจํ สงฺขโรตีติ วาจํ อุปฺปาเทติ, วจีโฆสุปฺปตฺติยา วิเสสปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ โลกิยวิตกฺโก ทฺวตฺติํสจิตฺตสหคโต วาจํ สงฺขโรติ วจีวิญฺญตฺติชนนโตฯ วจีสงฺขาโรตฺเวว ปนสฺส นามํ โหติ รุฬฺหิโต, ตํสมตฺถตานิโรธโต วา สมฺภวโต ปน สงฺขาโรติฯ ‘‘โลกุตฺตรสมฺมาสงฺกปฺปํ ปริวาเรนฺตี’’ติ วตฺวา ติวิเธ สมฺมาสงฺกปฺเป กทาจิ กตมํ ปริวาเรนฺตีติ? โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ นานาสมนฺนาหารเหตุกตฺตา, ปุพฺพภาเคเยว จ เต อุปฺปชฺชนฺตีติฯ ตีณิ นามานิ ลภติ ติวิธสฺสปิ ปฏิปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน สาติสยํ ติณฺณมฺปิ กิจฺจกรณโตฯ เอส นโย สมฺมาวาจาทีสุปิฯ

[138] วิรมติ เอตายาติ เวรมณี วิรติ วุจฺจติฯ สา มุสาวาทโต วิรมณสฺส การณภาวโต เจตนาปิ เวรสฺส มณนโต วินาสนโต วิรติปีติ อาห – ‘‘วิรติปิ เจตนาปิ วฏฺฏตี’’ติฯ อารกา รมตีติ สมุจฺฉินฺเนหิ ทูรโต สมุสฺสาเรติฯ วินา เตหิ รมตีติ อจฺจนฺตเมว เตหิ วินา ภวติฯ ตโต ตโตติ ทิฏฺเฐ อทิฏฺฐวาทาทิโต มุสาวาทาฯ วิเสสโต อนุปฺปตฺติธมฺมตฺตา ปฏินิวตฺตา หุตฺวา

[140] ติวิเธน กุหนวตฺถุนาติ ปจฺจยปฏิเสวน-สามนฺตชปฺปน-อิริยาปถปวตฺตนสงฺขาเตน ปาปิจฺฉตา นิพฺพตฺเตน ติวิเธน กุหนวตฺถุนาฯ เอตาย กุหนาย กรณภูตาย ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ นิมิตฺตํ สีลํ เอเตสนฺติ โยชนาฯ อตฺตวิสยลาภเหตุ อกฺโกสนขุํสนวมฺภนาทิวเสน ปิสนํ ฆฏฺฏนํ วิเหฐนํ นิปฺเปโสฯ อิโต ลทฺธํ อญฺญสฺส, ตโต ลทฺธํ ปรสฺส ทตฺวา เอวํ ลาเภน ลาภํ นิชิคีํสตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคีํสนาฯ ปาฬิยํ อาคโต กุหนาทิวเสน มิจฺฉาอาชีโวฯ โก ปน โสติ อาห ‘‘อาชีวเหตู’’ติอาทิฯ ตาสํเยวาติ อวธารณํ, ‘‘อาชีโว กุปฺปมาโน กายวจีทฺวาเรสุ เอว กุปฺปตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ

[141] สมฺมา ปสตฺถา โสภนา นิยฺยานิกา ทิฏฺฐิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ปุคฺคโลฯ ตสฺส ปน ยสฺมา สมฺมาทิฏฺฐิ สจฺจาภิสมยสฺส นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย อวสฺสโย, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺสา’’ติฯ ปโหติ ภวติ ตาย สเหว อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ยาถาวโต ชานนฏฺเฐน สมฺมาญาณนฺติ อิธาธิปฺเปตํ, ตญฺจ โข มคฺคสมาธิมฺหิ ฐิเต เอว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ อาห – ‘‘มคฺคสมฺมาสมาธิมฺหิ…เป.… สมฺมาญาณํ ปโหตี’’ติอาทิฯ อิมินา กิํ ทสฺเสตีติ? ยถา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิโต ปุคฺคโล, ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วุตฺโต, เอวํ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาเณ ฐิโต, ‘‘สมฺมาญาโณ’’ติ วุตฺโต, ตสฺส จ มคฺคผลสมฺมาสมาธิปวตฺติยา ปโหติ สมฺมาญาณสฺส สมฺมาวิมุตฺติยา ปโหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ผลสมาธิ ตาว ปวตฺตตุ, มคฺคสมาธิ ปน กถนฺติ? ตมฺปิ อกุปฺปภาวตาย อจฺจนฺตสมาธิภาวโต กิจฺจนิปฺผตฺติยา ปวตฺตเตวาติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ ฐเปตฺวา อฏฺฐผลงฺคานีติ ผลภูตานิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิ อฏฺฐงฺคานิ, ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทินา วิสุํ คหิตตฺตา ฐเปตฺวาฯ สมฺมาญาณํ ปจฺจเวกฺขณํ กตฺวาติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ สมฺมาญาณํ กตฺวาฯ ผลํ กาตุนฺติ ผลธมฺมสหจริตตาย วิปากสภาวตาย จ ‘‘ผล’’นฺติ ลทฺธนาเม ผลสมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาวิมุตฺติํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ ตถา จ วุตฺตํ สลฺเลขสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.83) ‘‘ผลสมฺปยุตฺตานิ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิ อฏฺฐงฺคานิ ฐเปตฺวา เสสธมฺมา สมฺมาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา’’ติฯ

[142] นิชฺชิณฺณาติ นิชฺชีริตา, วิทฺธสฺตา วินาสิตาติ อตฺโถฯ ผลํ กถิตนฺติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ อิมินา วาเรน สามญฺญผลํ กถิตนฺติ วทนฺติ, นิชฺชีรณํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิชฺชีรณํ ปน สมุจฺฉินฺทนนฺติ กตฺวา, มชฺฌิมภาณกา…เป.… มคฺโค กถิโตติ วทนฺติฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน จตุนฺนํ สจฺจานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐนฯ วิทิตกรณฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺเขน ยถาทิฏฺฐานํ มคฺคผลานํ ปากฏกรณฏฺเฐนฯ ตทธิมุตฺตฏฺเฐนาติ ตสฺมิํ ยถาสจฺฉิกเต นิพฺพาเน อธิมุจฺจนภาเวนฯ

กุสลปกฺขาติ อนวชฺชโกฏฺฐาสาฯ มหาวิปากทาเนนาติ มหโต วิปุลสฺส โลกุตฺตรสฺส สุขวิปากสฺส เจว กายิกาทิทุกฺขวิปากสฺส จ ทาเนนฯ

ยถา มหาวิปากสฺส ทาเนน มหาจตฺตารีสกํ, ตถา พหุตายปิ มหาจตฺตารีสโกติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อิมสฺมิญฺจ ปน สุตฺเต ปญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิโย กถิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหุอตฺโถปิ หิ มหา-สทฺโท โหติ ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.65)ฯ เอตฺถ จ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา วตฺถุเภเทน ทส มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา กถิตา, วตฺถุเภเทเนว, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา ทส สมฺมาทิฏฺฐิธมฺมาติ วีสติ โหติฯ ยถา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทินา มคฺควเสน ทส สมฺมตฺตธมฺมา, ตปฺปฏิปกฺขภูตา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทินา อตฺถโต ทส มิจฺฉตฺตธมฺมาติ วีสติ, ตถา ผลวเสน เตสุ เอวํ วีสติฯ กถํ วาเรปิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ทสาติ วีสติ? เอวเมเต ทฺเว จตฺตารีสกานิ ปุริเมน สทฺธิํ ตโย จตฺตารีสกา วิภาวิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[143] ปสํสิยสฺส อุชุวิปจฺจนีกํ นินฺทิยํ ปสํสนฺโตปิ อตฺถโต ปสํสิยํ นินฺทนฺโต นาม โหติฯ ปสํสิยสฺส คุณปริธํสนมุเขเนว หิ นินฺทิยสฺส ปสํสาย ปวตฺตนโตติ อาห – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐินามายํ โสภนาติ วทนฺโตปิ สมฺมาทิฏฺฐิํ ครหติ นามา’’ติอาทิฯ เอวมาทีติ อาทิสทฺเทน ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติ (ที. นิ. 1.168; ม. นิ. 2.227) เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติ; ตสฺมา เอวํวาทิโนติ เอวํ เหตุ ปฏิกฺเขปวาทิโนติ อตฺโถฯ โอกฺกนฺตนิยามาติ โอคาฬฺหมิจฺฉตฺตนิยามาฯ เอวรูปํ ลทฺธิํ คเหตฺวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ จูฬปุณฺณมสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยเมว ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอทิโส หิ ‘‘พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺโฉ’’ติอาทิ วุตฺตสทิโสฯ

อตฺตโน นินฺทาภเยนาติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิญฺจ นาเมเต ครหนฺตี’’อาทินา อุปริ ปเรหิ วตฺตพฺพนินฺทาภเยนฯ ฆฏฺฏนภเยนาติ ตถา ปเรสํ อาสาทนาภเยนฯ สหธมฺเมน ปเรน อตฺตโน อุปริ กาตพฺพนิคฺคโห อุปารมฺโภ, ครหโต ปริตฺตาโส อุปารมฺภภยํ, ตํ ปน อตฺถโต อุปวาทภยํ โหตีติ อาห ‘‘อุปวาทภเยนา’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา

[144] ปุพฺเพนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํฯ ‘‘อปรํ วิเสส’’นฺติ วุตฺตตฺตา วิเสสวิสโย จ ปุพฺพสทฺโทติ อาห – ‘‘สีลปริปูรณาทิโต ปุพฺพวิเสสโต’’ติฯ

[145] อารทฺโธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา อาราธิโตฯ ยทตฺถาย สาสเน ปพฺพชฺชา, วิเสสาปตฺติ จ, ตเทเวตฺถ อปฺปตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ ฌานวิปสฺสนานิมิตฺตนฺติ อาห – ‘‘อปฺปตฺตสฺส อรหตฺตสฺสา’’ติฯ โกมุทีติ กุมุทวตีฯ ตทา กิร กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติฯ เตนาห – ‘‘กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที’’ติฯ กุมุทานํ สมูโห, กุมุทานิ เอว วา โกมุทา, เต เอตฺถ อตฺถีติ โกมุทีติฯ ปวารณสงฺคหนฺติ มหาปวารณํ อกตฺวา อาคมนียสงฺคหณํฯ

อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อารภิตวิปสฺสนสฺส, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตฺวา วิปสฺสิสฺสฯ ภิกฺขู อิธ โอสริสฺสนฺติ วุตฺถวสฺสา ปวาริตปวารณา ‘‘ภควนฺตํ วนฺทิสฺสาม, กมฺมฏฺฐานํ โสเธสฺสาม, ยถาลทฺธํ วิเสสญฺจ ปเวทิสฺสามา’’ติ อชฺฌาสเยนฯ อิเม ภิกฺขูติ อิเม ตรุณสมถวิปสฺสนา ภิกฺขูฯ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ เสนาสนสปฺปายาทิอลาเภนฯ อปลิพุทฺธนฺติ อญฺเญหิ อนุปทฺทุตํฯ เสนาสนํ คเหตุํ น ลภนฺติ อนฺโตวสฺสภาวโตฯ เอกสฺส ทินฺโนปิ สพฺเพสํ ทินฺโนเยว โหติ, ตสฺมา สุตสุตฏฺฐาเนเยว เอกมาสํ วสิตฺวา โอสริํสุฯ

[146] อลนฺติ ยุตฺตํ, โอปายิกนฺติ อตฺโถ, ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124, 128, 134, 143) วิยฯ ปุฏพทฺธํ ปริหริตฺวา อสิตํ ปุโฏสํ อ-การสฺส โอ-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปาเถยฺย’’นฺติฯ

[147] วิปสฺสนา กถิตาติ อนิจฺจสญฺญามุเขเนว วิปสฺสนาภาวนา กถิตาฯ น หิ เกวลาย อนิจฺจานุปสฺสนาย วิปสฺสนากิจฺจํ สมิชฺฌติฯ พหู ภิกฺขู เต จ วิตฺถารรุจิกาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ