5. พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา

[124] ภยนฺติ (อ. นิ. ฏี. 2.3.1) จิตฺตสํสปฺปตาติ อาห ‘‘จิตฺตุตฺราโส’’ติฯ อุปทฺทโวติ อนฺตราโยฯ ตสฺส ปน วิกฺเขปการณตฺตา วุตฺตํ ‘‘อเนกคฺคตากาโร’’ติฯ อุปสคฺโคติ อุปสชฺชนํฯ ตโต อปฺปตีการวิฆาตาปตฺติ ยสฺมา ปตีการาภาเวน วิหญฺญมานสฺส กิญฺจิ กาตุํ อสมตฺถสฺส โอสีทนการณํ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนากาโร’’ติฯ วญฺเจตฺวา อาคนฺตุํ ยถาวุตฺเต ทิวเส อนาคจฺฉนฺเตสุฯ พหิ อนิกฺขมนตฺถาย ทฺวาเร อคฺคิํ ทตฺวาฯ

นเฬหีติ นฬจฺฉนฺนสงฺเขเปน อุปริ ฉาเทตฺวา เตหิเยว ทารุกจฺฉทนนิยาเมน ปริโตปิ ฉาทิตาฯ เอเสว นโยติ อิมินา ติเณหิ ฉนฺนตํ, เสสสมฺภารานํ รุกฺขมยตญฺจ อติทิสติฯ วิธวาปุตฺเตติ อทนฺตภาโวปลกฺขณํฯ เต หิ นิปฺปิติกา อวินีตา อสํยตา อกิจฺจการิโน โหนฺติฯ

มตฺถกํ อปาเปตฺวาว นิฏฺฐาปิตาติ กสฺมา ภควา เอวมกาสีติ? อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาโกสลฺลทีปนตฺถเมว, ตตฺถ นิสินฺนานํ สนฺนิปติตภิกฺขูนํ เทสนาย ชานนตฺถญฺจฯ เต กิร สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อชานนฺตา อนฺธการํ ปวิฏฺฐา วิย ฐิตาฯ ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปริคฺคยฺห ชานิสฺสนฺตีติฯ

[125] รูปปริคฺคโหว กถิโต, น อญฺญํ กิญฺจีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตโต สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สพฺพาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺตีติ อทฺเธกาทส ธาตุโย รูปกฺขนฺโธ, อทฺธฏฺฐมา ธาตุโย ยถารหํ เวทนาทโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ เอวํ อฏฺฐารส ธาตุโย ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ ปญฺจปิ ขนฺธา ตณฺหาวชฺชา ทุกฺขสจฺจํฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ นิโรธปชานนาติ ปญฺญาสีเสน มคฺคกิจฺจมาหฯ สมฺมาทิฏฺฐิปมุโข หิ อริยมคฺโคฯ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ สมฺมสนสฺส ภูมิยา นิปฺผตฺติยา จ กถิตตฺตาฯ ชานาติ ปสฺสตีติ อิมินา ญาณทสฺสนํ กถิตํ ตํ ปน โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ ทุวิธนฺติ ตทุภยมฺปิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ

เอตฺตาวตาปิ โขติ ปิ-สทฺทคฺคหเณน อญฺเญน ปริยาเยน สตฺถา ธาตุโกสลฺลํ เทเสตุกาโมติ เถโร , ‘‘สิยา ปน, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉตีติ ภควา ปถวีธาตุอาทิวเสนปิ ธาตุโกสลฺลํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ปถวีธาตุอาทิสทฺเทน เทสนาการณํ วิภาเวนฺโต, ‘‘ปถวีธาตุ…เป.… วุตฺตา’’ติ อาหฯ ตาปิ หิ อาทิโต ฉ ธาตุโยฯ

‘‘วิญฺญาณธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา’’ติ วตฺวา กถํ รูปธาตุโย นีหรียนฺตีติ โจทนํ สนฺธาย ตํ นยํ ทสฺเสตุํ, ‘‘วิญฺญาณธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ กายวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณํ โผฏฺฐพฺพธาตุปถวีธาตุ อาทิวเสน เทสนารุฬเมว, กายธาตุ ปน นีหริตพฺพาติ เอกํสเมว นีหรณวิธิํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อาหฯ ปุริมปจฺฉิมวเสน มโนธาตูติ ปจฺฉิมภาควเสน กิริยามโนธาตุ คเหตพฺพา ตสฺสานุรูปภาวโตฯ นนุ เจตฺถ มโนธาตุ นามายํ มโนวิญฺญาณธาตุยา อสํสฏฺฐา, วิสุํเยว เจสา ธาตูติ? สจฺจเมตํ อฏฺฐารสธาตุเทสนาย, จิตฺตวิภตฺตินิทฺเทเส ฉวิญฺญาณกายเทสนายํ ปน สา มโนวิญฺญาณกายสงฺคหิตาวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.517) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อถ วา ปุริมปจฺฉิมวเสนาติ ปุเรจรานุจรวเสนฯ มโนธาตูติ วิปากมโนธาตุ คเหตพฺพา ปุเรจรณโต, ปรโต อุปฺปชฺชนกิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา อนนฺตรํ มโนธาตุยา, กิริยามโนธาตุยา อนนฺตรํ มโนวิญฺญาณธาตุยา อนุปฺปชฺชนโต จฯ

ธมฺมานํ ยาวเทว นิสฺสตฺตนิชฺชีววิภาวนตฺถาย สตฺถุ ธาตุเทสนาติ อญฺเญสุ สภาวธารณาทิอตฺเถสุ ลพฺภมาเนสุปิ อยเมตฺถ อตฺโถ ปธาโนติ อาห – ‘‘เอสนโย สพฺพตฺถา’’ติฯ สปฺปฏิปกฺขวเสนาติ สปฺปฏิภาควเสน สุขํ ทุกฺเขน สปฺปฏิภาคํ, ทุกฺขํ สุเขน, เอวํ โสมนสฺสโทมนสฺสาติฯ ยถา สุขาทีนํเยว สมุทาจาโร วิภูโต, น อุเปกฺขาย, เอวํ ราคาทีนํเยว สมุทาจาโร วิภูโต, น โมหสฺส, เตน วุตฺตํ ‘‘อวิภูตภาเวนา’’ติฯ กายวิญฺญาณธาตุ ปริคฺคหิตาว โหติ ตทวินาภาวโตฯ เสสาสุ โสมนสฺสธาตุอาทีสุ, ปริคฺคหิตาว โหติ อวินาภาวโต เอวฯ น หิ โสมนสฺสาทโย มโนธาตุยา วินา วตฺตนฺติฯ อุเปกฺขาธาตุโต นีหริตฺวาติ เอตฺถ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโย จตสฺโส วิญฺญาณธาตุโย ตาสํ วตฺถารมฺมณภูตา จกฺขุธาตุอาทโย จาติ อฏฺฐ รูปธาตุโย, มโนธาตุ, อุเปกฺขาสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ, อุเปกฺขาสหคตา เอว ธมฺมธาตูติ เอวํ ปนฺนรส ธาตุโย อุเปกฺขาธาตุโต นีหริตพฺพาฯ

โสมนสฺสธาตุอาทโย ปน จตสฺโส ธาตุโย ธมฺมธาตุอนฺโตคธา , เอวํ สุขธาตุโต กายวิญฺญาณธาตุยา ตสฺสา วตฺถารมฺมณภูตานํ กายธาตุโผฏฺฐพฺพธาตูนญฺจ นีหรณา เหฏฺฐา ทสฺสิตนยาติ, ‘‘อุเปกฺขาธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

กามวิตกฺกาทโย อิธ กามธาตุอาทิปริยาเยน วุตฺตาติ ‘‘กามธาตุอาทีนํ ทฺเวธาวิตกฺเก กามวิตกฺกาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโกติ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโกติ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก, โส ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก, โส เมตฺตาปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก, โส กรุณาย ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปนตฺโถ อภิธมฺเม วิตฺถารโต อาคโต เอวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อภิธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามธาตุโต นีหริตฺวาติ เอตฺถ กามคฺคหเณน คหิตา รูปธาตุอาทโย ฉ, ตํวิสยา สตฺตวิญฺญาณธาตุโย, ตตฺถ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ จกฺขุธาตุอาทโย ปญฺจาติ อฏฺฐารสฯ เนกฺขมฺมธาตุอาทโย ปน ธมฺมธาตุอนฺโตคธา เอวฯ

กามตณฺหาย วิสยภูตา ธมฺมา กามธาตูติ อาห – ‘‘ปญฺจ กามาวจรกฺขนฺธา กามธาตู’’ติฯ ตถา รูปตณฺหาย วิสยภูตา ธมฺมา รูปธาตุ, อรูปตณฺหาย วิสยภูตา ธมฺมา อรูปธาตูติ อาห – ‘‘จตฺตาโร อรูปาวจรกฺขนฺธา’’ติอาทิฯ กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลเปน, เอวํ รูปารูปตณฺหา รูปารูปํฯ อารมฺมณกรณวเสน ตา ยตฺถ อวจรนฺติ, เต กามาวจราทโยติ เอวํ กามาวจรกฺขนฺธาทีนํ กามตณฺหาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อาทินา นเยนาติ เอเตน ‘‘อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา เอตฺถาวจรา’’ติอาทิปาฬิํ (วิภ. 1020) สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาวจราติ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตโทกาสตา จ ตณฺหาย ตนฺนินฺนตฺตา เวทิตพฺพาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ปริปุณฺณอฏฺฐารสธาตุกตฺตา กามาวจรธมฺมานํ ‘‘กามธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ มโนวิญฺญาณธาตุธมฺมธาตุ เอกเทสมตฺตเมว หิ รูปารูปาวจรธมฺมาติฯ

สมาคนฺตฺวาติ สหิตา หุตฺวาฯ ยตฺตกญฺหิ ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ผลสฺส การณํ, ตตฺถ ตนฺนิพฺพตฺตเน สมาคตา วิย โหติ เวกลฺเล ตทนิพฺพตฺตนโตฯ สงฺขตธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา อสงฺขตาย ธาตุยา ธมฺมธาตุเอกเทสภาวโตฯ

[126] เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามาติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา, เตสุ ภวา ตปฺปริยาปนฺนตฺตาติ อชฺฌตฺติกานิฯ ตโต พหิภูตานิ พาหิรานิฯ อายตนกถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.510, 570, 571) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ น วิตฺถาริตาฯ

[127] อวิชฺชมานํ ฐานํ อฏฺฐานํ (อ. นิ. ฏี. 1.1.268; วิภ. มูลฏี. 809), นตฺถิ ฐานนฺติ วา อฏฺฐานํฯ อนวกาโสติ เอตฺถ เอเสว นโยฯ ตทตฺถนิคมนเมว หิ ‘‘เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วจนนฺติฯ เตนาห ‘‘อุภเยนปี’’ติอาทิฯ ยนฺติ การเณ ปจฺจตฺตวจนํ, เหตุอตฺโถ จ การณตฺโถติ อาห – ‘‘ยนฺติ เยน การเณนา’’ติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน เอตฺถ ทิฏฺฐิสมฺปตฺติ เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน’’ติฯ กุโต ปนายมตฺโถ ลพฺภตีติ? ลิงฺคโตฯ ลิงฺคญฺเหตํ, ยทิทํ นิจฺจโต อุปคมนปฏิกฺเขโปฯ จตุภูมเกสูติ อิทํ จตุตฺถภูมกสงฺขารานํ อริยสาวกสฺส วิสยภาวูปคมนโต วุตฺตํ; น ปน เต อารพฺภ นิจฺจโต อุปคมนสพฺภาวโตฯ วกฺขติ จ ‘‘จตุตฺถภูมกสงฺขารา ปนา’’ติอาทินาฯ อภิสงฺขตสงฺขารอภิสงฺขรณกสงฺขารานํ สปฺปเทสตฺตา นิปฺปเทสสงฺขารคฺคหณตฺถํ ‘‘สงฺขตสงฺขาเรสู’’ติ วุตฺตํฯ โลกุตฺตรสงฺขารานํ ปน นิวตฺตเน การณํ สยเมว วกฺขติฯ เอตํ การณํ นตฺถิ เสตุฆาตตฺตาฯ เตชุสฺสทตฺตาติ สํกิเลสวิธมนเตชสฺส อธิกภาวโตฯ ตถา หิ เต คมฺภีรภาเวน ทุทฺทสาฯ อกุสลานํ อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อิทํ ปกรณวเสน วุตฺตํฯ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ สตฺตานํ กุสลธมฺมานมฺปิ เต อารมฺมณํ น โหนฺติฯ

อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส จ อิธ สุขโต อุปคมนสฺส ฐานนฺติ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘เอกนฺต…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

อตฺตทิฏฺฐิวเสนาติ ปธานทิฏฺฐิมาห ฯ ทิฏฺฐิยา นิพฺพานสฺส อวิสยภาโว เหฏฺฐา วุตฺโต เอวาติ ‘‘กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปริจฺเฉโทติ สงฺขารานํ ปริจฺเฉโท สงฺขารานํ ปริจฺฉิชฺชคหณํฯ สฺวายํ เยสํ นิจฺจาทิโต อุปคมนํ ภวติ เตสํเยว วเสน กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพวาเรสู’’ติอาทิมาหฯ สพฺพวาเรสูติ นิจฺจาทิสพฺพวาเรสุฯ ปุถุชฺชโน หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ยํ ยํ สงฺขารํ นิจฺจาทิวเสน ปุถุชฺชนกาเล อุปคจฺฉติ, ตํ ตํ อริยมคฺคาธิคเมน อนิจฺจาทิวเสน คณฺหนฺโต ยาถาวโต ชานนฺโต ตํ คาหํ ตํ ทิฏฺฐิํ วินิเวเฐติ วิสฺสชฺเชติฯ ตสฺมา ยตฺถ คาโห ตตฺถ วิสฺสชฺชนาติ จตุตฺถภูมกสงฺขารา อิธ สงฺขารคฺคหเณน น คยฺหตีติ อตฺโถฯ

[128] ปุตฺตสมฺพนฺเธน มาตาปิตุสมญฺญา, ทตฺตกิตฺติมาทิวเสนปิ ปุตฺตโวหาโร โลเก ทิสฺสติ, โส จ โข ปริยายโต นิปฺปริยายสิทฺธํ ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ชนิกา ว มาตา ชนโก ปิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อานนฺตริยกมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘มนุสฺสภูโตว ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อฏฺฐานเมต’’นฺติอาทินา มาตุอาทีนํเยว ชีวิตา โวโรปเน อริยสาวกสฺส อภพฺพภาวทสฺสนโต ตทญฺญํ อริยสาวโก ชีวิตา โวโรเปตีติ อิทํ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติ มญฺญมาโน วทติ – ‘‘กิํ ปน อริยสาวโก อญฺญํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ ? ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วจนโต, ‘‘เอตมฺปิ อฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิฯ พลทีปนตฺถนฺติ สทฺธาทิพลสมนฺนาคมทีปนตฺถํฯ อริยมคฺเคนาคตสทฺธาทิพลวเสน หิ อริยสาวโก ตาทิสํ สาวชฺชํ น กโรติฯ

ปญฺจหิ การเณหีติ อิทํ อตฺถนิปฺผาทกานิ เตสํ ปุพฺพภาคิยานิ จ การณานิ การณภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปน สพฺเพสํ ปญฺจนฺนํ สหโยคกฺขมโตฯ อากาเรหีติ การเณหิฯ อนุสฺสาวเนนาติ อนุรูปํ สาวเนนฯ เภทสฺส อนุรูปํ ยถา เภโท โหติ, เอวํ ภินฺทิตพฺพานํ ภิกฺขูนํ อตฺตโน วจนสฺส สาวเนน วิญฺญาปเนนฯ เตนาห ‘‘นนุ ตุมฺเห’’ติอาทิฯ

กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวาติ เอเตน ‘‘ปากฏํ กตฺวา เภทกรวตฺถุทีปนํ โวหาโร, ตตฺถ อตฺตโน นิจฺฉิตมตฺถํ รหสฺสวเสน วิญฺญาปนํ อนุสฺสาวน’’นฺติ ทสฺเสติฯ

กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณนฺติ เตหิ สงฺฆเภทสิทฺธิโต วุตฺตํ, อิตเร ปน เตสํ ปุพฺพภาคภูตาฯ เตนาห ‘‘โวหารา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ โวหาเรฯ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ, อนนฺตรปฺปโยชนานิ จาติ อานนฺตริยานิ, ตานิ เอว ‘‘อานนฺตริยกมฺมานี’’ติ วุตฺตานิฯ

กมฺมโตติ ‘‘เอวํ อานนฺตริยกมฺมํ โหติ, เอวํ อนนฺตริยกมฺมสทิส’’นฺติ เอวํ กมฺมวิภาคโตฯ ทฺวารโตติ กายาทิทฺวารโตฯ กปฺปฏฺฐิติยโตติ ‘‘อิทํ กปฺปฏฺฐิติกวิปากํ, อิทํ น กปฺปฏฺฐิติกวิปาก’’นฺติ เอวํ กปฺปฏฺฐิติยวิภาคโตฯ ปากาติ ‘‘อิทเมตฺถ วิปจฺจติ, อิทํ น วิปจฺจตี’’ติ วิปจฺจนวิภาคโตฯ สาธารณาทีหีติ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณาสาธารณโต, อาทิ-สทฺเทน เวทนาทิวิภาคโต จฯ

ยสฺมา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว จ กุสลธมฺมานํ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺติ, ยถา ตํ ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ โพธิตฺตยนิพฺพตฺติยํ, เอวํ มนุสฺสภาเว ฐิตสฺเสว อกุสลธมฺมานมฺปิ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺตีติ อาห ‘‘มนุสฺสภูตสฺเสวา’’ติฯ ปากติกมนุสฺสานมฺปิ จ กุสลธมฺมานํ วิเสสปฺปตฺติ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 3) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ยถา วุตฺโต จ อตฺโถ สมานชาติยสฺส วิโกปเน กมฺมํ ครุตรํ, น ตถา วิชาติยสฺสาติ วุตฺตํ – ‘‘มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา’’ติฯ ลิงฺเค ปริวตฺเต จ โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ, ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ, น อญฺโญติ อาห ‘‘อปิ ปริวตฺตลิงฺค’’นฺติฯ อรหนฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺส วิปากนฺติอาทิ กมฺมสฺส อานนฺตริยภาวสมตฺถนํ, จตุโกฏิกญฺเจตฺถ สมฺภวติฯ ตตฺถ ปฐมา โกฏิ ทสฺสิตา, อิตราสุ วิสงฺเกตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิปิ ตตฺถ วิสงฺเกโต, กมฺมํ ปน ครุตรํ อานนฺตริยสทิสํ ภายิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺฐตี’’ติฯ อยํ ปญฺโหติ ญาปนิจฺฉานิพฺพตฺตา กถาฯ

อานนฺตริยํ ผุสติ มรณาธิปฺปาเยเนว อานนฺตริยวตฺถุโน วิโกปิตตฺตาฯ อานนฺตริยํ น ผุสติ อานนฺตริยวตฺถุอภาวโตฯ

สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณํ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ อานนฺตริยนานนฺตริยภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺคามจตุกฺกํ สมฺปตฺตวเสน โยเชตพฺพํฯ

เตเนวาติ เตเนว ปโยเคนฯ อรหนฺตฆาโต โหติเยว อรหโต มาริตตฺตาฯ ปุถุชฺชนสฺเสว ทินฺนํ โหตีติ ยสฺมา ยถา วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ ปพนฺธวิจฺเฉทวเสน จ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, น เอวํ จาคเจตนา, สา หิ จชิตพฺพวตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา จชนมตฺตเมว โหติ, อญฺญสนฺตกภาวกรณญฺจ ตสฺส จชนํ, ตสฺมา ยสฺส ตํ สนฺตกํ กตํฯ ตสฺเสว ทินฺนํ โหตีติฯ

โลหิตํ สโม สรตีติ อภิฆาเตน ปกุปฺปมานํ สญฺจิตํ โหติฯ มหนฺตตรนฺติ ครุตรํฯ สรีรปฏิชคฺคเน วิยาติ สตฺถุรูปกายปฏิชคฺคเน วิยฯ

อสนฺนิปติเตติ อิทํ สามคฺคิยทีปนํฯ เภโท จ โหตีติ สงฺฆสฺส เภโท โหติฯ วฏฺฏตีติ สญฺญายาติ อีทิสกรณํ สงฺฆสฺส เภทาย น โหตีติ สญฺญายฯ นวโต อูนปริสายํ กโรนฺตสฺส ตถาติ โยเชตพฺพํ, ตถาติ อิมินา ‘‘น อานนฺตริยกมฺมนฺติ’’ อิมํ อากฑฺฒติ, น ปน ‘‘เภโท โหตี’’ติ อิทํฯ เหฏฺฐิมนฺเตน หิ นวนฺนเมว วเสน สงฺฆเภโทฯ ธมฺมวาทิโน อนวชฺชา ยถาธมฺมํ อวฏฺฐานโตฯ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาโค สงฺฆราชิฯ

กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ กายกมฺมภาเวเนว ลกฺขิตพฺพโตฯ

‘‘สณฺฐหนฺเต หิ…เป.… มุจฺจตี’’ติ อิทํ กปฺปฏฺฐกถาย น สเมติฯ ตถา หิ กปฺปฏฺฐกถายํ (กถา. อฏฺฐ. 654-657) วุตฺตํ – ‘‘อาปายิโกติ อิทํ สุตฺตํ ยํ โส เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ ติฏฺเฐยฺย, ตํ อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ กปฺปวินาเสเยวาติ ปน อายุกปฺปวินาเสเยวาติ อตฺเถ สติ นตฺถิ วิโรโธฯ เอตฺถ จ สณฺฐหนฺเตติ อิทมฺปิ ‘‘สฺเวววินสฺสิสฺสตี’’ติ วิย อภูตปริกปฺปวเสน วุตฺตํฯ

เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจติ ตโต ปรํ กปฺปาภาเว อายุกปฺปสฺสปิ อภาวโตติ อวิโรธโต อตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ เสสานีติ สงฺฆเภทโต อญฺญานิ อานนฺตริยกมฺมานิฯ

อโหสิกมฺมํ…เป.… สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สติ กถํ เนสํ อานนฺตริยตา จุติอนนฺตรํ วิปากทานาภาวโตฯ อถ สติ ผลทาเน จุติอนนฺตโร เอว เอเตสํ ผลกาโล, น อญฺโญติ ผลกาลนิยเมน นิยตตา นิจฺฉิตา, น ผลทานนิยเมน, เอวมฺปิ นิยตผลกาลานํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียานญฺจ นิยตตา อาปชฺเชยฺยฯ ตสฺมา วิปากธมฺมธมฺมานํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อวิปจฺจมานานมฺปิ อตฺตโน สภาเวน วิปากธมฺมตา วิย พลวตา อานนฺตริเยน วิปาเก ทินฺเน อวิปจฺจมานานมฺปิ อานนฺตริยานํ ผลทาเน นิยตสภาวา อานนฺตริยสภาวา จ ปวตฺตีติ อตฺตโน สภาเวน ผลทานนิยเมเนว นิยตตา อานนฺตริยตา จ เวทิตพฺพาฯ อวสฺสญฺจ อานนฺตริยสภาวา ตโต เอว นิยตสภาวา จ เตสํ ปวตฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ อญฺญสฺส พลวโต อานนฺตริยสฺส อภาเว จุติอนนฺตรํ เอกนฺเตน ผลทานโตฯ

นนุ เอวํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ อญฺญสฺมิํ วิปากทายเก อสติ จุติอนนฺตรเมกนฺเตน ผลทานโต นิยตสภาวา อนนฺตริยสภาวา จ ปวตฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติฯ อสมานชาติเกน เจโตปณิธิวเสน อุปฆาตเกน จ นิวตฺเตตพฺพวิปากตฺตา อนนฺตเร เอกนฺตผลทายกตฺตาภาวาฯ น ปน อานนฺตริยกานํ ปฐมชฺฌานาทีนํ ทุติยชฺฌานาทีนิ วิย อสมานชาติกํ ผลนิวตฺตกํ อตฺถิ สพฺพานนฺตริยานํ อวีจิผลตฺตาฯ น จ เหฏฺฐูปปตฺติํ อิจฺฉโต สีลวโต เจโตปณิธิ วิย อุปรูปปตฺติชนกกมฺมผลํ อานนฺตริยผลํ นิวตฺเตตุํ สมตฺโถ เจโตปณิธิ อตฺถิ อนิจฺฉนฺตสฺเสว อวีจิปาตนโต, น จ อานนฺตริโยปฆาตกํ กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, ตสฺมา เตสํเยว อนนฺตเร เอกนฺตวิปากชนกสภาวา ปวตฺตีติฯ อเนกานิ จ อานนฺตริยานิ กตานิ เอกนฺเตเนว วิปาเก นิยตสภาวตฺตา อุปรตาวิปจฺจนสภาวาสงฺกตฺตา นิจฺฉิตานิ สภาวโต นิยตาเนวฯ เตสุ ปน สมานสภาเวสุ เอเกน วิปาเก ทินฺเน อิตรานิ อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา น ทุติยํ ตติยํ วา ปฏิสนฺธิํ กโรนฺติฯ

น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ นตฺถิ เตสํ อานนฺตริยกตา นิวตฺติ; ครุตรภาโว ปน เตสุ ลพฺภเตวาติ สงฺฆเภทสฺส สิยา ครุตรภาโวติ, ‘‘เยน…เป.… วิปจฺจตี’’ติ อาหฯ เอกสฺส ปน อญฺญานิ อุปตฺถมฺภกานิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจตีติ วจเนน อิตเรสํ ปวตฺติวิปากทายิตา อนุญฺญาตา วิย ทิสฺสติฯ โน วา ตถา สีลวตีติ ยถา ปิตา สีลวา, ตถา สีลวตี โน วา โหตีติ โยชนาฯ สเจ มาตา สีลวตี, มาตุฆาโต ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจตีติ โยชนาฯ

ปกตตฺโตติ อนุกฺขิตฺโตฯ สมานสํวาสโกติ อปาราชิโกฯ สมานสีมายนฺติ เอกสีมายํฯ

สตฺถุกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถติ ยํ สตฺถารา กาตพฺพกิจฺจํ อนุสาสนาทิ, ตํ กาตุํ อสมตฺโถติ ภควนฺตํ ปจฺจกฺขายฯ อญฺญํ ติตฺถกรนฺติ อญฺญํ สตฺถารํฯ

[129] อภิชาติอาทิสุ (อ. นิ. ฏี. 1.1.277) ปกปฺปเนน เทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สมานโยคกฺเขมํ ทสสหสฺสปริมาณํ ฐานํ ชาติเขตฺตํ, สรเสเนว อาณาปวตฺติฏฺฐานํ อาณาเขตฺตํ, วิสยภูตํ ฐานํ วิสยเขตฺตํฯ ทสสหสฺสี โลกธาตูติ อิมาย โลกธาตุยา สทฺธิํ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ทสสหสฺสี โลกธาตุฯ ตตฺตกานํเยว ชาติเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ตตฺตกํ เอว ชาติเขตฺตํ ตนฺนิวาสีนํเยว จ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย’’ติ จ วทนฺติฯ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาลาทีนํ ฉนฺนํ เอว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนสฺส ลพฺภมานโตฯ อาณาเขตฺตํ นาม ยํ เอกชฺฌํ สํวฏฺฏติ จ วิวฏฺฏติ จฯ อาณา วตฺตติ อาณาย ตนฺนิวาสีนํ เทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานํ อานุภาเวเนว, น อธิปฺปายวเสน, อธิปฺปายวเสน ปน ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต ตโต ปรมฺปิ อาณา ปวตฺเตยฺยฯ

น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ, ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิํ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405; มิ. ป. 4.5.11) อิมิสฺสํ โลกธาตุยํ ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา, ‘‘กิํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺเญ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิยนฺติ, เอวํ ปุฏฺโฐ อหํ, ภนฺเต, โนติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161), วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ, ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อิมํ สุตฺตํ (ที. นิ. 3.161; มิ. ป. 5.1.1) ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอกโตติ สห, เอกสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ โส ปน กาโล กถํ ปริจฺฉินฺโนติ จริมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยาว ธาตุปรินิพฺพานาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิโลมกฺกเมน วทติฯ ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายฯ เอตฺถนฺตเรติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ เอเตสํ อนฺตเรฯ

อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา, ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิปตฺติอนฺตรธาเนน หิ สาสนสฺส โอสกฺกิตตฺตา อปรสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ ลทฺธาวสรา โหติฯ ปฏิปทาติ ปฏิเวธาวหา ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ ‘‘ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ โพธิสตฺตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ ตยิทํ หีนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิยฺยานิกธมฺมสฺส ฐิติญฺหิ ทสฺเสนฺโต อนิยฺยานิกธมฺมํ นิทสฺเสติฯ

มาติกาย อนฺตรหิตายาติ, ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทินยปฺปตฺตา สิกฺขาปทปาฬิ มาติกา, ตาย อนฺตรหิตาย นิทานุทฺเทสสงฺขาเต ปาติโมกฺขุทฺเทเส ปพฺพชฺชายุปสมฺปทากมฺเมสุ จ สาสนํ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ อถ วา ปาติโมกฺเข ธรนฺเตเยว ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ, เอวํ สติ ตทุภยํ ปาติโมกฺเข อนฺโตคธํ ตทุภยาภาเว ปาติโมกฺขาภาวโต, ตสฺมา ตยิทํ ตยํ สาสนสฺส ฐิติเหตูติ อาห – ‘‘ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐตี’’ติฯ ยสฺมา วา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมา ปาติโมกฺเข สิทฺเธ, สิทฺธาสุ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ จ สาสนํ ติฏฺฐติฯ ปจฺฉิมปฏิเวธโต หิ ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมสีลโต จ ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺฐํ นาม โหติฯ โอสกฺกิตํ นามาติ ปจฺฉิมกปฏิเวธสีลเภททฺวยํ เอกโต กตฺวา ตโต ปรํ วินฏฺฐํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

เตน กามํ ‘‘สาสนฏฺฐิติยา ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, ปริยตฺติ ปน ปฏิปตฺติเหตุกาติ ปฏิปตฺติยา อสติ อปฺปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมา ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ สาสโนสกฺกนสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสตฺวา ตยิทํ สาสโนสกฺกนํ ธาตุปรินิพฺพาโนสานนฺติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตีณิ ปรินิพฺพานานี’’ติ วุตฺตํฯ

การุญฺญนฺติ ปริเทวนการุญฺญํฯ ชมฺพุทีเป ทีปนฺตเรสุ เทวนาคพฺรหฺมโลเกสุ จ วิปฺปกิริตฺวา ฐิตานํ ธาตูนํ มหาโพธิปลฺลงฺเก เอกชฺฌํ สนฺนิปตนํ, รสฺมิวิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ เตโชธาตุยา อุฏฺฐานํ, เอกชาลีภาโว จาติ สพฺพเมตํ สตฺถุ อธิฏฺฐานวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

อนจฺฉริยตฺตาติ ทฺวีสุปิ อุปฺปชฺชมาเนสุ อจฺฉริยตฺตาภาวโทสโตติ อตฺโถฯ พุทฺธา นาม มชฺเฌ ภินฺนํ สุวณฺณํ วิย เอกสทิสาติ เตสํ เทสนาปิ เอกรสา เอวาติ อาห – ‘‘เทสนาย จ วิเสสาภาวโต’’ติฯ เอเตนปิ อนจฺฉริยตฺตเมว สาเธติฯ วิวาทภาวโตติ เอเตน วิวาทาภาวตฺถํ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถาติ มิลินฺทปญฺเหฯ เอกํ พุทฺธํ ธาเรตีติ เอกพุทฺธธารณีฯ เอเตน เอวํ สภาวา เอเต พุทฺธคุณา, เยน ทุติยพุทฺธคุเณ ธาเรตุํ อสมตฺถา อยํ โลกธาตูติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยวิเสสนิปฺผนฺนานญฺหิ คุณธมฺมานํ ภาริโย วิเสโส น สกฺกา ธาเรตุนฺติ, ‘‘น ธาเรยฺยา’’ติ วตฺวา ตเมว อธารณํ ปริยายนฺตเรนปิ ปกาเสนฺโต ‘‘จเลยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จเลยฺยาติ ปริปฺผนฺเทยฺยฯ กมฺเปยฺยาติ ปเวเธยฺยฯ นเมยฺยาติ เอกปสฺเสน นเมยฺยฯ โอนเมยฺยาติ โอสีเทยฺยฯ วินเมยฺยาติ วิวิธํ อิโตจิโต จ นเมยฺยฯ วิกิเรยฺยาติ วาเตน ถุสมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิเรยฺยฯ วิธเมยฺยาติ วินสฺเสยฺยฯ วิทฺธํเสยฺยาติ สพฺพโส วิทฺธสฺตา ภเวยฺยฯ ตถาภูตา จ กตฺถจิ น ติฏฺเฐยฺยาติ อาห ‘‘น ฐานมุปคจฺเฉยฺยา’’ติฯ

อิทานิ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ยถา, มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมุปาทิกาติ สมํ อุทฺธํ ปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมุปาทิกา, อุทกสฺส อุปริ สมํ คามินีติ อตฺโถฯ วณฺเณนาติ สณฺฐาเนนฯ

ปมาเณนาติ อาโรเหน ฯ กิสถูเลนาติ กิสถูลภาเวน, ปริณาเหนาติ อตฺโถฯ

ฉาเทนฺตนฺติ โรเจนฺตํ รุจิํ อุปฺปาเทนฺตํฯ ตนฺทีกโตติ เตน โภชเนน ตนฺทีภูโตฯ อโนนมิตทณฺฑชาโตติ ยาวทตฺถํ โภชเนน โอนมิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อโนนมิตทณฺโฑ วิย ชาโตฯ สกิํ ภุตฺโต วเมยฺยาติ เอกมฺปิ อาโลปํ อชฺโฌหริตฺวา วเมยฺยาติ อตฺโถฯ

อติธมฺมภาเรน ปถวี จลตีติ ธมฺเมน นาม ปถวี ติฏฺเฐยฺยฯ สา กิํ เตเนว จลติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ ปุน เถโร ‘‘รตนํ นาม โลเก กุฏุมฺพํ สนฺธาเรนฺตํ อภิมตญฺจ โลเกน อตฺตโน ครุสภาวตาย สกฏภงฺคสฺส การณํ อติภารภูตํ ทิฏฺฐํฯ เอวํธมฺโม จ หิตสุขวิเสเสหิ ตํสมงฺคินํ ธาเรนฺโต อภิมโต จ วิญฺญูนํ คมฺภีรปฺปเมยฺยภาเวน ครุสภาวตฺตา อติภารภูโต ปถวีจลนสฺส การณํ โหตี’’ติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิธ, มหาราช, ทฺเว สกฏา’’ติอาทิมาหฯ เอเตเนว ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนาทิกาเล ปถวีกมฺปนการณํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกสกฏโต รตนนฺติ เอกสฺมา, เอกสฺส วา สกฏสฺส รตนํ, ตสฺมา สกฏโต คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

โอสาริตนฺติ อุจฺจาริตํ, วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อคฺโคติ สพฺพสตฺเตหิ อคฺโคฯ

สภาวปกตีติ สภาวภูตา อกิตฺติมา ปกติฯ การณมหนฺตตายาติ มหนฺเตหิ พุทฺธการกธมฺเมหิ ปารมิตาสงฺขาเตหิ การเณหิ พุทฺธคุณานํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวิอาทีนิ มหนฺตานิ วตฺถูนิ, มหนฺตา จ สกฺกภาวาทโย อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอเกกา เอว, สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ มหนฺโต อตฺตโน วิสเย เอโกว, โก จ ตสฺส วิสโย? พุทฺธภูมิ, ยาวตกํ วา เญยฺยํฯ เอวํ ‘‘อากาโส วิย อนนฺตวิสโย ภควา เอโกว โหตี’’ติ วทนฺโต ปรจกฺกวาเฬสุ ทุติยสฺส พุทฺธสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ

อิมินาว ปเทนาติ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ อิมินา เอว ปเทนฯ ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานิ ชาติเขตฺตตฺตาฯ เอกจกฺกวาเฬเนวาติ อิมินา เอกจกฺกวาเฬเนวฯ ยถา – ‘‘อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺเต อิมสฺมิมฺปิ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเปเยว, ตตฺถปิ มชฺฌิมปเทเส เอวาติ ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ; เอวํ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ ชาติเขตฺเต อธิปฺเปเตปิ อิมินาว จกฺกวาเฬน ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ

วิวาทูปจฺเฉทโตติ วิวาทูปจฺเฉทการณาฯ ทฺวีสุ อุปฺปนฺเนสุ โย วิวาโท ภเวยฺย, ตสฺส อนุปฺปาโทเยเวตฺถ วิวาทุปจฺเฉโทฯ เอกสฺมิํ ทีเปติอาทินา ทีปนฺตเรปิ เอกชฺฌํ น อุปฺปชฺชนฺติ, ปเคว เอกทีเปติ ทสฺเสติฯ โส ปริหาเยถาติ จกฺกวาฬสฺส ปเทเส เอว วตฺติตพฺพตฺตา ปริหาเยยฺยฯ

[130] มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสภาโว ตสฺเสว ปพฺพชฺชาทิคุณสมฺปตฺติอาทีนํ โยคฺคภาวโตฯ ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโวฯ เหตูติ มโนวจีปณิธานปุพฺพิกา เหตุสมฺปทาฯ สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุสมฺมุขีภาโวฯ ปพฺพชฺชาติ กมฺมกิริยวาทีสุ ตาปเสสุ, ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชฺชาฯ คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาทิคุณสมฺปทาฯ อธิกาโรติ พุทฺธํ อุทฺทิสฺส อธิโก สกฺกาโรฯ ฉนฺทตาติ สมฺมาสมฺโพธิํ อุทฺทิสฺส สาติสโย กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺโทฯ อฏฺฐธมฺมสโมธานาติ เอเตสํ อฏฺฐนฺนํ ธมฺมานํ สมาโยเคนฯ อภินีหาโรติ กายปณิธานํฯ สมิชฺฌตีติ นิปฺผชฺชตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยา จริยาปิฏกวณฺณนาย (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สพฺพาการปริปูรเมวาติ ปริปุณฺณลกฺขณตาย สตฺตุสฺสทาทีหิ สพฺพากาเรหิ สมฺปนฺนเมวฯ น หิ อิตฺถิยา โกโสหิตวตฺถคุยฺหตา สมฺภวติ, ทุติยปกติ จ นาม ปฐมปกติโต นิหีนา เอวฯ เตเนวาห อนนฺตรวาเร ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ

อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโตติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก ปุริสภูตสฺส ตตฺถ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมตฺตภาเวน นิพฺพตฺตนโตฯ เตน อสติปิ ปุริสลิงฺเค ปุริสาการา พฺรหฺมาโน โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ตํเยว หิ ปุริสาการํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ยํ ปุริโส พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺยา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘สมาเนปี’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ อิตฺถิโย พฺรหฺมโลเก น อุปฺปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘พฺรหฺมตฺต’’นฺติอาทิฯ

[131] กายทุจฺจริตสฺสาติอาทิปาฬิยา กมฺมนิยาโม นาม กถิโตฯ สมญฺชนํ สมงฺโค, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมงฺคี, สมนฺนาคโตฯ สมญฺชนสีโล วา สมงฺคีฯ ปุพฺพภาเค อายูหนสมงฺคิตา, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาวเสน เจตนาสมงฺคิตาฯ เจตนาสนฺตติวเสน วา อายูหนสมงฺคิตา, ตํตํเจตนาขณวเสน เจตนาสมงฺคิตาฯ กตูปจิตสฺส อวิปกฺกวิปากสฺส กมฺมสฺส วเสน กมฺมสมงฺคิตา, กมฺเม ปน วิปจฺจิตุํ อารทฺเธ วิปากปฺปวตฺติวเสน วิปากสมงฺคิตาฯ กมฺมาทีนํ อุปฏฺฐานกาลวเสน อุปฏฺฐานสมงฺคิตาฯ กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณติ กุสลกมฺมสฺส จ อกุสลกมฺมสฺส จ สมีหนกฺขเณฯ ตถาติ อิมินา กุสลากุสลกมฺมปทํ อากฑฺฒติฯ ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตํฯ วิปาการหนฺติ ทุติยภวาทีสุ วิปจฺจนารหํฯ อุปฺปชฺชมานานํ อุปปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาตีติ โยชนาฯ จลตีติ ปริวตฺตติฯ เอเกน หิ กมฺมุนา ตชฺเช นิมิตฺเต อุปฏฺฐาปิเต ปจฺจยวิเสสวเสน ตโต อญฺเญน กมฺมุนา อญฺญสฺส นิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ ปริวตฺตนํฯ

สุนขชีวิโกติ สุนเขหิ ชีวนสีโลฯ ตลสนฺถรณปูชนฺติ ภูมิตลสฺส ปุปฺเผหิ สนฺตรณปูชํฯ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสนาติ กายทุจฺจริตสฺส อปราปรํ อายูหเนน สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย ตสฺเสว ปกปฺปเน กมฺมกฺขยกรญาเณน อเขปิตตฺตา ยถูปจิตกมฺมุนา จ สมงฺคิภาวสฺส วเสนฯ

[132] เอวํ สสฺสิริกนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อเนกธาตุวิภชนาทินา นานานยวิจิตฺตตาย ปรมนิปุณคมฺภีรตาย จ อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ สโสภํ กตฺวาฯ

นํ ธาเรหีติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ธาตุอาทิวเสน ปริวฏฺฏียนฺติ อตฺถา เอเตหีติ ปริวฏฺฏา, เทสนาเภทาฯ จตฺตาโร ปริวฏฺฏา เอตสฺส, เอตสฺมิํ วาติ จตุปริวฏฺโฏ, ธมฺมปริยาโยฯ ธมฺโม จ โส ปริยตฺติภาวโต ยถาวุตฺเตนตฺเถน อาทาโสติ ธมฺมาทาโสฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน ยถาธมฺมานํ อาทาโสติปิ ธมฺมาทาโสฯ

ยถา หิ อาทาเสน สตฺตานํ มุเข มลโทสหรณํ, เอวํ อิมินาปิ สุตฺเตน โยคีนํ มุเข มลโทสหรณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิมินา สุตฺเตน กิเลเส มทฺทิตฺวา สมถาธิคเมน โยคิโน ชยปฺปตฺตา; ตสฺมา อมตปุรปฺปเวสเน อุคฺโฆสนมหาเภริตาย จ อมตทุนฺทุภิฯ อิธ วุตฺตนฺติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตํฯ อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ อนุตฺตรภาวโต กิเลสสงฺคามวิชโย, ‘‘วิเชติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนา

[133] สมญฺญายติ เอตายาติ สมญฺญา, นามนฺติ อตฺโถฯ อยมยํ นามาติ ปญฺญาเปนฺติ เอตาย, ตถาปญฺญาปนมตฺตนฺติ วา ปญฺญตฺติ, นามเมวฯ เตนาห ‘‘ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติฯ เสเสสุปีติ ‘‘ปณฺฑวสฺส ปพฺพตสฺสา’’ติอาทีสุ ตีสุ วาเรสุปิฯ

สมุฏฺฐานํ ตาว สุตฺตสฺส กเถตฺวา อตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปพฺพเตหิ อตฺโถติ น ภควโต ปพฺพเตหิ กถิเตหิ อตฺโถ อตฺถิฯ อิสิคิลิภาโวติ อิสิคิลินามตาฯ อิตีติ อิมินา การเณน, อิมํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ อเวกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ

เจติยคพฺเภติ เจติยฆเร เจติยสฺส อพฺภนฺตเรฯ ยมกมหาทฺวารนฺติ ยมกกวาฏยุตฺตํ มหนฺตํ ทฺวารํฯ ทฺเวธา กตฺวาติ ปพฺพตสฺส อพฺภนฺตเร มณฺฑปสงฺเขเปน เลณํ นิมฺมินิตฺวา ทฺเวธา กตฺวา ตทา เต ตตฺถ วสิํสุฯ

วสิตกาลญฺจ กเถนฺโต เตสํ มาตุยา ยาว ตติยภวโต ปฏฺฐาย สมุทาคมํ ทสฺเสตุํ, ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺเถสีติ ตสฺสา กิร เขตฺตกุฏิยา วีหโย ภชฺชนฺติยา ตตฺถ มหากรญฺชปุปฺผปฺปมาณา มหนฺตา มโนหรา ปญฺจสตมตฺตา ลาชา ชายิํสุฯ สา ตา คเหตฺวา มหนฺเต ปทุมินิปตฺเต ฐเปสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถํ อวิทูเร เขตฺตปาฬิยา คจฺฉติฯ