2. ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา

[98] ขีณา ชาตีติ อตฺตโน ชาติกฺขยํ ปฏิชานนฺเตน อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ อรหโต ตทภาวโตฯ ตถา วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส เม ปริโยสิโตติ ปฏิชานนฺเตนปิฯ กตํ กรณียนฺติ จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิวเสน โสฬสวิธสฺสปิ กิจฺจสฺส อตฺตนา นิฏฺฐาปิตภาวํ ปฏิชานนฺเตนปิฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อายติํ ปุนพฺภวาภาวํ, อายติํ วา ปริญฺญาทิกรณียาภาวํ ปฏิชานนฺเตนปีติ อาห – ‘‘เอเกนปิ ปเทน อญฺญา พฺยากตาว โหตี’’ติฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ พทฺธํ ปน สุพทฺธํ วิยาติ วุตฺตํฯ อิธ ปน อญฺญาพฺยากรณํ จตูหิ ปเทหิ อาคตํ, ตสฺมา วตฺตพฺพเมว เจตฺถ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เจตนาย ทิฏฺฐวาทิตา นาม อริยโวหาโรฯ สภาโวติ ปกติอตฺโถ หิ อยํ ธมฺมสทฺโท, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.274-275) วิย ตสฺมา, อนุธมฺโมติ อริยภาวํ อนุคตา ปกตีติ อตฺโถฯ ปรมปฺปิจฺฉตาย อริยา อตฺตโน คุเณ อนาวิกโรนฺตาปิ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวปเวทนตฺถญฺเจว สพฺรหฺมจารีนํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหชนนตฺถญฺจ ตาทิสานํ ปรินิพฺพานสมเยเยว อาวิกโรนฺตีติ อธิปฺปาเยนาห – ‘‘ปรินิพฺพุตสฺส…เป.… กาตพฺโพ’’ติฯ

[99] ทุพฺพลนฺติ เผคฺคุ วิย สุเภชฺชนียํ พลวิรหิตํ, อสารนฺติ อตฺโถฯ วิราคุตนฺติ ปลุชฺชนสภาวํฯ วิคจฺฉนสภาวนฺติ วินาสคมนสภาวํฯ อนิจฺจทุกฺขวิปริณามตฺตา อสฺสาสเลสสฺสปิ อภาวโต อสฺสาสวิรหิตํฯ อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคมนวเสน จ ยถารหํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ อุปยา, ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อุปาทิยนฺติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานาฯ อธิติฏฺฐติ เจตโส อภินนฺทนภูตาติ เจตโส อธิฏฺฐานํฯ ตาหีติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิฯ ตนฺติ จิตฺตํฯ อภินิวิสตีติ อภิรติวเสน นิวิสติ, อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สกฺกายธมฺเมสุ จิตฺตํ อภินิวิสติ ‘‘เอตํ มมํ, เอโส เม อตฺตา’’ติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ เอตาหิ อภินิเวสาหิ, ตถา สกฺกายธมฺเมสุ จิตฺตํ อนุเสติ เอตาหีติ อนุสยา, ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ ยทคฺเคน หิ เตภูมกธมฺเมสุ ราคาทโย อนุเสนฺติ, ตทคฺเคน ตํสหคตธมฺมา ตตฺถ อนุเสนฺตีติ ปริยาเยน, ‘‘ตํ อนุเสตี’’ติ วุตฺตํฯ ขยา วิราคาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ‘‘ขเยน วิราเคนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ วิราเคนาติ จ อิติสทฺโท อาทิ อตฺโถ ฯ เตน ‘‘นิโรเธนา’’ติ เอวมาทิกํ คหิตํ โหติฯ อญฺญมญฺญเววจนาเนว อุปยาทีนํ สมุจฺเฉทสฺเสว โพธนโตฯ

[100] ปติฏฺฐาติ เอตฺถ เสสภูตตฺตยํ อุปาทารูปญฺจาติ ปติฏฺฐานา, นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุจาติ ปติฏฺฐานธาตุฯ นฺหานียจุณฺณํ พาหิรอุทกํ วิย เสสภูตตฺตยํ อาพนฺธตีติ อาพนฺธนํฯ ปจนียภตฺตํ พาหิรเตโช วิย เสสภูตตฺตยํ ปริปาเจตีติ ปริปาจนํฯ พาหิรวาโต วิย เสสภูตตฺตยํ วิตฺถมฺเภตีติ วิตฺถมฺภนํฯ ธาตุสทฺทตฺโถ วุตฺโตเยวฯ

อสมฺผุฏฺฐธาตูติ อสมฺผุสิตภาโว เตสํ วิปริมฏฺฐตาภาวโตฯ วิชานนํ อารมฺมณูปลทฺธิฯ อหํ อตฺตาติ อหํ, ‘‘รูปธมฺโม เม อตฺตา’’ติ อตฺตโกฏฺฐาเสน อตฺตภาเวน น อุปคมิํ น คณฺหิํฯ นิสฺสิตนิสฺสิตาปิ นิสฺสิตา เอว นามาติ อาห ‘‘ปถวีธาตุนิสฺสิตาวา’’ติฯ อตฺตนา วา ปน ตนฺนิสฺสิตาติ ‘‘เอเกน ปริยาเยนา’’ติฯ อุปาทารุปมฺปิ กามํ นิสฺสิตมฺปิ โหติฯ ตถาปิ ตํ นิสฺสิตํ โหติเยวาติ ตํ น อุทฺธฏํฯ ปริจฺเฉทกรตฺตา ปริจฺเฉทากาสสฺส ‘‘อวินิพฺโภควเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตน จ ตถา ปริจฺฉินฺนตฺตา สพฺพมฺปิ ภูตุปาทารูปํ อากาสธาตุนิสฺสิตํ นามฯ ตํ นิสฺสาย ปวตฺติยา อุปาทารูปํ วิย ภูตรูปานิ, อรูปกฺขนฺธา วิย จ วตฺถุรูปานิ, ‘‘ตํนิสฺสิตรูปวตฺถุกา อรูปกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตนเยน อากาสธาตุนิสฺสิตจกฺขาทิรูปธมฺมวตฺถุกา เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธา อากาสธาตุนิสฺสิตา นามาติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺเทน อุปสํหรติฯ อิธาปีติ อากาสธาตุนิสฺสิตปเทปิ, น ปถวีธาตุนิสฺสิตปทาทีสุ เอวฯ รูปารูปนฺติ สพฺพมฺปิ รูปารูปํ คหิตเมว โหติ, อคฺคหิตํ นตฺถิฯ สหชาตา…เป.… นิสฺสิตนฺติ อิทํ นิปฺปริยายสิทฺธํ นิสฺสยตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปริยายสิทฺเธ นิสฺสยตฺเต คยฺหมาเน – ‘‘ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.11) วจนโต สพฺพํ จตุสมุฏฺฐานิกรูปํ, ‘‘วิญฺญาณธาตุนิสฺสิต’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ตถา อนนฺตรวิญฺญาณธาตุปจฺจยา ปวตฺตนโต, ‘‘วิญฺญาณธาตุนิสฺสิต’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ

[101] รุปฺปติ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปนฺติ อยมตฺโถ จกฺขุทฺวาเร อาปาถคเต รูปายตเน นิปฺปริยายโต ลพฺภติ, น อาปาถมนาคเตฯ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพภาโว ปน อาปาถมนาคเตปิ ตสฺมิํ ลพฺภเตว ตํสภาวานติวตฺถนโตฯ รูปายตนํ ทฺวิธา วิภชิตฺวาฯ เถโร ปน อาปาถํ อนาคตสฺสาปิ รูปายตนสฺส รูปภาวํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ ทฺวิธากรณํ นานุชานนฺโต ฉนฺโนวาทํ นิทสฺเสติ, ‘‘อุปริ ฉนฺโนวาเท กินฺติ กริสฺสถา’’ติฯ

ตตฺถ หิ ‘‘จกฺขุํ, อาวุโส ฉนฺน, จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม’’ติ (ม. นิ. 3.391) อาคตํ, น เจตฺถ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคตเมว รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพปเทน คหิตํ, น อาปาถํ อนาคตนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุํ อวิเสเสเนว รูปายตเนน ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหาภาวสฺส โชติตตฺตาฯ เตนาห ‘‘น ยิทํ ลพฺภตี’’ติฯ รูปเมวาติ รูปายตนเมวฯ ยทิ เอวํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสู’’ติ ปทํ กถํ เนตพฺพนฺติ อาห – ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปนา’’ติอาทิฯ จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ วิญฺญาตพฺเพสูติ เยน มโนวิญฺญาเณน จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติอาทินา จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ เตน วิญฺญาตพฺเพสุ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเมสูติ อตฺโถฯ ตณฺหาฉนฺโทติ ตสฺสนสภาโว ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทเยวาติ ตณฺหาฉนฺโทฯ รชฺชนวเสนาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาตํ จิตฺตสฺส อนุรญฺชนวเสนฯ อภินนฺทนวเสนาติ อารมฺมเณ อภิรมิตฺวา นนฺทนวเสนฯ สปฺปีติกตณฺหา หิ นนฺทีติ วุจฺจติฯ ตณฺหายนวเสน ตณฺหาฯ

[102] อหงฺกาโรติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1121, 1239; วิภ. 832, 866; สํ. นิ. 4.108; มหานิ. 21, 178) อหํกรณํฯ เยน หิ มมํ กโรติ, เอตํ มมงฺกาโรฯ สฺเววาติ ‘‘อหงฺกาโร’’ติ วุตฺตมาโนฯ เอวํ จตุตฺถชฺฌาเน นิทฺทิฏฺเฐ สพฺพาสุ โลกิยาภิญฺญาสุ วุจฺจมานาสุ เหฏฺฐา วิชฺชาทฺวยํ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน, ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ทิพฺพจกฺขุญฺจ อวตฺวา กสฺมา วุตฺต’’นฺติ อาห? อิตโร อิธ สพฺพวาเรสุปิ โลกุตฺตรธมฺมปุจฺฉา อธิกตา ตสฺมา ‘‘โส เอวํ สมาหิเต’’ติอาทินา ตติยา วิชฺชา กถิตาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ภิกฺขู โลกิยธมฺมํ น ปุจฺฉนฺตี’’ติอาทิมาหฯ เอกวิสฺสชฺชิตสุตฺตํ นาเมตํ ตติยวิชฺชาย เอว อาคตตฺตาฯ อริยธมฺมวเสนปิสฺส สมญฺญา อตฺเถวาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ฉพฺพิโสธนนฺติปิสฺส นาม’’นฺติ วตฺวา เตสุ ธมฺเมสุ เภทํ ทสฺเสตุํ, ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิสุทฺธาติ ตสฺสา โจทนาย โสธนวเสน วิโสธิตาฯ เอกเมว กตฺวาติ เอกวารวเสเนว ปาฬิยํ เอกชฺฌํ อาคตตฺตา เอกเมว โกฏฺฐาสํ กตฺวาฯ ยทิ เอวํ กถํ วา ฉพฺพิโสธนตาติ อาห – ‘‘จตูหิ อาหาเรหิ สทฺธิ’’นฺติ กถํ ปเนตฺถ จตฺตาโร อาหารา คเหตพฺพาติ? เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘สาธูติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตริ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ เหฏฺฐา อาคเตน นเยน อาหารวาโร อาหริตฺวา วตฺตพฺโพติฯ ‘‘พหิทฺธา สพฺพนิมิตฺเตสู’’ติ เอตฺถ อาหารานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา อาหารา อตฺถโต อาคตา เอวาติ อญฺเญฯ

อปเร ปน รูปกฺขนฺธคฺคหเณน กพฬีกาโร อาหาโร , สงฺขารกฺขนฺธคฺคหเณน ผสฺสาหาโร, มโนสญฺเจตนาหารคฺคหเณน วิญฺญาณาหาโร สรูปโตปิ คหิโตติ วทนฺติฯ

‘‘ฉพฺพิโสธน’’นฺติ อิมสฺส สุตฺตสฺส สมญฺญาย อนฺวตฺถตํ ทสฺเสตฺวา อายติมฺปิ ตาทิเสน พฺยากรเณน ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติมฺปิ ทสฺสนตฺถํ, ‘‘อิเม ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ วินยนิทฺเทสปริยาเยนาติ วินยนิทฺเทเส อาคเตน การเณนฯ วินเย วา อาคตนิทฺเทสานุกฺกเมนฯ

อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม, ฌานาทิอธิคมปุจฺฉาฯ เตนาห – ‘‘ฌานวิโมกฺขาทีสู’’ติอาทิฯ อุปายปุจฺฉาติ อธิคโมปายปุจฺฉาฯ กินฺตีติ เกน ปกาเรน วิธินาติ อตฺโถฯ

กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ อิทํ ปน ปุพฺเพ ‘‘กิํ เต อธิคต’’นฺติ อนิทฺธาริตเภทา ฌานาทิวิเสสา ปุจฺฉิตาติ อิทานิ เตสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนาการทสฺสนํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อธิคมพฺยากรณํ โสเธตพฺพํ, ตสฺมาฯ เอตฺตาวตาวาติ เอตฺตเกน พฺยากรณมตฺเตเนว น สกฺกาโร กาตพฺโพฯ พฺยากรณญฺหิ เอกจฺจสฺส อยาถาวโตปิ โหติ, ยถา นาม ชาตรูปปติรูปํ ชาตรูปํ วิย ขายตีติ ชาตรูปํ นิฆํสนตาปนเฉทเนหิ โสเธตพฺพํ เอวเมวํ อิเมสุ อิทาเนว วุตฺเตสุ ฉสุ ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพ วิโมกฺขาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิ-สมาปตฺติ-ญาณทสฺสน-มคฺคภาวนา-ผลสจฺฉิกิริยา สงฺคณฺหาติฯ

ปากโฏ โหติ อธิคตวิเสสสฺส สติสมฺโมสาภาวโตฯ เสสปุจฺฉาสุปิ ‘‘ปากโฏ โหตี’’ติ ปเท เอเสว นโยฯ อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลาติ สชฺฌายมคฺคสํวณฺณนาสุ นิปุณาฯ ยาย ปฏิปทาย ยสฺส อริยมคฺโค อาคจฺฉติ, สา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติ อาคมนปฏิปทาฯ โสเธตพฺพาติ สุทฺธา อุทาหุ อสุทฺธาติ วิจารณวเสน โสเธตพฺพาฯ น สุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ ปมาทปฏิปตฺติภาวโตฯ อปเนตพฺโพ อตฺตโน ปฏิญฺญายฯ ‘‘สุชฺฌตี’’ติ วตฺวา สุชฺฌนาการํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ทีฆรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺญายตีติ เอตฺถ ‘‘ยที’’ติ ปทํ อาเนตฺวา ยทิ โส ภิกฺขุ ตาย ปฏิปทาย ยทิ ปญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปทา โหติ ทีฆรตฺตํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตาฯ

นทิยา สมุทฺทํ ปกฺขนฺทนฏฺฐานํ นทีมุขทฺวารํฯ มทฺทมาโนติ พทรสาฬวํ สรสํ ปตฺเต ปกฺขิตฺโต หุตฺวา มทฺทมาโนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. สปฺปุริสธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[105] สปฺปุริสธมฺมนฺติ สปฺปุริสภาวกรํ ธมฺมํฯ โส ปน ยสฺมา สปฺปุริสานํ ปเวณิโก ธมฺโม โหติฯ ตสฺมา อาห – ‘‘สปฺปุริสานํ ธมฺม’’นฺติ, เอส นโย อสปฺปุริสธมฺมนฺติ เอตฺถาปิฯ เอวํ ปธานํ อนุฏฺฐาตพฺพญฺจ สปฺปุริสธมฺมํ อาทิํ กตฺวา มาติกํ ฐเปตฺวา อยถานุปุพฺพิยา นิทฺทิสนฺโต ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม’’ติอาทิมาหฯ ตถา ปน นิทฺทิสนฺโต อุทาหรณปุพฺพกํ เหตุํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน อิจฺฉิตพฺพปริจฺจาคปุพฺพกํ คเหตพฺพคฺคหณํ นาม ญายปฏิปตฺติ, ตสฺมา สปฺปุริสธมฺมา สมฺปาเทตพฺพาติ ทีเปนฺโต สตฺถา อยถานุปุพฺพิยา นิทฺธารียตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ตถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา’’ติฯ เอตเทว หิ กุลทฺวยํ ‘‘อุจฺจกุล’’นฺติ วุจฺจติ นิปฺปริยายโตฯ ตถาหิ อนฺติมภวิกา โพธิสตฺตา ตตฺเถว ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ โสติ สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุฯ อนฺตรํ กริตฺวาติ ตํ การณํ กตฺวาฯ ปฏิปทา หิ วิญฺญูนํ ปูชาย การณํ, น อุจฺจกุลีนตาฯ มหากุลาติ วิปุลกุลา อุปาทิโตทิตกุลสมฺปวตฺติกาติ อตฺโถฯ

[106] ยสสทฺโท ปริวารวาจโกฯ ยสสฺสีติ จ สาติสยปริวารวนฺตตา วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริวารสมฺปนฺโน’’ติฯ อาธิปเตยฺยาภาวโต ปเรสํ อุปรินตฺติ เอเตสํ อีโส อีสนํ อิสฺสริยนฺติ อกฺขาตพฺพาติ อปฺเปสกฺขาฯ เตนาห ‘‘อปฺปปริวารา’’ติฯ อภาวตฺโถ หิ อิธ อปฺป-สทฺโทฯ

[107] นเวว ธุตงฺคานิ อาคตานีติ เอตฺถ ยถา อุกฺกฏฺฐปํสุกูลิกสฺส เตจีวริกตา สุกราฯ เอวํ อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกสฺส สปทานจาริกตา สุกราฯ เอกาสนิกสฺส จ ปตฺตปิณฺฑิกขลุปจฺฉาภตฺติกตา สุกรา เอวาติ – ‘‘ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทิวจเนเนว ปาฬิยา อนาคตานมฺปิ อาคตภาโว เวทิตพฺโพ ปริหรณสุกรตาย เตสมฺปิ สมาทานสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘เตรส โหนฺตี’’ติฯ