อุสูยติ ราชกิจฺจปสุตตาธีนตาย เอกตฺถาภินิเวสภาวโต ฯ มนฺทปญฺญตาย วสฺสการคตอิสฺสาภิภูตจิตฺตตาย ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตมฺปิ อตฺถํ อนุปธาเรนฺโต อาห – ‘‘เอกเทสเมว กเถสี’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[85] ตสฺมิํ อหูติ ตสฺมิํ อหนีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ ทิวเส’’ติฯ อนสเนนาติ สพฺพโส อาหารสฺส อภุญฺชเนน สาสนิกสีเลน พาหิรกอนสเนน อุเปตา หุตฺวาติ โยชนาฯ วา-สทฺเทน ขีรปานมธุสายนาทิวิธิํ สงฺคณฺหาติฯ อุเปจฺจ วสิตพฺพโต อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ อุเปเตน สมนฺนาคเตน หุตฺวา วสิตพฺพโต สนฺตาเน วาเสตพฺพโต อุโปสโถ, สีลํฯ อนสนาทิธมฺมาทิํ วา อุเปจฺจ วสนํ อุปวาโส อุโปสโถฯ ตถารูเป หตฺถิชาติวิเสเส อุโปสโถติ สมญฺญามตฺตนฺติ อาห – ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชาติอาทีสุ ปญฺญตฺตี’’ติฯ วุตฺตนเยน อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, ทิวโสฯ โส ปเนส อุโปสโถฯ มาสปุณฺณตายาติ มาสสฺส ปูริตภาเวนฯ สมฺปุณฺณาติ สพฺพโส ปุณฺณาฯ ตาย หิ รตฺติยา วเสน มาโส อนวเสสโต ปุณฺโณ โหติฯ มาสทฺธมาสาทิเภทํ กาลํ มาติ มินนฺโต วิย โหตีติ จ ‘‘มา’’อิติ จนฺโท วุจฺจติฯ เอตฺถาติ เอติสฺสา รตฺติยาฯ ปุณฺโณ ปริปุณฺณกโล ชาโตติ ปุณฺณมาฯ ตญฺหิ จนฺทปาริปูริยา มาสปาริปูริยา เอวมาหฯ เอเตน ตสฺส อุโปสถภาวํ ทสฺเสติฯ

ทิสฺสติ ผลํ สนฺทิสฺสตีติ เทโส, เหตูติ อาห ‘‘เทสนฺติ การณ’’นฺติฯ สพฺพํ กเถนฺติ สพฺพํ อตฺตนา ปริคฺคหิตปฺปการํ กเถนฺติฯ กเถตุํ น สกฺโกนฺติ อวิสยตฺตาฯ ปาสาทปริเวเณติ ปาสาทสฺส ปุรโต วิวฏงฺคเณฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ เสขสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.22) วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[86] อิเม นุ โขติ เอตฺถ นูติ สํสยโชตโนติ อาห – ‘‘วิมติปุจฺฉา วิย กถิตา’’ติฯ

ชานนฺเตนาติอาทิ ปุจฺฉาวตฺตทสฺสนปรํ ทฏฺฐพฺพํ, น ปุจฺฉกสฺส สตฺถุ อตฺตโน อชานนภาวทีปนปรํฯ ชานาติ หิ ภควาฯ อชานนฺเตน วิย หุตฺวา ปุจฺฉิเตฯ ยถาภูตสภาวํ ชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ โกหญฺเญ ฐตฺวาฯ เตนาห – ‘‘เถโร เอวรูปํ วจนํ กิํ กริสฺสตี’’ติ การณสฺส สุปฺปหีนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ฉนฺทมูลกาติ ตณฺหาฉนฺทมูลกาฯ ตณฺหา หิ ทุกฺขสมุทโยฯ กุสลสญฺโญ วา ถิรวิสทนิปุณสญฺโญ วา, กุสลสงฺขาโร วา ติขิณถิรวิสทสงฺขาโร วา; สุวิสุทฺธวิปุโลทารวิญฺญาโณ วาติ อิมมตฺถํ ‘‘สญฺญาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนาคตกาลวเสเนว เทสนา อาคตาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

ขนฺธานํ ขนฺธปณฺณตฺตีติ ขนฺธสทฺทาภิเธยฺยานํ รุปฺปนานุภวนสญฺชานนาภิสงฺขรวิชานนสภาวานํ อตฺถานํ ‘‘ขนฺโธ’’ติ อยํ สมญฺญาฯ กิตฺตเกนาติ กิํปริมาเณน อตฺเถน, ราสตฺถภาคตฺถาทีสุ กีทิเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

เหตุเหตูติ เหตุปจฺจยภูโต เหตุฯ โย หิ โลภาทีนํ สหชาตธมฺเมสุ มูลฏฺเฐนุปการกภาโว นิปฺปริยาเยน เหตุตฺโถ; โส ปถวีอาทีสุปิ ปจฺจยภาวมตฺเตน เหตุปริยายทสฺสนโต ทุติเยน เหตุ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺโต ‘‘เหตุเหตู’’ติฯ อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณปจฺจยตฺตา สาธารณเหตุ, ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปาก’’นฺติ เอตฺถ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากนิยามกตฺตา กมฺมํ ตสฺส ปธานการณนฺติ อาห – ‘‘กุสลากุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากทาเน อุตฺตมเหตู’’ติฯ ‘‘มหาภูตา เหตู’’ติ อยเมวตฺโถ ‘‘มหาภูตา ปจฺจโย’’ติ อิมินาปิ วุตฺโตติ เหตุสทฺทปจฺจยสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา ปจฺจโย เอว เหตุ ปจฺจยเหตุ, โย จ รูปกฺขนฺธสฺส เหตุ, โส เอว ตสฺส ปญฺญาปนาย ปจฺจโยติ วุตฺโตติ อาห – ‘‘อิธ ปจฺจยเหตุ อธิปฺเปโต’’ติฯ ยทคฺเคน ปจฺจยธมฺโม อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทาย ฐิติยา จ ปจฺจโย, ตทคฺเคน ตสฺส ภาวโต สมญฺญาโต ปญฺญาปนายปิ โส ปจฺจโยติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติฯ ปาฬิยํ อวิภาเคน วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ, ‘‘ตตฺถ ปถวีธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปญฺญาปนายาติ สเหตุอเหตุกนฺติอาทิอากาเรหิ โพธนาย ฯ ตํ ปน สพฺโพธนํ ญาเณน ทสฺสนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทสฺสนตฺถายา’’ติฯ

ผสฺโสติ ผสฺสสมงฺคีภาโวฯ โส เจตฺถ สกิจฺจนิปฺผาทนสมตฺถสฺส ผสฺสสฺส นิพฺพตฺติฯ นิพฺพตฺโต หิ ผสฺโส ตถารูปาย เวทนาย ปจฺจโย โหตีติฯ เอตทตฺถเมเวตฺถ ภควตา ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตา, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาตีตกาลวเสน ทฺวิกาลิโก ผสฺสสทฺโท เวทิตพฺโพฯ ผสฺเส สติ เวเทติ ผสฺสปจฺจยา เวทนาอิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ยเถว หิ เวทนาย เอวํ สญฺญาย สงฺขารานมฺปิ ผสฺโส วิเสสปจฺจโย ตสฺมิํ อสติ อภาวโตฯ เจตนาคฺคหเณน อายูหนานุรูปตาย ตปฺปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา คหิตาฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธภาชนีเย (วิภ. 21, 22) จ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา เจตนาว นิทฺทิฏฺฐาฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ เอกสฺมิํ ภเว อาทิภูตวิญฺญาณสฺส นามรูปปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน ตาวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสฺส สภาวกสฺส รูปปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘อุปริมปริจฺเฉเทนา’’ติ วุตฺตํ สมติํสโต อุปริ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตสฺส รูปานํ อสมฺภวโตฯ อิทานิ ปวตฺติวิญฺญาณสฺส นามรูปปจฺจยํ ทฺวารวเสน ทสฺเสตุํ, ‘‘จกฺขุทฺวาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนุ จ วิญฺญาณสฺสปิ ผสฺโส ปจฺจโย, กสฺมา ตโย เอว ขนฺธา ผสฺสปจฺจยา วุตฺตาติ? สจฺจเมตํ, ยถา ปน วิญฺญาณสหิโต ผสฺโส เวทนาทีนํ ปจฺจโย, น เอวํ วิญฺญาณสฺสฯ เตนาห ภควา – ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; ม. นิ. 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.44, 45; 2.4.60) ผสฺโส วิย นามรูปํ วิญฺญาณสฺส วิเสสปจฺจโย ยถา นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณนฺติฯ ตสฺมา อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ นามรูปสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา วุตฺตา, น ผสฺสสฺสฯ

[87] ยาว สกฺกายทิฏฺฐิ สมุปฺปชฺชติ, ตาว วฏฺฏสฺส ปริยนฺโต นตฺเถวาติ อปฺปหีนสกฺกายทิฏฺฐิโก วฏฺเฏ ปริพฺภมตีติ อาห – ‘‘กถํ ปน, ภนฺเตติ วฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต’’ติฯ ยถา จ สกฺกายทิฏฺฐิโชตนา วฏฺฏปุจฺฉา, เอวํ ตพฺเภทนโชตนา วิวฏฺฏปุจฺฉาติ อาห – ‘‘สกฺกายทิฏฺฐิ น โหตีติ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต’’ติฯ

[88] อยํ รูเป อสฺสาโทติ ยาถาวโต ทสฺสนํ ปริญฺญาภิสมโย, ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนญฺจ รูปนฺติ อาห – ‘‘อิมินา ปริญฺญาปฏิเวโธ เจว ทุกฺขสจฺจญฺจ กถิต’’นฺติฯ ‘‘ยํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทิวจนโต อนิจฺจาทิภาโว ตตฺถ อาทีนโว, โส จสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตาย ปจฺจโย สมุทยสจฺจนฺติ สมุทยปฺปหาเนน อาทีนวสมติกฺกโมติ อาทีนวคฺคหเณน สิทฺธมตฺถมาห – ‘‘ปหานปฏิเวโธ เจว สมุทยสจฺจญฺจา’’ติฯ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณํ นิพฺพานญฺจ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘อิมินา สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ เจว นิโรธสจฺจญฺจา’’ติฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ ยถาวุตฺเตสุ ทุกฺขาทีสุ ตีสุ อภิสมยฏฺฐาเนสุฯ เย สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ธมฺมาติ เย อริยมคฺคสญฺญิตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ, สตฺต วา ธมฺมาฯ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจนฺติ ภาวนาภิสมยวเสน ปวตฺตํ มคฺคสจฺจํฯ เสสปเทสุปีติ, ‘‘อยํ เวทนาย อสฺสาโท’’ติอาทิปเทสุปิฯ

[89] อิมสฺมินฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขตาย สกอตฺตภาโว คหิโต, ตเทว อชฺฌตฺตา ขนฺธาติ ตปฺปฏิโยคิตาย, ‘‘พหิทฺธาติ ปรสฺส สวิญฺญาณเก กาเย’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพนิมิตฺเตสูติ สพฺเพสุ รูปนิมิตฺตาทีสุปิ ฯ ตานิ ปน อินฺทฺริยพทฺธานิปิ อนินฺทฺริยพทฺธานิปิ ตํสภาวานีติ อาห ‘‘อนินฺทฺริยพทฺธมฺปิ สงฺคณฺหาตี’’ติฯ วิญฺญาณคฺคหเณเนเวตฺถ เวทนาทโยปิ คหิตา อวินาภาวโตติ, ‘‘สวิญฺญาณเก กาเย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กาโย’’ติ วา ขนฺธสมูโหติ อตฺโถฯ

[90] อนตฺตนิ ฐตฺวาติ อตฺตรหิเต อนตฺตสภาเว ขนฺธโกฏฺฐาเส ฐตฺวา ตํ อาธารํ กตฺวา กตานิ กมฺมานิฯ กตรสฺมิํ อตฺตนิ ฐตฺวาติ กีทิเส อตฺตนิ นิสฺสยวิปากํ ทสฺสนฺติ วิปจฺจิสฺสนฺติฯ เอเตน การกเวทกรหิตตฺตา อตฺตปกฺขกมฺมกานิ น ยุชฺชนฺตีติ ทสฺเสติ, ขนฺธานํ ขณิกตฺตา จ กตนาสอกตพฺภาคมโทโส จ อาปชฺชตีติฯ

ตตฺรายํ (อิติวุ. อฏฺฐ. 74; สารตฺถ. ฏี. 1.5) โจทนาโสธนาวิธิ – ปาณาติปาตวเสน ตาว กมฺมปถสมฺพนฺธวิภาวนา, ขเณ ขเณ หิ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตฺตา น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นปิ วิโกปนีโยฯ อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตฺตา กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาตาปุญฺญํ ปสวติ ยถา มตสรีเรฯ ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ปหรณปฺปหาราทิโก อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย, อนาคเตสุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค? ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกาลานวฏฺฐานโต กสฺส ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?

วุจฺจเตยถาวุตฺตวธกเจตนาสหิโต สงฺขารปุญฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺติฯ เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตํ อปคตอุสฺมาวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวปฺปโยคกรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโนฯ วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิพนฺธกวิสทิรูปุปฺปตฺติยา วิคเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว; นาปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปฺปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโตฯ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ ; น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปฺปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทเน นิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา – ‘‘ปทีโป ปกาเสติ, นิสากโร จนฺทิมา’’ติฯ

น จ เกวลสฺส วจาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺฐิตสฺเสว ปฏิชานนโต; สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานญฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมุนา พทฺโธ; ตโต เอว ยสฺมิํ สนฺตาเน ปาณาติปาตเจตนา ปวตฺตา; ตตฺเถว สนฺตาเน ปจฺจยนฺตรสมวาเยน ภวนฺตเร นิรยาทีสุ ตสฺสา ผลปฺปวตฺตีติ นตฺเถว กตวินาโส อกตพฺภาคโม จฯ อิมินา นเยน อทินฺนาทานาทีนญฺจ วเสน ยถารหํ กมฺมปถสมฺพนฺธวิภาวนา เวทิตพฺพาติฯ

สพฺโพ ทิฏฺฐิคฺคาโห ตณฺหาวสคตสฺเสว โหตีติ อาห ‘‘ตณฺหาธิปเตยฺเยนา’’ติฯ เตสุ เตสุ ธมฺเมสูติ มยา เทสิยมานทสฺสนธมฺเมสุฯ ปกติกมฺมฏฺฐานนฺติ ตสฺส เถรสฺส สนฺติเก คเหตฺวา ปริหริยมานกมฺมฏฺฐานํฯ อญฺญํ นวกมฺมฏฺฐานนฺติ ภควโต เทสนานุสาเรน คหิตํ อญฺญํ นวํ กมฺมฏฺฐานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. จูฬปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[91] ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ อาเมฑิตวจนํ พฺยาปนิจฺฉาวเสน วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ยํ ยํ ทิส’’นฺติอาทิฯ อนุวิโลเกตฺวาติ เอตฺถ อนุสทฺโทปิ พฺยาปนิจฺฉายเมวาติ อนุ อนุ วิโลเกตฺวาติ อตฺโถฯ เตเนวาห – ‘‘ตโต ตโต วิโลเกตฺวา’’ติฯ อสนฺโต นีโจ ปุริโสติ อสปฺปุริโสติ อาห – ‘‘ปาปปุริโส ลามกปุริโส’’ติฯ โสติ อสปฺปุริโสฯ ตนฺติ อสปฺปุริสํ ชานิตุํ น สกฺโกติ อสปฺปุริสธมฺมานํ ยาถาวโต อชานนโตฯ ปาปธมฺมสมนฺนาคโตติ กายทุจฺจริตาทิอสนฺตุฏฺฐิตาทิลามกธมฺมสมนฺนาคโตฯ อสปฺปุริเส ภตฺติ เอตสฺสาติ อสปฺปุริสภตฺติฯ เตนาห – ‘‘อสปฺปุริสเสวโน’’ติฯ อสปฺปุริสธมฺโม อสปฺปุริโส อุตฺตรปทโลเปน, เตสํ จินฺตนสีโลติ อสปฺปุริสจินฺตีฯ เตนาห ‘‘อสปฺปุริสจินฺตาย จินฺตโก’’ติ, ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ อตฺโถฯ อสปฺปุริสมนฺตนนฺติ อสาธุชนวิจารํ อสปฺปุริสวีมํสํฯ อสปฺปุริสวาจนฺติ จตุพฺพิธํ ทุพฺภาสิตํฯ อสปฺปุริสกมฺมํ นาม ติวิธมฺปิ กายทุจฺจริตํฯ อสปฺปุริสทิฏฺฐิ นาม วิเสสโต ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตาย สมนฺนาคโต อสปฺปุริสทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, อสปฺปุริสทานํ นาม อสกฺกจฺจทานาทิฯ สพฺโพปายมตฺโถ ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ

‘‘ปาณํ หนิสฺสามี’’ติอาทิกา เจตนา กามํ ปรพฺยาพาธายปิ โหติเยว, ยถา ปน สา อตฺตโน พลวตรทุกฺขตฺถาย โหติ, ตถา น ปรสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ, ‘‘อตฺตโน ทุกฺขตฺถาย จินฺเตติ’’อิจฺเจว วุตฺโตฯ ยถา อสุโก อสุกนฺติอาทีหิ ปาปโก ปาปวิปาเกกเทสํ พลวํ ครุตรํ วา ปจฺจนุโภนฺโตปิ ยถา ปโร ปจฺจนุโภติ, น ตถา สยนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ปรพฺยาพาธายา’’ติฯ คเหตฺวาติ ปาปกิริยาย สหายภาเวน คเหตฺวาฯ

อสกฺกจฺจนฺติ อนาทรํ กตฺวาฯ เทยฺยธมฺมสฺส อสกฺกรณํ อปฺปสนฺนากาโร, ปุคฺคลสฺส อสกฺกรณํ อครุกรณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘เทยฺยธมฺมํ น สกฺกโรติ นามา’’ติอาทิมาหฯ อจิตฺตีกตฺวาติ น จิตฺเต กตฺวา, น ปูเชตฺวาติ อตฺโถฯ ปูเชนฺโต หิ ปูเชตพฺพวตฺถุํ จิตฺเต ฐเปติ, ตโต น พหิ กโรติฯ จิตฺตํ วา อจฺฉริยํ กตฺวา ปฏิปตฺติ จิตฺตีกรณํ, สมฺภาวนกิริยาฯ ตปฺปฏิกฺเขปโต อจิตฺตีกรณํ, อสมฺภาวนกิริยาฯ อปวิทฺธนฺติ อุจฺฉิฏฺฐาทิฉฑฺฑนียธมฺมํ วิย อวขิตฺตกํฯ เตนาห – ‘‘ฉฑฺเฑตุกาโม วิยา’’ติอาทิฯ โรคํ ปกฺขิปนฺโต วิยาติ โรคิกสรีรํ โอทนาทีหิ ปมชฺชิตฺวา วมฺมิเก โรคํ ปกฺขิปนฺโต วิยฯ อทฺธา อิมสฺส ทานสฺส ผลํ มเมว อาคจฺฉตีติ เอวํ ยสฺส ตถา ทิฏฺฐิ อตฺถิ, โส อาคมนทิฏฺฐิโก, อยํ ปน น ตาทิโสติ อาห ‘‘อนาคมนทิฏฺฐิโก’’ติฯ เตนาห – ‘‘โน ผลปาฏิกงฺขี หุตฺวา เทตี’’ติฯ

กามญฺจายํ ยถาวุตฺตปุคฺคโล อสทฺธมฺมาทีหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคโต, เตหิ ปน สพฺเพหิปิ มิจฺฉาทสฺสนํ มหาสาวชฺชนฺติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิรเย อุปปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิปริยาเยน สุกฺกปกฺเข อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สเทวกํ โลก’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 1) เทวสทฺโท ฉกามาวจรเทเวสุ, เอวมิธาติ อาห ‘‘ฉกามาวจรเทวา’’ติฯ