10. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[453] เอวํนามเกติ ‘‘คชงฺคลา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามเก มชฺฌิมปเทสสฺส มริยาทฏฺฐานภูเต นิคเมฯ สุเวฬุ นาม นิจลรุกฺโขติ วทนฺติฯ ตโต อญฺญํ เอวาติ ปน อธิปฺปาเยน ‘‘เอกา รุกฺขชาตี’’ติ วุตฺตํฯ จกฺขุโสตานํ ยถาสกวิสยโต นิวารณํ ทมนํ อินฺทฺริยภาวนา, ตญฺจ โข สพฺพโส อทสฺสเนน อสวเนนาติ อาห – ‘‘จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาตี’’ติฯ สติ หิ ทสฺสเน สวเน จ ตานิ อทนฺตานิ อภาวิตาเนวาติ อธิปฺปาโยฯ จกฺขุโสตานิ จ อสมฺปตฺตคฺคาหิตาย ทุรกฺขิตานีติ พฺราหฺมโณ เตสํเยว วิสยคฺคหณํ ปฏิกฺขิปิฯ อสทิสายาติ อญฺญติตฺถิยสมเยหิ อสาธารณายฯ อาลยนฺติ กเถตุกามตาการนฺติ อตฺโถฯ

[454] วิปสฺสนุเปกฺขาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนาสงฺขาตา อุเปกฺขาฯ สา ปน ยสฺมา ภาวนาวิเสสปฺปตฺติยา เหฏฺฐิเมหิ วิปสฺสนาวาเรหิ สนฺตา เจว ปณีตา จ, ปเคว จกฺขุวิญฺญาณาทิสหคตาหิ อุเปกฺขาหิ, ตสฺมา อาห – ‘‘เอสา สนฺตา เอสา ปณีตา’’ติฯ อตปฺปิกาติ สนฺตปณีตภาวนารสวเสน ติตฺติํ น ชเนติฯ เตเนวาห –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติฯ (ธ. ป. 373);

อิตีติ เอวํ วกฺขมานากาเรนาติ อตฺโถฯ อยํ ภิกฺขูติ อยํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขูติ โยชนาฯ จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณมฺหีติ จกฺขุทฺวาเร อาปาถคเต รูปารมฺมเณฯ มนาปนฺติ มนาปภาเวน ปวตฺตนกํฯ มชฺฌตฺเต มนาปามนาปนฺติ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต มนาปภาเวน อมนาปภาเวน จ ปวตฺตนกํ มนาปามนาปํ นามาติฯ เตนาห (‘‘เนว มนาปํ น อมนาป’’นฺติ)ฯ อิมินา มนาปภาโว คหิโต, ‘‘เนว มนาป’’นฺติ อิมินา มนาปภาโว มชฺฌตฺโต จ อุภยํ เอกเทสโต ลพฺภตีติ, ‘‘มนาปามนาป’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ อารมฺมเณ ลพฺภมานวิเสสวเสน ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปากติกํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตปฺปฏิเสเธน อริยสฺส วินเย อนุตฺตรํ อินฺทฺริยภาวนํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตสฺส รชฺชิตุํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ โยชนา – ตสฺส จิตฺตํ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ รชฺชิตุํ วา อนิฏฺเฐ อารมฺมเณ ทุสฺสิตุํ วา มชฺฌตฺเต อารมฺมเณ มุยฺหิตุํ วาฯ อทตฺวาติ นิเสเธตฺวาฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ปริชานนวเสน ญาเณน คเหตฺวา ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ วิปสฺสนํ มชฺฌตฺเต ฐเปตีติ อนุกฺกเมน วิปสฺสนุเปกฺขํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ สงฺขารุเปกฺขํ ปาเปตฺวา ฐเปติฯ จกฺขุมาติ น ปสาทจกฺขุโน อตฺถิตามตฺตโชตนํ; อถ โข ตสฺส อติสเยน อตฺถิตาโชตนํ, ‘‘สีลวา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห – ‘‘จกฺขุมาติ สมฺปนฺนจกฺขุ วิสุทฺธเนตฺโต’’ติฯ

[456] อีสกํ โปเณติ มชฺเฌ อุจฺจํ หุตฺวา อีสกํ โปเณ, น อนฺตนฺเตน วงฺเกฯ เตนาห – ‘‘รถีสา วิย อุฏฺฐหิตฺวา ฐิเต’’ติฯ

[461] ปฏิกูเลติ อมนุญฺเญ อารมฺมเณฯ อปฺปฏิกูลสญฺญีติ น ปฏิกูลสญฺญีฯ ตํ ปน อปฺปฏิกูลสญฺญิตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘เมตฺตาผรเณน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฏิกูเล อนิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ สตฺตสญฺญิเต เมตฺตาผรเณน วา ธาตุโส อุปสํหาเรน วา สงฺขารสญฺญิเต ปน ธาตุโส อุปสํหาเรน วาติ โยเชตพฺพํฯ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรตีติ หิเตสิตาย ธมฺมสภาวจินฺตนาย จ นปฺปฏิกูลสญฺญี หุตฺวา อิริยาปถวิหาเรน วิหรติฯ อปฺปฏิกูเล อิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ สตฺตสญฺญิเต เกสาทิอสุจิโกฏฺฐาสมตฺตเมวาติ อสุภผรเณน วาติ อสุภโต มนสิการวเสนฯ อิทํ รูปารูปมตฺตํ อนิจฺจํ สงฺขตนฺติ อนิจฺจโต อุปสํหาเรน วาฯ ตโต เอว, ‘‘ทุกฺขํ วิปริณามธมฺม’’นฺติ มนสิ กโรนฺโต ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ เสสปเทสูติ, ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จา’’ติอาทินา อาคเตสุ เสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ตตฺถ หิ อิฏฺฐานิฏฺฐวตฺถูนิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ยถา สตฺตานํ ปฐมํ ปฏิกูลโต อุปฏฺฐิตเมว ปจฺฉา คหณาการวเสน อวตฺถนฺตเรน วา อปฺปฏิกูลโต อุปฏฺฐาติฯ ยญฺจ อปฺปฏิกูลโต อุปฏฺฐิตเมว ปจฺฉา ปฏิกูลโต อุปฏฺฐาติ, ตทุภเยปิ ขีณาสโว สเจ อากงฺขติ, วุตฺตนเยน อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย ปฏิกูลสญฺญี วาติฯ

ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวาติ สภาวโต ภาวนานุภาวโต จ อุปฏฺฐิตํ อารมฺมณํ ปฏิกูลสภาวํ อปฺปฏิกูลสภาวํ วาติ ตํ อุภยํ ปหาย อคฺคเหตฺวาฯ สพฺพสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปน, ‘‘มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม กิํ กโรตี’’ติ, วตฺวา ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ…เป.… โทมนสฺสิโต โหตี’’ติ อาหฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา วิภาเวตุํ, ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนโย เอวฯ สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา สติมาฯ สมฺปชาโนติ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สมฺปชานการีฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน, จกฺขุนา วา กรณภูเตน รูปํ ปสฺสิตฺวาฯ เนว สุมโน โหติ เคหสฺสิตโสมนสฺสปฏิกฺเขเปน เนกฺขมฺมปกฺขิกาย กิริยาโสมนสฺสเวทนายฯ

อิเมสุ จาติ ‘‘อญฺญถา จ ปนานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.453), – ‘‘กถญฺจานนฺท, เสโข โหติ ปฏิปโท’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.460); – ‘‘กถญฺจานนฺท, อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.461) จ อาคเตสุ ติวิเธสุ นเยสุฯ มนาปํ อมนาปํ มนาปามนาปนฺติ เอตฺถ มนาปคฺคหเณน โสมนสฺสยุตฺตกุสลากุสลานํ, อมนาปคฺคหเณน โทมนสฺสยุตฺตอกุสลานํ, มนาปามนาปคฺคหเณน ตพฺพิธุรุเปกฺขายุตฺตานํ สงฺคหิตตฺตา ปฐมนเย ‘‘สํกิเลสํ วฏฺฏติ, นิกฺกิเลสํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมนเย หิ ปุถุชฺชนสฺส อธิปฺเปตตฺตา สํกิเลสกิเลสวิปฺปยุตฺตมฺปิ ยุชฺชติฯ ทุติยนเย ปน ‘‘โส…เป.… อฑฺฑียตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘ปฐมํ สํกิเลสํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขสฺส อธิปฺเปตตฺตา จสฺส อปฺปหีนกิเลสวเสน, ‘‘สํกิเลสมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ตติยนเย อรหโต อธิปฺเปตตฺตา, ‘‘ตติยํ นิกฺกิเลสเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขวาเร ปน ‘‘จกฺขุมา ปุริโส’’ติอาทิกา อุปมา เอกเมว อตฺถํ ญาเปตุํ อาหฯ ตสฺมา จกฺขุทฺวารสฺส อุปฺปนฺเน ราคาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนุเปกฺขาย ปติฏฺฐานํ อริยา อินฺทฺริยภาวนาติฯ

ปฐมนโย วิปสฺสกวเสน อาคโต, ทุติโย เสกฺขสฺส วเสน, ปฐมทุติโย จ เสกฺขปุถุชฺชนานํ มูลกมฺมฏฺฐานวเสน, ตติโย ขีณาสวสฺส อริยวิหารวเสน อาคโตฯ ปฐมนเย จ ปุถุชฺชนสฺส วเสน, ทุติยนเย เสกฺขสฺส วเสน กุสลํ วุตฺตํ, ตติยนเย อเสกฺขสฺส วเสน กิริยาพฺยากตํ วุตฺตนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สฬายตนวคฺควณฺณนาฯ

อุปริปณฺณาสฏีกา สมตฺตาฯ