ยสฺมิญฺหิ ขเณ สมฺมาวาจา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, ตสฺมิํเยว มิจฺฉาวาจา ปชหียตีติฯ สเหว วิรติยา ปูเรนฺติ สมุจฺเฉทวิรติยา วินา ทุกฺขปริญฺญาทีนํ อสมฺภวโตฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปริสุทฺธาเนว วฏฺฏนฺติ ปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐิตสฺเสว ภาวนาย อิชฺฌนโตฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ คนฺถนฺตเรนปิ สมตฺเถตุํ, ‘‘สุภทฺทสุตฺเตปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ อฏฺฐงฺคิโกว มคฺโค อาคโต, น ปญฺจงฺคิโกติ อธิปฺปาโยฯ

สมฺมาสติ มคฺคกฺขเณ กายานุปสฺสนาทิจตุกิจฺจสาธิกา โหตีติ ตํ จตุพฺพิธํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต, ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตาว จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ อาหฯ น จตุมคฺคสมฺปยุตฺตตาวเสนฯ เอส นโย สมฺมปฺปธานาทีสุปิฯ อญฺญมญฺญานติวตฺตมานา ยุคนทฺธา ยุตฺตา วิย อริยมคฺคยุคนทฺธา อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธาติ ยุคนทฺธาฯ เตนาห – ‘‘เอกกฺขณิกยุคนนฺธา’’ติ อริยมคฺคกฺขเณ เอว หิ สมถวิปสฺสนา เอกกฺขณิกา หุตฺวา สมธุรํ วตฺตนฺติฯ เตเนวาห ‘‘เอเต หี’’ติอาทิฯ อญฺญสฺมิํ ขเณ สมาปตฺติ, อญฺญสฺมิํ วิปสฺสนาติ อิทํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กิจฺจโต อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อญฺญถาฯ น หิ ปญฺญารหิตา สมาปตฺติ, สมาธิรหิตา จ วิปสฺสนา อตฺถิฯ อริยมคฺเค ปน เอกกฺขณิกา สมธุรตาย เอกรสภาเวนาติ อตฺโถฯ ผลวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนา

[435] สมวิสมํ จรนฺตีติ กายสมาทิํ สมญฺเญว, กายวิสมาทิํ วิสมญฺเญว จรนฺติ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติฯ ตํ ปน สมวิสมํ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธตฺตา วิสทิสตฺตา น เอกสฺมิํ กาเล สมฺภวตีติ อาห – ‘‘กาเลน สมํ กาเลน วิสม’’นฺติฯ สมจริยมฺปิ หิ เอตนฺติ ปุพฺเพ สมจริยาย โชติตตฺตา วุตฺตํฯ

[437] อากโรนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ญาเปนฺติ ปโพเธนฺตีติ อาการา, ญาปกการณนฺติ อาห – ‘‘เก อาการาติ กานิ การณานี’’ติฯ

อนุพุทฺธิโยติ อนุมานญาณานิฯ ตญฺหิ ยถาทิฏฺฐมตฺถํ ทิฏฺฐภาเวน อนฺเวติ อนุคจฺฉตีติ ‘‘อนฺวยา’’ติ วุจฺจติฯ หริตติณจมฺปกวนาทิวเสนาติ หริตกมฺพลาทิสทิสติณาทิวเสน วิตฺถาริตกนกปฏาทิสทิวิกสิตจมฺปกวนาทิวเสนฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ กีจกเวณุสทฺทมธุรสผลาผลวเสน สทฺทรสานํ อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพติฯ จมฺปกวเสเนว ปน ผสฺสคนฺธานมฺปิ อตฺถิภาโว วุตฺโตติฯ เตนาห – ‘‘รูปาทโย ปญฺจ กามคุณา อตฺถี’’ติฯ ‘‘อิตฺถิรูปาทีนิ สนฺธาเยตํ กถิต’’นฺติ วตฺวา อินฺทฺริยพทฺธา วา โหนฺตุ รูปาทโย อนินฺทฺริยพทฺธา วา, สพฺเพปิ เจเต กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย กามคุณา เอวาติ โจทนํ สนฺธาย วิสภาคิตฺถิคตา รูปาทโย สวิเสสํ กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ตานิ หี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ตานีติ รูปาทีนิฯ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ เตน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ‘‘ยสฺมา ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิรูปาทีนิ สนฺธาย เอตํ กถิต’’นฺติฯ ปุริสสฺส จิตฺตนฺติ ปุริสสฺส จตุภูมกํ กุสลจิตฺตํ ปริยาทาย คเหตฺวา อนฺโตมุฏฺฐิคตํ วิย กตฺวาฯ ‘‘หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.126) หิ คหณํ ปริยาทานํ นาม, ‘‘อนิจฺจสญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.102) เขปนํ ปริยาทานํ, อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตเนว สาเธตุํ, ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ น-กาโร ปฏิเสธตฺโถฯ อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติฯ อญฺญนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ อิตฺถิรูปโต อญฺญํฯ เอกรูปมฺปีติ เอกมฺปิ รูปํฯ สมนุปสฺสามีติ ญาณสฺส สมนุปสฺสนา อธิปฺเปตา, เหฏฺฐา น-การํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สพฺพโส โอโลเกนฺโต อญฺญํ เอกรูปมฺปิ น สมนุปสฺสามี’’ติฯ ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ยํ รูปํ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส สพฺพมฺปิ กุสลจิตฺตํ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา เขเปตฺวา จ ติฏฺฐติฯ ยถยิทํ อิตฺถิรูปนฺติ อิตฺถิยา รูปกายํฯ รูปสทฺโท ขนฺธาทิอเนกตฺถวาจโก, อิธ ปน อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐาเน รูปายตเน วณฺณธาตุยํ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ อิทํ ปุริมสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ วุตฺตํฯ ปุริมํ ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิรูป’’นฺติ อิทํ โอปมฺมวเสน วุตฺตํ, อิทํ ปริยาทานภาเว นิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[438] ธมฺมเสนาปติโน ปฏิสลฺลียนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อุปริ จ ปาฬิยํ, ‘‘สุญฺญตาวิหาเรน โข อหํ, ภนฺเต, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 3.438) วุตฺตตฺตา ‘‘ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต’’ติ อาหฯ

วิปฺปสนฺนานีติ วิเสสโต ปสนฺนานิฯ โอกาสวเสนาติ อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสวเสนฯ นนุ ตานิ อินฺทฺริยานิ สภาวโต วิปฺปสนฺนานิ โหนฺตีติ? สจฺจํ โหนฺติฯ น หิทํ ตาทิสํ ปสนฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทํ ปน สนฺตปณีตสมาปตฺติสมุฏฺฐิตานํ ปจฺจุปฏฺฐิตานํ จิตฺตชรูปานํ วเสน เสสติสนฺตติรูปานํ เสฏฺฐตรํ ปณีตภาวาปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ผลสมาปตฺติโตติ สุญฺญตานุปสฺสนาวเสน สมาปนฺนผลสมาปตฺติโตฯ มหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ ปุริสานํ วิหาโร มหาปุริสวิหาโรฯ เตนาห – ‘‘พุทฺธ…เป.… วิหาโร’’ติฯ วิหารโต ปฏฺฐายาติ ปริกฺขิตฺเต จ วิหาเร ปริกฺเขปโต ปฏฺฐาย, อปริกฺขิตฺเต จ ปริกฺเขปารหฏฺฐานโต ปฏฺฐายฯ เกจิ ปน ‘‘วิหารพฺภนฺตรโต ปฏฺฐายา’’ติ วทนฺติฯ ยาว คามสฺส อินฺทขีลาติ คามสฺส อพฺภนฺตรินฺทขีโลฯ เคหปฏิปาฏิยาจริตฺวาติ ปิณฺฑาย จริตฺวาฯ ยาว นครทฺวาเรน นิกฺขมนาติ นครทฺวาเรน ยาว นิกฺขมนปเทสาฯ ยาว วิหาราติ ยาว วิหารพฺภนฺตราฯ ปฏิกฺกนฺตมคฺโคติ นิวตฺตนมคฺโคฯ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญนากาเรน ปวตฺตมานมฺปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ จิตฺเต ปฏิหนนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อาห – ‘‘จิตฺเต ปฏิหญฺญนกิเลสชาต’’นฺติฯ ทิวสญฺจ รตฺติญฺจ อนุสิกฺขนฺเตนาติ เอตํเยว ราคาทิปฺปหายินิํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทิวา จ รตฺติญฺจ อนุ อนุ สิกฺขนฺเตน อุปรูปริ วฑฺเฒนฺเตนฯ

[440] ปหีนา นุ โข เม ปญฺจ กามคุณาติ เอตฺถ กามคุณปฺปหานํ นาม ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานํฯ