[415] สพฺพปจฺฉิมิกาติ สพฺพาสํ กนิฏฺฐา โสตาปนฺนา, อนริยา ตตฺถ กาจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘เสสา ปน…เป.… ขีณาสวา จา’’ติฯ ยทิ เอวนฺติ อขีณาสวาปิ ตาทิสา ภิกฺขุนี อตฺถิฯ เอวํ สติ สุกฺขวิปสฺสกภาเวนปิ สติ ขีณาสวภาเว อริยสฺส วินเย อปริปุณฺณสงฺกปฺปาวาติ อธิปฺปาเยน โจเทติ, ‘‘กถํ ปริปุณฺณสงฺกปฺปา’’ติ? อิตโร อชฺฌาสยปาริปูริยาติ การณํ วตฺวา, ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติฯ อชฺฌาสยปาริปูริยาติ ตตฺถ อธิปฺปายปาริปูริยา, น สพฺพโส คุณปาริปูริยาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กทา นุ โข’’ติอาทิฯ เอเตน ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานํ วิสทิสตาย ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนากาเล ปวตฺตอชฺฌาสยวเสน อริยมคฺเค โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคานํ วิเสสตาติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[416] วิมุตฺติํ ปริปาเจนฺตีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติภูตํ อรหตฺตํ สพฺพโส ปาเจนฺติ สาเธนฺติ นิพฺพาเปนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียาฯ ธมฺมาติ การณธมฺมาฯ เตนาห – ‘‘วิสุทฺธิการณวเสนา’’ติ, อรหตฺตสงฺขาตาย วิสุทฺธิยา สมฺปาทนวเสนาติ อตฺโถฯ สทฺธินฺทฺริยาทโย วิสุชฺฌมานา มคฺคปฏิปาฏิยาว สพฺพโส อสฺสทฺธิยาทีหิ จิตฺตํ วิโมเจนฺตา อคฺคผลวิมุตฺติํ สมฺปาเทนฺติฯ เตสํ ปน วิสุทฺธิ พาลปริวชฺชเนน ปณฺฑิตปยิรุปาสเนน ปสาทาวหธมฺมปจฺจเวกฺขณาย จ โหติฯ ตโต อิธ ปนฺนรส ธมฺมา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเลติ สทฺธารหิเต ปุคฺคเลฯ เต หิ นิสฺสาย น กทาจิ สทฺธา สมฺภวติ, เตสํ ปน ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน อญฺญทตฺถุ อสทฺธิยเมว วฑฺฒติ, ตสฺมา เต ปฏิภยมคฺโค วิย ทูรโต วชฺเชตพฺพาฯ อสฺสทฺธิยนฺติ จ สทฺธาย ปฏิปกฺขภูตา อสทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ อธิมุจฺจนากาเรน ปวตฺตา สํกิเลสธมฺมา เวทิตพฺพาฯ สทฺเธ ปุคฺคเลติ สทฺธาสมฺปนฺเน ปุคฺคเลฯ เต หิ นิสฺสาย สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ สทฺเธยฺยวตฺถูติ จ พุทฺธาทีนิ รตนานิ กมฺมกมฺมผลานิ จฯ เสวโตติ ลพฺภมานํ สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตุํ วฑฺเฒตุญฺจ นิเสวโตฯ เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ อถ วา เสวโต อุปสงฺกมโตฯ ภชโต เตสํ ปฏิปตฺติยํ ภตฺติํ กุพฺพโตฯ ปยิรุปาสโตติ เตสํ โอวาทานุสาสนิกรณวเสน อุปฏฺฐหโตฯ ปสาทนียสุตฺตนฺตา นาม พุทฺธาทิคุณปฏิสํยุตฺตา ปสาทาวหา สมฺปสาทนียสุตฺตาทโยฯ

เต หิ ปจฺจเวกฺขโต พุทฺธาทีสุ อนุปฺปนฺนา ปสนฺนา อุปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ อิเมหิ ตีหากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิฯ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต ปจฺเจกํ สูปหารโต จ อาเสวนํ ภาวนํ ลภนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ มคฺคผลาวหภาเวน อจฺฉติ วิสุทฺธิํ ปาปุณาติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – กุสีเตติ อลเส สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิกฺขิตฺตธุเรฯ อารทฺธวีริเยติ ปคฺคหิตวีริเย สมฺมาปฏิปนฺเนฯ สมฺมปฺปธาเนติ อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทนาทิวเสน ปวตฺเต จตฺตาโร อุปายปฺปธาเนฯ ปจฺจเวกฺขโต ปฏิปตฺติํ อเวกฺขโตฯ เต หิ ปจฺจเวกฺขโต ลีนํ อภิภวิตฺวา สมฺมเทว อารมฺภธาตุอาทิ อนุปฺปนฺนานํ วิธินา สติสมฺปทาย อุปฺปาทาย ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตติฯ อสมาหิเต ภนฺตมิคภนฺตโคณสปฺปฏิภาเค วิพฺภนฺตจิตฺเตฯ สมาหิเต อุปจารสมาธินา อปฺปนาสมาธินา จ สมฺมเทว สมาหิตจิตฺเตฯ ฌานวิโมกฺเขติ สวิตกฺกสวิจาราทิฌานานิ ปฐมาทิวิโมกฺเข จฯ เตสญฺหิ ปจฺจเวกฺขณา อุปรูปริ อจฺจนฺตเมว สมาธานาย สํวตฺตติฯ ทุปฺปญฺเญติ นิปฺปญฺเญ, อริยธมฺมสฺส อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนสมฺมสนาภาเวน สพฺพโส ปญฺญารหิเต จฯ ปญฺญวนฺเตติ วิปสฺสนาปญฺญาย เจว มคฺคปญฺญาย จ สมนฺนาคเตฯ คมฺภีรญาณจริยนฺติ คมฺภีรํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทํ ญาณสฺส จริตพฺพฏฺฐานํ, ยตฺถ วา คมฺภีรญาณสฺส จริยํ ปวตฺตติฯ ตตฺถ หิ ปจฺจเวกฺขณา สมฺโมหํ วิธมติ, อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปาทาย ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตติฯ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธติ สุตฺตสมูเหฯ

ปุพฺเพ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิการณานิ, ‘‘วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา’’ติ วุตฺตานีติ อิธ สทฺธาทิเก อญฺเญ จ ธมฺเม ทสฺเสนฺโต, ‘‘อปเรปี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนียตา ทสฺสิตา เอว, อนิจฺจสญฺญาทีนํ ปน วิมุตฺติปริปาจนียตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิ วิปสฺสนาภาวโตฯ เตนาห – ‘‘อิเม ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา’’ติฯ กลฺยาณมิตฺตตาทโยติ กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขกถา วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกา ปญฺญา อิเม กลฺยาณมิตฺตตาทโย ปญฺจ ธมฺมาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘เมฆิยสุตฺตสํวณฺณนายํ’’ (อุทา. อฏฺฐ. 31) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ โลกํ โวโลเกนฺตสฺสาติ พุทฺธเวเนยฺยสตฺตโลกํ พุทฺธจกฺขุนา วิเสสโต โอโลเกนฺตสฺสฯ

[419] อายสฺมโต ราหุลสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกตฺตา สทฺธิํ ปฏฺฐปิตปตฺถนา เทวตา อุทิกฺขมานา ติฏฺฐนฺติ, – ‘‘กทา นุ โข อุตฺตริ อาสวานํ ขเย วิเนสฺสตี’’ติฯ ยทา ปน สตฺถา เอวํ ปริวิตกฺเกสิ, ตาวเทว สมานชฺฌาสยตาย สพฺพกาลํ ตงฺขณํ อาคเมนฺติโย ตา เทวตาโย ตํ สมวายํ ทิสฺวา เอกสฺมิํ อนฺธวนสฺมิํเยว สนฺนิปติตาฯ อุปาลิสฺส คหปติโน ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส จตุสจฺจธมฺเมสุ ทสฺสนกิจฺเจน ปวตฺโต โสตาปตฺติมคฺโคติ เตสุ สุตฺเตสุ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.30) ปฐมมคฺโค ‘‘ธมฺมจกฺขุ’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺส ทสฺสนตฺถสฺส สาติสยตฺตา, พฺรหฺมายุโน ปน ผลญาณานิ เหฏฺฐิมานิ ตีณิ สาติสยานีติ พฺรหฺมายุสุตฺเต(ม. นิ. 2.383 อาทโย) ตีณิ ผลานิ ‘‘ธมฺมจกฺขุ’’นฺติ วุตฺตานิฯ อิทํ ปเนตฺถ อายสฺมโต ราหุลสฺส มคฺคญาณํ ผลญาณญฺจ ทสฺสนตฺโถ สาติสโย, ตาหิ จ เทวตาหิ ยํ ญาณํ อธิคตํ, ตํ สาติสยเมวาติ วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานี’’ติฯ กิํ ปน สาวกานํ สจฺจาภิสมยญาเณ อตฺถิ โกจิ วิเสโสติ? อาม อตฺถิฯ โส จ โข ปุพฺพภาเค วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปวตฺติยาการวิเสเสน ลเภยฺย กาจิ วิเสสมตฺตาฯ สฺวายมตฺโถ อภิธมฺเม ‘‘โน จ โข ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสา’’ติ สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส กิเลสปฺปหานํ ปติ วิเสสกิตฺตเนน ทีเปตพฺโพฯ กิํ ปน อายสฺมา ราหุโล วิย ตา เทวตา สพฺพา เอกจิตฺตา ปเคว จตฺตาริ ผลานิ อธิคณฺหิํสูติ? โนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิมาหฯ กิตฺตกา ปน ตา เทวตาติ อาห ‘‘ตาสญฺจ ปนา’’ติอาทิฯ

ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา

[420] อาทิมฺหิ กลฺยาณนฺติ อาทิโกฏฺฐาเส กลฺยาณํ เอตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาโณ, ตํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิกลฺยาณภาโว จ โทสวิคเมน อิจฺฉิตพฺโพฯ ยญฺหิ สพฺพโส วิคตโทสํ, ตํ ปริปุณฺณคุณเมว โหตีติ ‘‘นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํฯ กตฺวาติ จ ปทํ, ‘‘กลฺยาณํ กตฺวา ภทฺทกํ กตฺวา’’ติ ปุริมปททฺวเยนปิ โยเชตพฺพํฯ เทสนากาโร หิ อิธ กลฺยาณสทฺเทน คหิโตฯ เตเนวาห – ‘‘เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา ทสฺสิตา โหตี’’ติ, ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา มุขฺเยเนว กถิตา อิตรสฺส อตฺถาปตฺติโตฯ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อยญฺจ เทสนาย โถมนา พุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณาวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อิติ ภควา อริยวํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺมคฺคหณมฺปิ เทสนาย โถมนา เอวาติ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ วุตฺตํฯ

เวทนา ยาถาวโต ชานนํ, ตญฺจ มคฺคกิจฺจํ, ตสฺส อุปาโย วิปสฺสนาติอาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานี’’ติฯ ปริญฺญาภิสมยาทิกิจฺเจน นิพฺพตฺติยา อสมฺโมหโต จ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพฯ เตภูมกจิตฺตเมว กถิตํ สมฺมสนฏฺฐานสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอส นโย ธมฺมายตนาทีสุปิฯ ธมฺมายตนสฺส วา อายตนภาวโต พหิทฺธาคหณํ, น สพฺพโส อนชฺฌตฺตภาวโตฯ วิปากเวทนาปจฺจยา ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนตณฺหาติ ฉตฺติํสวิปากเวทนํ นิสฺสาย เอวํ อสฺสาเทนฺตี อนุภเวยฺยนฺติ อกุสลชวนกฺขณโต อุปฺปนฺนตณฺหาฯ

[422] ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ยถานุสนฺธิอาทีนํ อสมฺภวโตติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ เหฏฺฐาติ วิญฺญาณผสฺสเวทนาตณฺหานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาทสฺสเนน จกฺขายตนาทีนํ รูปายตนาทีนญฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ทีปิตา อปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาภาวโต, ยญฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ, ตํ อนิจฺจํ อุปฺปาทสมฺภวโต, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาติ ขนฺธปญฺจเก จ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฆนวินิพฺโภคกรเณน อตฺถโต อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตํฯ