ตนฺนิมิตฺตญฺหิ เถโร วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ อิมินาติ, ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติอาทิวจเนนฯ เถโรติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโรฯ ปุจฺฉตีติ, ภนฺเต, ตถา กุลสํสคฺคปสุโต กถํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ ปุจฺฉติฯ ‘‘ปุพฺเพ กุเลสุ สํสฏฺฐวิหารี’’ติ สพฺรหฺมจารีนํ ปญฺญาตสฺสปิ อิมสฺมิํ ‘‘โหนฺติ เหเต สาริปุตฺตา’’ติอาทินา ภควโต วุตฺต-ฏฺฐาเน อสํสฏฺฐภาโว ปากโฏ อโหสิฯ ปกฺกมฺปิ นิปกฺกํ วิย สมฺมาปฏิปชฺชมานาปิ เกจิ อสญฺญตา อุปฏฺฐหนฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนา

[395] อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ธมฺมเสนาปติโน อริยวิหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อิธ ปน อกตกิจฺจสฺส ปฏิสลฺลานํ นาม กายวิเวโกติ อาห – ‘‘ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวา’’ติฯ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา’’ติ ปเนตฺถ วิญฺเญยฺยรูปํ วิชานนฺตสฺส ทฺวารภูตํ จกฺขุนฺติ อุภยํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรญฺจ อายตนํ อภินนฺทิตาทิสามญฺเญน ตญฺเจติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน เอกชฺฌํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ อาห – ‘‘ตญฺเจติ ตํ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจา’’ติฯ ยํ ปเนตฺถ วิญฺเญยฺยสทฺเทน โชติตํ วิญฺญาณํ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาติ ตทุภยํ, ‘‘มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา’’ติ ปเทน กถิตเมวาติ อิธ น คหิตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สโมธาเนนาติ สหาวฏฺฐาเนน, จิตฺเตน นนฺทิยา ตณฺหาย สห ปวตฺติยา จิตฺตสหุปฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘อุปฺปชฺชติ นนฺที’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส สโมธานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ปจฺจโวกาเร สหปฺปวตฺติ โหติฯ ยสฺมา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ ฉนฺนํ ทฺวารานํเยว วเสน อุปฺปชฺชติ, ตถา สมุทโยติ, ตสฺมา อาห – ‘‘อิติ ฉสุ ทฺวาเรสู’’ติอาทิฯ กิเลสวฏฺฏสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิปากวฏฺฏสฺส จ กถิตตฺตา อาห – ‘‘วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตี’’ติฯ ทุติยนเยติ ‘‘สนฺติ จ โข’’ติอาทินา วุตฺเต ทุติเย เทสนานเยฯ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ น ยถานุสนฺธิ นาปิ อชฺฌาสยานุสนฺธีติ อธิปฺปาโย, ปุจฺฉานุสนฺธิสฺส ปน อิธ สมฺภโว เอว นตฺถีติฯ สตฺตสุ ฐาเนสูติ อกฺโกสเน ปริภาสเน ปาณิปฺปหาเร เลฑฺฑุปฺปหาเร ทณฺฑปฺปหาเร สตฺถปฺปหาเร ชีวิตาโวโรปเนติ อิเมสุ สตฺตสุฯ ‘‘ภทฺทกา วติเม’’ติอาทินา ขนฺติปฏิสํยุตฺตํ สีหนาทํ นทาเปตุํฯ

[396] จณฺฑาติ โกธนา, เตน ทูสิตจิตฺตตาย ทุฏฺฐาติ วุตฺตาฯ กิพฺพิสาติ ปาปาฯ ผรุสาติ อีสกมฺปิ ปสาทสิเนหาภาเวน ลุทฺทาฯ ผรุสวจนตาย วา ผรุสา, ตถาภูตา ปน ลุทฺทา นาม โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กกฺขฬา’’ติฯ อิทญฺจ เตติ, ‘‘หตฺถจฺเฉทํ นาสิกจฺเฉท’’นฺติ เอวมาทิํ อิทญฺจ อนิฏฺฐํ กริสฺสามาติ ภยทสฺสเนน ตชฺเชสฺสนฺติฯ

ฆฏิกมุคฺคเรนาติ ทณฺฑานํ กิร อคฺคปสฺเส ฆฏาการํ ทสฺเสนฺติ, เตน โส ‘‘ฆฏิกมุคฺคโร’’ติ วุจฺจติฯ เอกโตธาราทินา สตฺเถน กรวาลขคฺคาทินาฯ ‘‘อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นาม’’นฺติ วตฺวา ยตฺถ ยตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโย ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา, ตํ ปาฐปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺเจนา’’ติอาทิมาห ฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ ทเมติ สํวเรตีติ อินฺทฺริยสํวโร, ทโมฯ ราคาทิปาปธมฺเม ทเมติ อุปสเมตีติ ทโม, ปญฺญาฯ ปาณาติปาตาทิกมฺมกิเลเส ทเมติ อุปสเมติ วิกฺขมฺเภตีติ ทโม อุโปสโถฯ พฺยาปาทวิเหสาทิเก ทเมติ วิเนตีติ ทโมติ อาห – ‘‘อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ขนฺติ ‘ทโม’ติ เวทิตพฺพา’’ติฯ อุปสโมติ ตสฺเสว ทมสฺส เววจนํ, ตสฺมา ทโม จ โส พฺยาปาทาทีนํ วินยนฏฺเฐน เตสํเยว อุปสมนฏฺเฐน อุปสโม จาติ ทมูปสโม, อธิวาสนขนฺติฯ

[397] ตตฺถ ขนฺติยํ กตาธิกาโร ตํ ชนปทํ คนฺตฺวา มหาชนสฺส อวสฺสโย โหติ, ตสฺมา ตทสฺส อปทานํ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย วิภาเวตุํ, ‘‘โก ปเนส ปุณฺโณ’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุนาปรนฺตชนปเทฯ อสปฺปายวิหารนฺติ ภาวนาภิโยคสฺส น สปฺปายํ วิหารํฯ

ทฺเว ภาตโรติ อวิภตฺตสาปเตยฺยา อวิภตฺตโวหารสํโยคาฯ เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิฯ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ภณฺฑํ คเหตฺวา ชนปเทสุ วิกฺกยํ กโรนฺโตฯ

‘‘พุทฺธปูชํ ธมฺมปูชํ สงฺฆปูชํ กริสฺสามา’’ติ ตนฺนินฺนาฯ อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสีติ, ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ อสฺสุตปุพฺพํ โสตปถํ อุปคตํ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ สมุฏฺฐาเปนฺตํ ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูเปหิ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ วิสฺสชฺชิตนฺติ วิกฺกิณนวเสน วินิโยชิตํฯ กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาตีติ ภาวนาวีถิํ น โอตรติฯ มยฺหํ อสปฺปาโยติ มยฺหํ กมฺมฏฺฐานภาวนาย สปฺปาโย อุปกาโร น โหติฯ

โกจิ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ มหตา สมุทฺทวีจิสทฺเทน อุปทฺทุตตฺตา ภาวนามนสิการสฺส อนภิสมฺภุณนโตฯ เตนาห ‘‘สมุทฺทวีจิโย’’ติอาทิฯ โสติ มกุฬวิหาโรฯ

อุตฺตมชเวน คจฺฉมานา ยถาธิปฺเปตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา อญฺญตรํ ทีปกํ ปาปุณิฯ

อุปฺปาทิกํ อุฏฺฐาเปตฺวาติ มหาวาตมณฺฑลสมุฏฺฐาปเนน ตสฺมิํ ปเทเส มหาสมุทฺทํ สํโขเภนฺโต มหนฺตํ อุปฺปาทํ อุฏฺฐเปตฺวาฯ

เถโร, ‘‘อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ กนิฏฺฐสฺส วจนํ สริตฺวา อนฺตรนฺตรา อาวชฺเชติ, ตสฺมา ตทาปิ อาวชฺเชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมิํเยว ขเณ อาวชฺชิตฺวา’’ติฯ สมฺมุเขติ สีสฏฺฐาเนฯ ปฏิเวเทสุนฺติ ปเวเทสุํ, อุปาสกา มยนฺติ ปฏิชานิํสุฯ อิมินาติ อิมินา มยฺหํ ปริจฺจตฺตโกฏฺฐาเสนฯ มณฺฑลมาฬนฺติ มุณฺฑมณฺฑลมาฬสทิสํ ปฏิสฺสยํฯ ปริจารกาติ อวเสสคามิโนฯ

สจฺจพนฺธสฺส โอกาสํ กโรนฺโต ‘‘เอกูนปญฺจสตาน’’นฺติ อาหฯ ตํ ทิวสํ…เป.… อคฺคเหสิ, เตน โส เถโร ปฐมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ

วาณิชคามํ คนฺตฺวาติ วาณิชคามสมีปํ คนฺตฺวาฯ พุทฺธโกลาหลนฺติ พุทฺธานํ อุปคมฺม สตฺตานํ อุปฺปชฺชนกุตูหลํฯ

มหาคนฺธกุฏิยํเยวาติ เชตวนมหาวิหาเร มหาคนฺธกุฏิยํเยวฯ ปริจริตพฺพนฺติ อุปฏฺฐาตพฺพํฯ

คนฺธกฏฺฐานีติ จนฺทนอครุสลฬาทีนิ สุคนฺธกฏฺฐานิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา

[398] สงฺฆสฺส ภารํ อกาสิ อุปาเยน นนฺทกตฺเถรสฺส โอวาเทน วิเนตพฺพานํ ภิกฺขุนีนํ วินยตฺถํฯ เตนาห ‘‘อิมํ ปนา’’ติอาทิฯ ปริยายติ ปวตฺตตีติ ปริยาโย, ปฏิปาฏีติ อาห – ‘‘ปริยาเยนาติ วาเรนา’’ติฯ อสฺสาติ นนฺทกตฺเถรสฺสฯ วทาเปสิ อญฺเญหิ อตฺตโน อโนกาสภาวํฯ ปริยาเยน โอวทนฺตีติ โอวทิตุํ สมตฺถา ภิกฺขุนิโย วาเรน โอวทนฺติฯ อิทํ ปริยาเยน โอวทนํฯ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ ปสีทติ ปุพฺพจริยสิทฺเธน คารวพหุมาเนน เคหสฺสิตเปมวเสนฯ

โคตมีติ มหาปชาปติโคตมีฯ เสฏฺฐิสฺสาติ พาราณสิเสฏฺฐิโนฯ

เตติ ปจฺเจกพุทฺเธฯ กิํ นุ โขติ ปุจฺฉิ จิรตรกาลํ ปุญฺญกิริยาย ปริภาวิตสนฺตานตาย, ปจฺเจกพุทฺเธสุ จ คารวพหุมานตายฯ ทุคฺคเตหิปิ สกฺกา กาตุนฺติ ทุคฺคเตหิปิ ยถาวิภวํ กตา กุฏิ ตุมฺหากํ วสิตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉิฯ

หตฺถกมฺมํ เทถาติ หตฺถกมฺมํ กตฺวา เทถาติ อตฺโถฯ อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวาติ ‘‘ตาทิสานํ มเหสีนํ กตํ เวยฺยาวจฺจํ อมฺหากมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย โหติฯ อาวาสทานญฺจ นาม มหปฺผลํ มหานิสํสํ นิพฺพตฺตฏฺฐาเน มหาสมฺปตฺติอาวหํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวาฯ คาฬฺเหน โอวาเทน ตชฺเชตฺวาติ, ‘‘อิเมสุ นาม กโรนฺเตสุ ตฺวํ กสฺมา น กโรสิ, มม เชฏฺฐกทาสสฺส ภริยภาวํ น ชานาสิฯ สพฺเพหิปิ กริยมานสฺส หตฺถกมฺมสฺส อกรเณ ตุยฺหํ อิทญฺจิทญฺจ ทุกฺขํ อาคมิสฺสตี’’ติ ภเยน ตชฺเชตฺวาฯ สตํ สตํ หุตฺวาติ สตํ สตํ ทาสปุตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา เอกญฺจ เอกญฺจ กุฏิํ กตฺวา อทาสิฯ จงฺกมนาทิปริวารนฺติ จงฺกมนรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานโภชนาทิปริวารฏฺฐานสหิตํฯ ชคฺคิตฺวา อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ วิสฺสชฺชาเปสีติ ปริจฺจชาเปสิฯ ปริวตฺตาเปตฺวาติ เจตาเปตฺวาฯ ติจีวรานีติ สหสฺสคฺฆนิกานิ ติจีวรานิ กตฺวา อทาสิฯ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อตฺโถฯ รชฺเช ฐิตสฺสาติ สพฺพภูตูปการรชฺเช ฐิตสฺสฯ

นนฺทกตฺเถโรปีติ ตทา เชฏฺฐกทาโส เอตรหิ นนฺทกตฺเถโร ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ เชฏฺฐกทาสิธีตา …เป.… อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐิตาติ มหาปชาปติโคตมิํ สนฺธาย วทติฯ อยมายสฺมา นนฺทโกติ อยเมว สมุทาคมโต อายสฺมา นนฺทกตฺเถโรฯ เอตาว ตา ภิกฺขุนิโยติ เอตาวตา สมุทาคมโต ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโยฯ