เมนู

12. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[376] มหาปชาปติโคตมีติ เอตฺถ โคตมีติ ตสฺส โคตมโคตฺตโต อาคตํ นามํ, มหาปชาปติ ปน คุณโตฯ ตํ วิวริตุํ, ‘‘นามกรณทิวเส ปนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหติํ อุฬารํ ปชํ ชนนโปสเนหิ ปริรกฺขตีติ มหาปชาปติฯ ปริโภควเสน น หญฺญตีติ อหตํฯ สิปฺปิกานนฺติ ตนฺตวายานํฯ วายนฏฺฐานนฺติ วีนฏฺฐานํฯ ตานิ มํ น โตเสนฺติ กายิกสฺส ปุญฺญสฺส อภาวโตฯ เตนาห – ‘‘สหตฺถา กตเมว มํ โตเสตี’’ติฯ ปิสิตฺวา นิพฺพตฺตนํ กตฺวาฯ โปเถตฺวาติ สุขุมภาวาปาทนตฺถํ ธนุเกน เนตฺวาฯ กาลานุกาลญฺจ ธาติคณปริวุตา คนฺตฺวา เวมโกฏิํ อคฺคเหสิ เอกทิวสนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ ‘‘เอกทิวสํ ปน…เป.… อกาสี’’ติ ปุริมวจเนน ตํ น วิรุชฺเฌยฺยฯ

ฉ เจตนาติ ฉพฺพิธา เจตนาฯ น หิ ตา ฉเยว เจตนาติฯ สงฺเฆ โคตมิ เทหิ…เป.… สงฺโฆ จาติ อิทเมว สุตฺตปทํฯ สงฺเฆ โคตมิ เทหีติ สงฺฆสฺส ทานาย นิโยเชสิ, ตสฺมา สงฺโฆว ทกฺขิเณยฺยตโรติ อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ ยทิ เอวนฺติอาทินา ตตฺถ พฺยภิจารํ ทสฺเสติฯ ราชมหามตฺตาทโยติอาทินา ตตฺถ พฺยติเรกโต นิทสฺสนํ อาหฯ มหนฺตตรา ภเวยฺยุนฺติ อานุภาวาทินา มหนฺตตรา ภเวยฺยุํ, น จ ตํ อตฺถีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คุณวิสิฏฺฐเหตุกํ ทกฺขิเณยฺยตํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน ทียมานสฺส ทาปนํ ลภติ, ตสฺมาฯ มา เอวํ คณฺหาติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต สงฺโฆว ทกฺขิเณยฺโย’’ติ มา คณฺหฯ

ตตฺถ นิจฺฉยสาธกํ สุตฺตปทํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘นยิมสฺมิํ โลเก…เป.… วิปุลผเลสิน’’นฺติ อาหฯ สฺวายมตฺโถ รตนสุตฺเต (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226), ‘‘ยํ กิญฺจิ วิตฺต’’นฺติ คาถาย, อคฺคปสาทสุตฺตาทีหิ (อิติวุ. 90) จ วิภาเวตพฺโพติฯ เตนาห – ‘‘สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถี’’ติฯ

โคตมิยา อนฺติมภวิกตาย ทานสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อนุปฺปาทนโต น ตํ ครุตรํ สงฺฆสฺส ปาทาปเน การณนฺติ อาห – ‘‘ปจฺฉิมาย ชนตายา’’ติอาทิฯ วจนโตปีติ ตสฺส วตฺถยุคสฺส สตฺถุ เอว ปฏิคฺคหณาย วจนโตปิฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโนว อีทิเส ฐาเน อคฺคผลฏฺฐตาย อฏฺฐ-อริยปุคฺคลภาวโต, สเจ ปนสฺส น สยํ สงฺฆปริยาปนฺนตา, กถํ สงฺเฆ ปูชิเต สตฺถา ปูชิโต นาม สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ตีณิ สรณคมนานิ ตโย เอว อคฺคปสาทาติ วกฺขตีติ อธิปฺปาโยฯ อภิเธยฺยานุรูปานิ หิ ลิงฺควจนานิฯ น รุหติ อยาถาวปฏิปตฺติภาวโต, น คิหิเวสคฺคหณาทินา คิหิภาวสฺส ปฏิกฺขิปิตตฺตาฯ น วตฺตพฺพเมตํ ‘‘สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน’’ติ สตฺถุภาวโตฯ

สาวกสมูโห หิ สงฺโฆ ฯ สงฺฆคเณ หิ สตฺถา อุตฺตริตโร อนญฺญสาธารณคุเณหิ สมนฺนาคตภาวโต มูลรตนภาวโต จฯ

[377] สมฺปติชาตสฺส มหาสตฺตสฺส สตฺตปทวีติหารคมนํ ธมฺมตาวเสน ชาตํ, ปรํ ตทญฺญทหรสทิสี ปฏิปตฺตีติ อาห – ‘‘หตฺถปาทกิจฺจํ อสาเธนฺเตสู’’ติฯ

[378] ปจฺจูปการํ น สุกรํ วทามิ อนุจฺฉวิกกิริยาย กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ อภิวาเทนฺติ เอเตนาติ อภิวาทนํฯ วนฺทมาเนหิ อนฺเตวาสิเกหิ อาจริยํ ‘‘สุขี โหตู’’ติอาทินา อภิวาเทนฺติ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อภิวาทน’’นฺติฯ ตทภิมุโข…เป.… วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, เสยฺยถาปิ อายสฺมา สาริปุตฺโตฯ กาลานุกาลํ อุปฏฺฐานํ พีชยนปาทสมฺพาหนาทิ อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส กรณํ นามฯ อนุจฺฉวิกํ กิริยํ กาตุํ น สกฺโกติเยว, ยสฺมา อาจริเยน กตสฺส ธมฺมานุคฺคหสฺส อนฺเตวาสินา กริยมาโน อามิสานุคฺคโห สงฺขมฺปิ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปติเยวาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น สุปฺปติการํ วทามี’’ติฯ

[379] ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ อารพฺภ สมุฏฺฐิตํ, ‘‘ตํ เม ภควา ปฏิคฺคณฺหตู’’ติ มหาปชาปติโคตมิยา วจนํ นิมิตฺตํ กตฺวา เทสนาย อุฏฺฐิตตฺตาฯ น เกวลญฺจ ตสฺสา เอว วจนํ, อถ โข อานนฺทตฺเถโรปิ…เป.… สมาทเปสิ, ตสฺมา วิภาคโต จุทฺทสสุ…เป.… โหตีติ ทสฺเสตุํ, อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ปติปจฺเจกํ ปุคฺคลํ ทียตีติ ปาฏิปุคฺคลิกํฯ ปฐมสทฺโท ยถา อคฺคตฺโถ, เอวํ เสฏฺฐปริยาโยปีติ อาห ‘‘เชฏฺฐกวเสนปี’’ติฯ อคฺคา อุตฺตเม เขตฺเต ปวตฺตตฺตาฯ ทุติยตติยาปิ ปรมทกฺขิณาเยว สพฺพโส สมฺมาวิกฺขมฺภิตราคาทิกิเลสตฺตาฯ ราคาทโย หิ อทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณํฯ เตเนวาห – ‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา’’ติอาทิ (ธ. ป. 356)ฯ ยสฺมา ปน สวาสนํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนกิเลเสหิ ตโต เอว สพฺพโส อปฺปฏิหตญาณจาเรหิ อนนฺตาปริเมยฺยคุณคณาธาเรหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ สทิโส สเทวเก โลเก โกจิ ทกฺขิเณยฺโย นตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘ปรมทกฺขิณาเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ

ยสฺมา ปญฺจาภิญฺโญ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี เอว โหติ โลกิยาภิญฺญานํ อฏฺฐสมาปตฺติอธิฏฺฐานตฺตา, ตสฺมา ‘‘โลกิยปญฺจาภิญฺเญ’’อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติลาภิมฺหี’’ติ ตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ โคสีลธาตุโกติ โคสีลสภาโว, สีลวตา สทิสสีโลติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อสโฐ’’ติอาทิฯ เตน น อลชฺชิธาตุโก ปกติสิทฺโธ อิธ ปุถุชฺชนสีลวาติ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสติฯ

ปริจฺฉินฺทนฺโตติ เอตฺตโกติ ปจฺเจกปฺปมาณโต ตโต เอว อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโตว ปริจฺฉินฺทนฺโตฯ กถํ ปน อสงฺเขฺยยฺยภาเวน วุจฺจมาโน วิปาโก ปริจฺฉินฺโน โหติ? โสปิ ตสฺส ปริจฺเฉโท เอว อิตเรหิ อสํกิณฺณภาวทีปนโต, เอตทตฺถเมว ปุพฺเพ อสงฺกรคฺคหณํ กตํฯ คุณวเสนาติ ลกฺขณสมฺปนฺนาทิคุณวเสนฯ อุปการวเสนาติ โภครกฺขาทิอุปการวเสนฯ ยํ โปสนตฺถํ ทินฺนํ, อิทํ น คหิตํ ทานลกฺขณาโยคโตฯ อนุคฺคหปูชนิจฺฉาวเสน หิ อตฺตโน เทยฺยวตฺถุปริจฺจาโค ทานํ ภยราคลทฺธุกามกุลาทิวเสน สาวชฺชาภาวโตฯ ตมฺปิ น คหิตํ อยาวทตฺถตาอปริปุณฺณภาเวน ยถาธิปฺเปตผลทานาสมตฺถภาวโตฯ สมฺปตฺตสฺสาติ สนฺติกาคตสฺสฯ เตน สมฺปตฺติปโยชเน อนเปกฺขตํ ทสฺเสติฯ ผลํ ปฏิกงฺขิตฺวาติ ‘‘อิทํ เม ทานมยํ ปุญฺญํ อายติํ สุขหิตภาวาย โหตู’’ติอาทินา ผลํ ปจฺจาสีสิตฺวาฯ เตนสฺส ผลทาเน นมิยตํ ทสฺเสติ, ยาวทตฺถนฺติ อิมินา ปริปุณฺณผลตํฯ สตคุณาติ เอตฺถ คุณสทฺโท น ‘‘คุเณน นามํ อุทฺธเรยฺย’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76; เนตฺติ. อฏฺฐ. 4.38) วิย สมฺปตฺติอตฺโถ, ‘‘ตทฺทิคุณ’’นฺติอาทีสุ วิย น วฑฺฒนตฺโถ, ‘‘ปญฺจ กามคุณา โลเก, มโนฉฏฺฐา ปเวทิตา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 173) วิย น โกฏฺฐาสตฺโถ, ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3) วิย น อนฺตภาคตฺโถ, อถ โข อานิสํสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สตานิสํสา’’ติ อาห, เต อานิสํเส สรูปโต ทสฺเสตุํ, ‘‘อายุสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สตคุณาติ วา สตวฑฺฒิกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นิปฺปริตสํ กโรตีติ อายุอาทีนํ อานิสํสานํ อปริตฺตาสํ กโรติฯ อถ วา นิปฺปริตสํ กโรตีติ อายุอาทินิมิตฺตํ อปริตฺตาสํ กโรติฯ

อถ วา นิปฺปริตสํ กโรตีติ อายุอาทีนิ ตโต อุตฺตริมฺปิ อาหาราทิเหตุ อปริตฺตาสํ กโรติฯ อตฺตภาววินิมุตฺตสญฺจรณสฺส อภาวา, ‘‘ภวสเตปิ วุตฺเต อยเมวตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ, ‘‘ปุถุชฺชนทุสฺสีเล’’ติอาทีสุ สพฺพวาเรสุฯ นโย เนตพฺโพติ, ‘‘อายุสหสฺสํ วณฺณสหสฺส’’นฺติอาทิโก นโยฯ

สาสนาวตรณํ นาม ยาวเทว วฏฺฏทุกฺขนิตฺถรณตฺถํ, ตญฺจ มคฺคปฏิเวธนํ, ตสฺมา นิพฺเพธภาคิยสรณคมนํ สิกฺขาปทสมาทานํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา สีลปริปูรณํ อธิจิตฺตสิกฺขานุโยโค วิปสฺสนาภาวนาติ สพฺพาเปสา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปตฺติ เอว โหตีติ อาห – ‘‘ติสรณํ คโต อุปาสโกปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถา นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ ตาว นาม ปรมฺปราย อริยมคฺคาธิคมสฺส ปจฺจยภาวโต อุปนิสฺสโย; ตถา นิพฺเพธภาคิยํ สีลปริปูรณํ อุปสมฺปทา ปพฺพชฺชา อุปาสกสฺส ทสสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐานํ อนฺตมโส สรณาทิคมนมฺปิ นิพฺเพธภาคิยํ อริยมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยวาติ, ‘‘สพฺพาเปสา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถ อนญฺญสาธารณ-วิชฺชาจรณาทิ-อสงฺเขฺยยฺยอปริเมยฺย-คุณ-สมุทยปูริเต ภควติ สทฺธมฺเม อริยสงฺเฆ อุฬารตรพหุมานคารวตํ คโตฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ ตปฺปรายณตาทิอาการปฺปตฺโต ญาณปริโสธิโต ปสาโท สรณคมนนฺติ เตน วตฺถุคเตน ปสาเทน ปริภาวิเต สนฺตาเน กตํ ปุญฺญกฺเขตฺตสมฺปตฺติยา มหปฺผลํ มหานิสํสเมว โหตีติ อาห – ‘‘ตสฺมิํ ทินฺนทานมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺย’’นฺติฯ ตยิทํ สรณํ วตฺถุตฺตเย ปสาทภาเวน อชฺฌาสยสมฺปตฺติมตฺตํ, ตาทิสสฺส ปน ปญฺจสีลํ อชฺฌาสยสมฺปตฺติอุปถมฺภิโต กายวจีสํยโมติ ตตฺถ ทินฺนํ ตโต อุตฺตริ มหปฺผลนฺติ, ทสสีลํ ปน ปริปุณฺณุโปสถสีลํ, ตตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ, ‘‘ตโต อุตฺตริ มหปฺผล’’นฺติ วุตฺตํฯ สามเณรสีลาทีนํ ปน อุตฺตริ วิสิฏฺฐตราทิภาวโต ตตฺถ ตตฺถ ทินฺนสฺส วิเสสมหปฺผลตา วุตฺตาฯ

มคฺคสมงฺคิตา นาม มคฺคจิตฺตกฺขณปริจฺฉินฺนา, ตสฺมิญฺจ ขเณ กถํ ทาตุํ ปฏิคฺคเหตุญฺจ สมฺภวตีติ โจเทติ ‘‘กิํ ปน มคฺคสมงฺคิสฺส สกฺกา ทานํ ทาตุ’’นฺติฯ อิตโร ตาทิเส สติ สมเยติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อาม สกฺกา’’ติ ปฏิชานิตฺวา, ‘‘อารทฺธวิปสฺสโก’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติฯ ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ปกฺขิปนกฺขเณฯ

ยทิ อฏฺฐมกสฺส โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ ผลโต อสงฺเขฺยยฺยเมว, โก เนสํ วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เตน สติปิ อสงฺเขฺยยฺยภาวสามญฺเญ อตฺถิ เนสํ อปฺปพหุภาโว สํวฏฺฏฏฺฐายี อสงฺเขฺยยฺยมหากปฺปาสงฺเขฺยยฺยานํ วิยาติ ทสฺเสติฯ มคฺคสมงฺคีนํ เตน เตน โอธินา สํกิเลสธมฺมานํ ปหียมานตฺตา โวทานธมฺมานํ วฑฺฒมานตฺตา อปริโยสิตกิจฺจตฺตา อปริปุณฺณคุณตา, ปริโยสิตกิจฺจตฺตา ผลสมงฺคีนํ ปริปุณฺณคุณตาติ ตํตํมคฺคฏฺเฐหิ ผลฏฺฐานํ เขตฺตาติสยตา เวทิตพฺพาฯ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิเมหิ ปน มคฺคฏฺเฐหิ อุปริมานํ มคฺคฏฺฐานํ ผลฏฺเฐหิ ผลฏฺฐานํ อุตฺตริตรตา ปากฏา เอวฯ ตถา หิ อุปริมานํ ทินฺนทานสฺส มหปฺผลตา วุตฺตาฯ

[380] กามญฺเจตฺถ พุทฺธปฺปมุเข อุภโตสงฺเฆ เกวเล จ ภิกฺขุสงฺเฆ ทานํ อตฺถิ เอว, น ปน พุทฺธปฺปมุเข ภิกฺขุสงฺเฆ, ตํ ปน พุทฺธปฺปมุขอุภโตสงฺเฆเนว สงฺคหิตนฺติ อวิรุทฺธํฯ น ปาปุณนฺติ มหปฺผลภาเวน สทิสตมฺปิ, กุโต อธิกตํฯ

‘‘ตถาคเต ปรินิพฺพุเต อุภโตสงฺฆสฺส’’ อิจฺเจว วุตฺตตฺตา – ‘‘กิํ ปนา’’ติอาทินา โจเทติ ฯ อิตโร ปรินิพฺพุเต ตถาคเต ตํ อุทฺทิสฺส คนฺธปุปฺผาทิปริจฺจาโค วิย จีวราทิปริจฺจาโคปิ มหปฺผโล โหติเยวาติ กตฺวา ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสตุํ, ‘‘อุภโตสงฺฆสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอตฺตกาเยว, ภิกฺขู อุทฺทิสถา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทสฺส อกรเณน อุปจารสีมาปริยาปนฺนานํ เขตฺตปริยาปนฺนานํ วเสน อปริจฺฉินฺนกมหาภิกฺขุสงฺเฆ

โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณนามํ, มตฺตสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา สมณาติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโนฯ เตนาห ‘‘นามมตฺตสมณา’’ติฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหโต สมณคโณ สงฺโฆ, ตสฺมา สงฺโฆ ทุสฺสีโล นาม นตฺถิฯ คุณสงฺขายาติ อานิสํสคณนาย, มหปฺผลตายาติ อตฺโถฯ กาสาว…เป.… อสงฺเขฺยยฺยาติ วุตฺตา สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตาฯ ยถา ปน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ โหติ, ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สงฺฆคตา ทกฺขิณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จิตฺตีการนฺติ คารวํฯ

สงฺฆโต น ปุคฺคลโตฯ

อญฺญถตฺตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อิมสฺส มยา ทินฺนํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ โหตี’’ติ เอวํ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา, ‘‘สงฺฆสฺส ทสฺสามี’’ติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา สามเณรสฺส นาม ทาตพฺพํ ชาตนฺติ อญฺญถตฺตํ อาปชฺชติ; ตสฺมา ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติเยว ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส ปริณามิตตฺตาฯ นิพฺเพมติโก หุตฺวาติ ‘‘กิํ นุ โข มยา อิมสฺส ทินฺนํ โหติ วา น วา’’ติ วิมติํ อนุปฺปาเทตฺวา, ‘‘โย ปนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน กโรติฯ

ตตฺถาติอาทินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณตฺถํ วตฺถุํ นิทสฺเสติ, ‘‘ปรสมุทฺทวาสิโน’’ติอาทินาฯ โอปุญฺชาเปตฺวา ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา, หริตโคมเยน อุปลิมฺปิตฺวาติ อตฺโถฯ กาสาวกณฺฐสงฺฆสฺสาติ กาสาวกณฺฐสมูหสฺสฯ โก โสเธตีติ มหปฺผลภาวกรเณน โก วิโสเธติฯ มหปฺผลภาวาปตฺติยา หิ ทกฺขิณา วิสุชฺฌติ นามฯ ตตฺถ เยสํ หตฺเถ ทินฺนํ, เตสํ วเสน ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณาย วิสุทฺธตฺตา, – ‘‘ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.380) จ วุตฺตํ, ตสฺมา กมฺมวเสเนว ทกฺขิณาวิสุทฺธิํ ปุจฺฉติฯ อิตโร อริยสงฺเฆ ทินฺนทกฺขิณาย นิพฺพิสิฏฺฐํ กตฺวา วุตฺตตฺตา มตฺถกปฺปตฺตสฺเสว อริยสงฺฆสฺส วเสน ทกฺขิณาวิสุทฺธิํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สาริปุตฺต…เป.… โสเธนฺตี’’ติ วตฺวา ปุน, ‘‘เย เกจิ อรหนฺโต โสเธนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ เถรา จิรปรินิพฺพุตาติ อิทํ อชฺชตนานมฺปิ อริยานํ สาวกตํ ทสฺเสนฺเตน มคฺคโสธนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, น อุทฺทิสฺส ปุญฺญกรเณ สติ อกรณปฺปตฺติยาฯ เอวญฺหิ ‘‘อสีติมหาเถรา โสเธนฺตี’’ติ อิทํ สุวุตฺตํ โหติ, น อญฺญถาฯ

‘‘สงฺฆคตาย ทกฺขิณายา’’ติ กามญฺเจตํ สาธารณวจนํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลวิเสโส ญาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อตฺถิ พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ’’ติอาทิมาหฯ น อุปเนตพฺโพ ภควโต กาเล ภิกฺขูนํ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาคุณวเสน อติวิย อุฬารภาวโต, เอตรหิ ตทภาวโตฯ เอตรหิ สงฺโฆ…เป.… น อุปเนตพฺโพติ เอตฺถ นยานุสาเรน อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เตน เตเนว สมเยนาติ ตสฺส ตสฺส กาลสฺส สมฺปตฺติวิปตฺติมุเขน ปฏิปตฺติยา อุฬารตํ อนุฬารตญฺจ อุลฺลิงฺเคติฯ ยตฺถ หิ ภิกฺขู คุเณหิ สพฺพโส ปริปุณฺณา โหนฺติ, ตสฺมิํ สมเย สงฺฆคตา ทกฺขิณา อิตรสฺมิํ สมเย ทกฺขิณโต มหปฺผลตราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺสาติ สุปฺปฏิปนฺนตาทิํ สงฺเฆ อาวชฺชิตฺวา สงฺฆคเตน ปสาเทน สงฺฆสฺส สมฺมุขา วิย ตสฺมิํ ปุคฺคเล จ คารววเสน เทนฺตสฺส ปุถุชฺชนสมเณ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหิตตฺตา, ‘‘สงฺฆสฺส เทมี’’ติเยว ทินฺนตฺตา จฯ

เอเสว นโยติ อิมินา, ‘‘โสตาปนฺเน ทินฺนํ มหปฺผลตร’’นฺติ เอวมาทิํ อติทิสติฯ อาทิ-สทฺเทน อุทฺทิสิตฺวา คหิโต สกทาคามี, ปาฏิปุคฺคลิโก อนาคามีติ เอวมาทิ สงฺคหิตํฯ มหปฺผลตรเมวฯ เตนาห ภควา – ‘‘น ตฺเววาหํ, อานนฺท, เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย ปาฏิปุคฺคลิกํ ทานํ มหปฺผลตรํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.380)ฯ ยทิ ขีณาสเว ทินฺนทานโต สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหิตทุสฺสีเลปิ ทินฺนทานํ มหปฺผลํ, เอวํ สนฺเต – ‘‘สีลวโต, มหาราช, ทินฺนํ มหปฺผลํ, โน ตถา ทุสฺสีเล’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห – ‘‘ตํ อิมํ นยํ คหายา’’ติอาทิฯ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหณวิธิํ ปหาย ทุสฺสีลสฺเสว คหณวเสน วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ จตุกฺเก ทฏฺฐพฺพนฺติ อิมสฺส ปทสฺส วเสน ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปฏิคฺคาหกา โหนฺติ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ อาคตํฯ

[381] วิสุชฺฌตีติ น กิลิสฺสติ, มหาชุติการี มหาวิปฺผารา โหตีติ อตฺโถฯ สุจิธมฺโมติ ราคาทิอสุจิวิธมเนน สุจิสภาโวฯ น ปาปธมฺโมติ น นิหีนสภาโว ปาปกิริยายฯ อกุสลธมฺโม หิ เอกนฺตนิหีโนฯ ชูชโก สีลวา กลฺยาณธมฺโม น โหติฯ ตสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส อตฺตโน ปุตฺตทานํ ทานปารมิยา มตฺถกํ คณฺหนฺตํ มหาปถวีกมฺปนสมตฺถํ ชาตํ, สฺวายํ ทานคุโณ เวสฺสนฺตรมหารญฺญา กเถตพฺโพติฯ

อุทฺธรตีติ พหุลํ กตปาปกมฺมวเสน ลทฺธวินิปาตโต อุทฺธรติฯ ตสฺมา นตฺถิ มยฺหํ กิญฺจิ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เปตทกฺขิณนฺติ เปเต อุทฺทิสฺส ทาตพฺพทกฺขิณํฯ ปาปิตกาเลเยวาติ, ‘‘อิทํ ทานํ อสุกสฺส เปตสฺส โหตู’’ติ อุทฺทิสนวเสน ปตฺเต ปาปิตกาเลเยวฯ อสฺสาติ เปตสฺสฯ ปาปุณีติ ผลสมาปตฺติยา วเสน ปาปุณิฯ อยญฺหิ เปเต อุทฺทิสฺส ทาเน ธมฺมตาฯ

ตทา โกสลรญฺโญ ปริจฺจาควเสน อติวิย อุฬารชฺฌาสยตํ, พุทฺธปฺปมุขสฺส จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุกฺกํสคตคุณวิสิฏฺฐตํ สนฺธายาห, ‘‘อสทิสทานํ กเถตพฺพ’’นฺติฯ

อสารมฺปิ เขตฺตนฺติ สารหีนํ ทุกฺเขตฺตํฯ สมเยติ กสนารเห กาเลฯ ปํสุํ อปเนตฺวาติ นิสฺสารํ ปํสุํ นีหริตฺวาฯ สารพีชานีติ สภาวโต อภิสงฺขารโต จ สารภูตานิ พีชานิฯ ปติฏฺฐเปตฺวาติ วปิตฺวาฯ เอวนฺติ ยถา กสฺสโก อตฺตโน ปโยคสมฺปตฺติยา อสาเรปิ เขตฺเต ผลํ อธิคจฺฉติฯ เอวํ สีลวา อตฺตโน ปโยคสมฺปตฺติยา ทุสฺสีลสฺสปิ ทตฺวา ผลํ มหนฺตํ อธิคจฺฉติฯ อิมินา อุปาเยนาติ อิมินา ปฐมปเท วุตฺตนเยนฯ สพฺพปเทสูติ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ วิสุชฺฌนํ วุตฺตํ, ตติยปเท ปน วิสุชฺฌนํ ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ

[382] อรหโต ทินฺนทานเมว อคฺคํ ทานเจตนาย เกนจิ อุปกฺกิเลเสน อนุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา, ปฏิคฺคาหกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตาฯ เตนาห – ‘‘ภวาลยสฺส ภวปตฺถนาย อภาวโต’’ติ, ‘‘อุภินฺนมฺปี’’ติ วจนเสโสฯ ขีณาสโว ทานผลํ น สทฺทหตีติ อิทํ ตสฺส อปฺปหีนกิเลสชนสฺส วิย กมฺมกมฺมผลานํ สทฺทหนากาเรน ปวตฺติ นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํ, ยโต อรหา ‘‘อสทฺโธ อกตญฺญู จ…เป.… โปริโส’’ติ (ธ. ป. 97) โถมียติฯ อสทฺทหนํ อนุมานปกฺขิกํ, อนุมานญฺจ สํสยปุพฺพกํ, นิสฺสนฺทิทฺโธ จ กมฺมกมฺมผเลสุ ปจฺจกฺขภาวํ คโตฯ ตเมว หิ นิจฺฉิตภาวสิทฺธํ นิสฺสนฺทิทฺธตํ สนฺธาย – ‘‘ทานผลํ สทฺทหนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ เตน กตกมฺมํ กมฺมลกฺขณปฺปตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘ขีณาสเวนา’’ติอาทิฯ เตเนวาห – ‘‘นิจฺฉนฺทราคตฺตา’’ติ, เอตญฺจ ลกฺขณวจนํ, เกนจิ กิเลเสน อนุปกฺกิลิฏฺฐตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาติ ขีณาสวสฺส ทานํฯ

กิํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติอาทินา ทายกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิ โจทิตา, สาริปุตฺตตฺเถเรนาติอาทินา ปน ปฏิคฺคาหกโตติ วทนฺติ; ตทยุตฺตํ, สาวกสฺส มหปฺผลภาเว สํสยาภาวโต, เหฏฺฐา นิจฺฉิตตฺตา จ, ตสฺมา อุภเยนปิ ทายกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิ เอว โจทิตาฯ สา หิ อิธ สาธารณวเสน นิจฺฉิตตฺตา สํสยวตฺถุฯ

เตนาห ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน…เป.… วทนฺตี’’ติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธํ หีติอาทิ ยถาวุตฺตอตฺถสฺส การณวจนํฯ อญฺโญ ทานสฺส วิปากํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ สพฺพโส สตฺตานํ กมฺมวิปากวิภาคชานนญาณสฺส อนนุญฺญาตตฺตาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา น ชานนฺติ, ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ ยถาหํ ชานามิ, ตสฺมา อทตฺวา ภุญฺชนฺตี’’ติอาทิ (อิติวุ. 26)ฯ เอเตน เอตฺถ ญาณวิโสธนํ นาม กถิตํ, น ทกฺขิณาย วิสุทฺธิ นาม ทายกโต ปฏิคฺคาหกโต จ วเสน โหตีติ; สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนทานํ สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิสุทฺธิยา ญาณสฺส จ อติวิย อุฬารตฺตา มหานุภาวํ นาม สิยา มหาเตชวนฺตญฺจ; น มหปฺผลํ เตสํ สนฺตาเน ปริปุณฺณผลสฺส อสมฺภวโตฯ ยทิ ทินฺนทานํ ปริปุณฺณผลํ น โหติ อุภยวิปากทานาภาวโต, ปวตฺติวิปากทายี ปน โหตีติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ทานํ หี’’ติอาทิมาหฯ

จตูหีติ สหโยเค กรณวจนํ, จตูหิ สมฺปทาหิ สหคตา สหิตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อิมา จตสฺโส สมฺปทา สพฺพสาธารณวเสน วุตฺตา, น ยถาธิคตปุคฺคลวเสนฯ เตนาห – ‘‘เทยฺยธมฺมสฺส ธมฺเมนา’’ติอาทิฯ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเวติ ยสฺมิํ อตฺตภาเว ตํ ทานมยํ ปุญฺญํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, เจตนาย มหนฺตตฺตา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ หุตฺวา วิปจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุพฺพเจตนาทิวเสนาติ สนฺนิฏฺฐาปกชวนวีถิโต ปุพฺพาปรวีถิเจตนาวเสน, อญฺญถา สนฺนิฏฺฐาปกวีถิยํเยว ปุพฺพเจตนาทิวเสนาติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ สา หิ เจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, น อิตราฯ มหตฺตตาติ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ญาณสมฺปโยคาทิวเสน เจตนาย อุฬารตาฯ ขีณาสวภาเวนาติ ยสฺส เทติ, ตสฺส ขีณาสวภาเวนฯ วตฺถุสมฺปนฺนตาติ เอตฺถ ยถา ปฏิฆสญฺญา นานตฺตสญฺญานํ วิคเมน ทิพฺพวิหารานํ วเสน, พฺยาปาทสญฺญาทีนํ วิคเมน พฺรหฺมวิหารานํ วเสน, สพฺพโส รูปสญฺญานานตฺตสญฺญานํ วิคเมน อาเนญฺชวิหารานํ วเสน สพฺพโส นิจฺจสญฺญาทีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา สพฺพสงฺขารวิมุขตาย อริยวิหารานํ วเสน วตฺถุสมฺปนฺนตา อิจฺฉิตาฯ

ตํตํสมาปตฺติสมาปชฺชเนน สนฺตานสฺส นิโรธสาธนตา ตํ ทิวสํ นิโรธสฺส สาธนตา นามฯ วตฺถุสมฺปนฺนตาติ สพฺพโส นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชเนน วตฺถุสมฺปนฺนตา อิจฺฉิตา; น สพฺพโส อนวเสสสญฺญานิโรธตายาติ อาห – ‘‘ตํ ทิวสํ นิโรธโต วุฏฺฐิตภาเวน วตฺถุสมฺปนฺนตา’’ติฯ สญฺญานิโรธสฺส เจตฺถ อจฺจาสนฺนตํ สนฺธาย, ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ วิภงฺควคฺควณฺณนาฯ

5. สฬายตนวคฺโค

1. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา

[383] อธิมตฺตคิลาโนติ อธิกาย มตฺตาย มรณสฺส อาสนฺนตาย อติวิย คิลาโนติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มรณเสยฺยํ อุปคโต’’ติฯ อขณฺฑํ อกาสิ คหปติโน สตฺถริ ปรมเปมตฺตาฯ ยตฺตกํ จสฺสาติ, ‘‘สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ วุตฺตํ ยตฺตกํ อสฺส คหปติสฺสฯ

[384] โอสกฺกนฺตีติ ปริหายนฺติฯ โอตฺถรนฺตีติ อภิภวนฺติฯ อุสฺมา นาม กมฺมชเตโชธาตุ, สา สห ชีวิตินฺทฺริยนิโรธา ปริยาทิยติ, ยาว ตา อายุอุสฺมา วตฺตนฺติ, ตาว มรณนฺติกา เวทนา วตฺตนฺเตว วิญฺญาณสฺส อนิรุทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘ยาว อุสฺมา’’ติอาทิฯ

[385] ตีหิ คาเหหีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาเหหิฯ ปฏิพาหิตุํ วิกฺขมฺเภตุํฯ จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ น คณฺหิสฺสามีติ มานคฺคาหปฏิกฺเขปมุเขน จกฺขุสฺมิํ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ทสฺเสติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สติ อปฺปติฏฺโฐ มานคฺคาโห, ทุกฺขานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโฐ ตณฺหาคฺคาโห, อนตฺตานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโฐ ทิฏฺฐิคฺคาโหติ, คาโห จ นาม โอฬาริโก, ตสฺมิํ วิคเตปิ นิกนฺติ ติฏฺเฐยฺยาติ ตํ วิชหาเปตุกาเมน, – ‘‘น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘วิญฺญาณญฺจาปิ เม จกฺขุนิสฺสิตํ น ภวิสฺสตี’’ติฯ สพฺพํ กามภวรูปนฺติ กามภูมิปริยาปนฺนํ สพฺพํ รูปกฺขนฺธมาห – ‘‘กามรูปภวรูป’’นฺติ วา ปาโฐฯ โส ยุตฺโต อิมสฺส วารสฺส เอว อนวเสสปญฺจโวการภวปริยาปนฺนโตฯ ตถา หิ อุปริ จตุโวการภโว อนวเสสโต วุตฺโตฯ

[386] อิธโลกนฺติ เอตฺถ สงฺขารโลกวิสโยติ อธิปฺปาเยน, ‘‘วสนฏฺฐานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตญฺจ โข ปฐมทุติยวาเรหิ อิธโลโก คหิโตติ กตฺวาฯ