เมนู

11. สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[371] อาจิกฺขนาติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อาทิโต กถนํฯ เทสนาติ ตสฺเสว อตฺถสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํฯ ปญฺญาปนาติ ปกาเรหิ ญาปนา, สา ปน ยสฺมา อิตฺถมิทนฺติ เวเนยฺยานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนา, เตสํ วา สนฺตาเน ปติฏฺฐาปนา โหติ, ตสฺมา อาห – ‘‘ทุกฺขสจฺจาทีนํ ฐปนา’’ติฯ ปฏฺฐปนาติ ปติฏฺฐาปนาฯ ยสฺมา ปฏฺฐปิยมานสภาวา เทสนา ภาชนํ อุปคจฺฉนฺตี วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปญฺญาปนา’’ติ, ชานาปนาติ อตฺโถฯ วิวฏกรณาติ เทสิยมานสฺส อตฺถสฺส วิวฏภาวกรณํฯ วิภาคกิริยาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถวิภาคสฺส วิตฺถารกรณํฯ ปากฏภาวกรณนฺติ อคมฺภีรภาวาปาทนํฯ อปโร นโย – จตุสจฺจสญฺญิตสฺส อตฺถสฺส ปจฺเจกํ สรูปโต ทสฺสนวเสน อิทนฺติ อาทิโต สิกฺขาปนํ กถนํ อาจิกฺขนา, เอวํ ปรสนฺตาเน ปโพธนวเสน ปวตฺตาปนา เทสนา, เอวํ วิเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสชนเนน เตสํ พุทฺธิปริปาจนํ ‘‘ปญฺญาปนา’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ปญฺญาเปนฺตี จ สา เทสิยมานํ อตฺถํ เวเนยฺยสนฺตาเน ปการโต ฐเปติ ปติฏฺฐเปตีติ ‘‘ปฏฺฐปนา’’ติ วุจฺจติฯ ปการโต ฐเปนฺตี ปน สํขิตฺตสฺส วิตฺถารโต ปฏิวุตฺตสฺส ปุนาภิธานโต ‘‘วิวรณา’’ติ, ตสฺเสวตฺถสฺส วิภาคกรณโต ‘‘วิภชนา’’ติ, วุตฺตสฺส วิตฺถาเรนาภิธานโต วิภตฺตสฺส เหตุทาหรณทสฺสนโต, ‘‘อุตฺตานีกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ปากฏภาวกรณ’’นฺติ, เหตูปมาวเสนตฺถสฺส ปากฏภาวกรณโตติ อตฺโถฯ

อนุคฺคาหกาติ อนุคฺคณฺหนกามาฯ สฺวายมนุคฺคโห สงฺคหวตฺถุวเสน ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘อามิสสงฺคเหนา’’ติอาทิฯ ชเนตา ชเนตฺตีติ อาห ‘‘ชนิกา มาตา’’ติฯ วุทฺธิํ ปริสํ อาปาเทตีติ อาปาเทตาฯ เตนาห ‘‘โปเสตา’’ติฯ อิทานิ ทฺวินฺนํ มหาเถรานํ ยถากฺกมํ สพฺรหฺมจารีนํ ภควตา วุตฺเตหิ ชนิกโปสิกมาตุฏฺฐานิเยหิ สงฺคาหกตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ชนิกมาตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรโตโฆเสน วินาปิ อุปริมคฺคาธิคโม โหตีติ ‘‘ปจฺจตฺตปุริสกาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมมคฺโค เอว หิ สาวกานํ เอกนฺตโต โฆสาเปกฺโขติฯ ปตฺเตสุปีติ ปิ-สทฺเทน ปเคว อปฺปตฺเตสูติ ทสฺเสติฯ

ภวสฺส อปฺปมตฺตกตา นาม อิตฺตรกาลตายาติ อาห ‘‘อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปี’’ติฯ ชเนตาติ ชนโก, เถโร ปน อริยาย ชนยิตาฯ อาปาเทตาติ วฑฺเฒตา ปริพฺรูเหตาฯ ปุริมสฺมิํ สจฺจทฺวเย สมฺมสนคฺคหณํ โลกิยตฺตา ตสฺส, อิตรสฺมิํ ตสฺส อคฺคหณํ โลกุตฺตรตฺตาฯ

กาเมหิ นิกฺขนฺโต สงฺกปฺโป เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปฯ สฺวายมสฺส ตโต นิกฺขมนตฺโถ เตสํ ปฏิปกฺขภาวโต เตหิ วิสํสคฺคโต วิรชฺชนโต สมุจฺฉินฺทนโต สพฺพโส วิวิตฺตภาวโต จ โหตีติ ทสฺเสตุํ, ‘‘กามปจฺจนีกฏฺเฐนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กามปทฆาตนฺติ ยถา กาโม ปทํ ปติฏฺฐํ น ลภติ, เอวํ หนนํ, กามสมุจฺเฉทนฺติ อตฺโถฯ กาเมหิ สพฺพโส วิวิตฺตตฺตา กามวิวิตฺโต, อริยมคฺโค, ตสฺส อนฺโต, อริยผลํ, ตสฺมิํ กามวิวิตฺตนฺเตฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเฐนา’’ติอาทิโยชนํ อติทิสติฯ สพฺเพ เจเต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ ยทิ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ, กถํ ติวิธมิจฺฉาสงฺกปฺปานํ สมุคฺฆาโตติ อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิฯ น นานา ลพฺภตีติ อิมินา ติวิธกิจฺจการิตํ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ทสฺเสติฯ กิจฺจวเสน หิ ตสฺส นามสฺส ลาโภฯ สมฺมาวาจาทีนมฺปิ มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภมานานมฺปิ จตุกิจฺจการิตาย จตุพฺพิธนามาทิตา เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

12. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[376] มหาปชาปติโคตมีติ เอตฺถ โคตมีติ ตสฺส โคตมโคตฺตโต อาคตํ นามํ, มหาปชาปติ ปน คุณโตฯ ตํ วิวริตุํ, ‘‘นามกรณทิวเส ปนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหติํ อุฬารํ ปชํ ชนนโปสเนหิ ปริรกฺขตีติ มหาปชาปติฯ ปริโภควเสน น หญฺญตีติ อหตํฯ สิปฺปิกานนฺติ ตนฺตวายานํฯ วายนฏฺฐานนฺติ วีนฏฺฐานํฯ ตานิ มํ น โตเสนฺติ กายิกสฺส ปุญฺญสฺส อภาวโตฯ เตนาห – ‘‘สหตฺถา กตเมว มํ โตเสตี’’ติฯ ปิสิตฺวา นิพฺพตฺตนํ กตฺวาฯ โปเถตฺวาติ สุขุมภาวาปาทนตฺถํ ธนุเกน เนตฺวาฯ กาลานุกาลญฺจ ธาติคณปริวุตา คนฺตฺวา เวมโกฏิํ อคฺคเหสิ เอกทิวสนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ ‘‘เอกทิวสํ ปน…เป.… อกาสี’’ติ ปุริมวจเนน ตํ น วิรุชฺเฌยฺยฯ

ฉ เจตนาติ ฉพฺพิธา เจตนาฯ น หิ ตา ฉเยว เจตนาติฯ สงฺเฆ โคตมิ เทหิ…เป.… สงฺโฆ จาติ อิทเมว สุตฺตปทํฯ สงฺเฆ โคตมิ เทหีติ สงฺฆสฺส ทานาย นิโยเชสิ, ตสฺมา สงฺโฆว ทกฺขิเณยฺยตโรติ อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ ยทิ เอวนฺติอาทินา ตตฺถ พฺยภิจารํ ทสฺเสติฯ ราชมหามตฺตาทโยติอาทินา ตตฺถ พฺยติเรกโต นิทสฺสนํ อาหฯ มหนฺตตรา ภเวยฺยุนฺติ อานุภาวาทินา มหนฺตตรา ภเวยฺยุํ, น จ ตํ อตฺถีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คุณวิสิฏฺฐเหตุกํ ทกฺขิเณยฺยตํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน ทียมานสฺส ทาปนํ ลภติ, ตสฺมาฯ มา เอวํ คณฺหาติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต สงฺโฆว ทกฺขิเณยฺโย’’ติ มา คณฺหฯ

ตตฺถ นิจฺฉยสาธกํ สุตฺตปทํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘นยิมสฺมิํ โลเก…เป.… วิปุลผเลสิน’’นฺติ อาหฯ สฺวายมตฺโถ รตนสุตฺเต (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226), ‘‘ยํ กิญฺจิ วิตฺต’’นฺติ คาถาย, อคฺคปสาทสุตฺตาทีหิ (อิติวุ. 90) จ วิภาเวตพฺโพติฯ เตนาห – ‘‘สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถี’’ติฯ

โคตมิยา อนฺติมภวิกตาย ทานสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อนุปฺปาทนโต น ตํ ครุตรํ สงฺฆสฺส ปาทาปเน การณนฺติ อาห – ‘‘ปจฺฉิมาย ชนตายา’’ติอาทิฯ วจนโตปีติ ตสฺส วตฺถยุคสฺส สตฺถุ เอว ปฏิคฺคหณาย วจนโตปิฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโนว อีทิเส ฐาเน อคฺคผลฏฺฐตาย อฏฺฐ-อริยปุคฺคลภาวโต, สเจ ปนสฺส น สยํ สงฺฆปริยาปนฺนตา, กถํ สงฺเฆ ปูชิเต สตฺถา ปูชิโต นาม สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ตีณิ สรณคมนานิ ตโย เอว อคฺคปสาทาติ วกฺขตีติ อธิปฺปาโยฯ อภิเธยฺยานุรูปานิ หิ ลิงฺควจนานิฯ น รุหติ อยาถาวปฏิปตฺติภาวโต, น คิหิเวสคฺคหณาทินา คิหิภาวสฺส ปฏิกฺขิปิตตฺตาฯ น วตฺตพฺพเมตํ ‘‘สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน’’ติ สตฺถุภาวโตฯ