10. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[342] อปริกฺขีณายุกํ ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ อุทฺทิสฺส คมนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตุริตคมนจาริก’’นฺติฯ มม วาสุปคมเนน ตว จิตฺตสฺส อผาสุกํ อนิฏฺฐํ สเจ นตฺถิฯ โสติ ปุพฺพุปคโตฯ ทินฺนํ ทินฺนเมว วฏฺฏตีติ เอกวารํ ทินฺนํ ทินฺนเมว ยุตฺตํ, น ปุน ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ กตํ กตเมวาติ สงฺคหตฺถํ กตํ อนุจฺฉวิกกมฺมํ กตเมว, น ตํ ปุน วิปริวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปุกฺกุสาติมฺหิ อุภยถาปิ กุลปุตฺตภาโว ปริปุณฺโณ เอวาติ อาห – ‘‘ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปี’’ติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ตกฺกสีลโต อาคมเนฯ องฺเก นิปนฺนทารกํ วิย ชนํ โตเสติ ตุฏฺฐิํ ปาเปติฯ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติ ปพฺพตสมุทฺทาทิสนฺนิสฺสิตตฺตา ปจฺจนฺตเทสสฺสฯ ทสฺสนียนฺติ ทสฺสเนเนว สุขาวหํฯ เอวรูปนฺติ ทสฺสนียํ สวนียญฺจฯ

อนคฺฆกมฺพเล มหคฺฆกมฺพเลฯ สารกรณฺฑเกติ จนฺทนสาราทิสารมยกรณฺฑเกฯ ลิขาเปตฺวา อุกฺกิราเปตฺวาฯ ลาขาย วฏฺฏาเปตฺวาติ มุขํ ปิทหิตฺวา ลาขาปริกมฺมํ กาเรตฺวาฯ

อนฺโต ทุสฺสภณฺฑิกํ อตฺถีติ อญฺญาสิ นาติครุกภาวโตฯ อนคฺฆา อเหสุนฺติ วณฺณสมฺปตฺติผสฺสสมฺปตฺติปมาณมหตฺตทุนฺนิมฺมาปิยตาหิ มหคฺฆา อเหสุํ, มหาปุญฺโญ ราชา ตสฺส อตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยทิ เอวํ, ‘‘กินฺนุ โข เปเสมี’’ติ กสฺมา วีมํสํ อาปชฺชีติ อาห – ‘‘อปิจ โข ปนา’’ติอาทิฯ โสติ พิมฺพิสาโร ราชาฯ วิจินิตุํ อารทฺโธ รตนสฺส อเนกวิธตฺตา อุตฺตรุตฺตริญฺจ ปณีตตราทิภาวโตฯ สุวณฺณรชตาทีติ สุวณฺณรชตปวาฬมณิมุตฺตาเวฬุริยาทิฯ อินฺทฺริยพทฺธนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยปฏิพทฺธํฯ ปเทสนฺติ คุณวเสน เอกเทสํ น ปาปุณาติฯ

สามํ สจฺจานํ อภิสมฺพุทฺธตาสามญฺเญน, ‘‘พุทฺธรตนมฺปิ ทุวิธ’’นฺติ วุตฺตํฯ พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, ยสฺมา ปน อิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน พุทฺเธน สทิโส น วิชฺชตีติฯ ปฐมโพธิยํเยว ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โฆโสปี’’ติอาทิฯ

ราชา ตุฏฺโฐ จินฺเตสิ, ‘‘ตตฺถ อวิชฺชมานํเยว เปเสตุํ ลทฺธ’’นฺติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ปริปุณฺณํ เอกทิวสมฺปิ ตสฺมิํ ปเทเส พุทฺธานํ อาวาสปริคฺคโห นตฺถิ, ตสฺมาฯ ปุพฺพทิสามุขนฺติ ปุพฺพทิสาภิมุขํ สีหปญฺชรํฯ เตนสฺส สุวิภูตาโลกตํ ทสฺเสติฯ

เอวํ อนญฺญสาธารณสฺส ภควโต อีทิโส สมุทาคโมติ ทสฺเสตุํ, ‘‘เอวํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สมฺปนฺนสมุทาคมสฺส ตทนุรูปา อยํ ผลสมฺปทาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตุสิตภวนโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อริยธมฺโม นาม อริยมคฺคปฺปธาโน, อริยมคฺโค จ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺคโห, เต จ อุทฺเทสมตฺเตเนว คหิตาติ อาห – ‘‘สตฺตติํสโพธิปกฺขิเย เอกเทเสน ลิขิตฺวา’’ติฯ จูฬสีลาทีนิ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.8-9) อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ ฉทฺวารสํวรํ สติสมฺปชญฺญนฺติ มนจฺฉฏฺฐานํ ทฺวารานํ สํวรณวเสน สตฺตฏฺฐานิกํ สติสมฺปชญฺญํฯ ทฺวาทสปฺปเภทํ จีวราทิจตุปฺปจฺจยสนฺโตสํฯ อรญฺญรุกฺขมูลาทีนญฺจ วิภงฺคํ ภาวนานุกูลํ เสนาสนํฯ ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา วุตฺตํ นีวรณปฺปหานํฯ ปริกมฺมนฺติ กสิณาทิปริกมฺมํฯ ปาฬิยํ อาคตนเยน อฏฺฐติํส กมฺมฏฺฐานานิฯ วิสุทฺธิปฏิปาฏิยา ยาว อาสวกฺขยา อิมํ ปฏิปตฺติํ เอกเทเสน ลิขิฯ โสฬสวิธนฺติ โสฬสวิธภาวนาย ปโยคํฯ

กิลญฺชมเยติ นานาวิธภิตฺติวิภตฺเต สณฺหสุขุมรตนปริสิพฺพิเต กิลญฺชมยสมุคฺเคฯ พหิ วตฺเถน เวเฐตฺวาติ ปฐมํ สุขุมกมฺพเลน เวเฐตฺวา ปฏิปาฏิยา เตตฺติํสาย สมุคฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา ตโต พหิ สุขุมวตฺเถน เวเฐตฺวา ฉาเทตฺวาฯ ติณคจฺฉปหานสมฺมชฺชนาทินา โสธิตมตฺตกเมว โหตุ, กทลิปุณฺณฆฏฐปนธชปฏากุสฺสาปนาทิอลงฺกรเณน มา นิฏฺฐาเปถาติ อตฺโถฯ ราชานุภาเวน ปฏิยาเทถาติ มม ราชานุรูปํ สชฺเชถ, อลงฺกโรถาติ อตฺโถฯ อนฺตรโภคิกานนฺติ อนุยุตฺตราชมหามตฺตานํฯ ชวนทูเตติ ขิปฺปํ คจฺฉนฺตกทูตปุริเสฯ ตาเฬหิ สห อวจรนฺตีติ ตาฬาวจราฯ

รญฺญา ปณฺณาการํ อุทฺทิสฺส กตปูชาสกฺการสฺส อมจฺจโต สุตตฺตา ปณฺณาการํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สยํ นีจาสเน นิสินฺโนฯ นายํ อญฺญสฺส รตนสฺส ภวิสฺสตีติ อยํ ปริหาโร อญฺญสฺส มณิมุตฺตาทิเภทสฺส รตนสฺส น ภวิสฺสติ มณิมุตฺตาทีหิ อภิสงฺขตตฺตาฯ

พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ จิรตนกาลํ พุทฺธสาสเน ภาวิตภาวนตาย วาสิตวาสนตาย ฆเฏ ทีโป วิย อพฺภนฺตเร เอว สมุชฺชลมานปริปกฺกติเหตุกภาวโตฯ

ธาเรมีติ อิจฺฉามิ, คณฺหามีติ อตฺโถฯ ทฺเวชฺฌวจนนฺติ ทฺเวฬฺหกภาโวฯ อนฺตรํ กโรตีติ ทฺวินฺนํ ปาทานํ อนฺตรํ ตํ เลขํ กโรติ, เอเกน ปาเทน อติกฺกมีติ อตฺโถฯ ตสฺสา คตมคฺเคนาติ ตาย เทวิยา วิวฏฺฏมานาย นาสิตาย คตมคฺเคนฯ ตํ ปน เลขนฺติ ปุกฺกุสาตินา กตเลขํฯ ปณฺณจฺฉตฺตกนฺติ ตาลปตฺตมุฏฺฐิํฯ

สตฺถุคารเวนาติ สตฺถริ อุปฺปนฺนปสาทเปมพหุมานสมฺภเวนฯ ตทา สตฺถารํเยว มนสิ กตฺวา ตนฺนินฺนภาเวน คจฺฉนฺโต, ‘‘ปุจฺฉิสฺสามี’’ติปิ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสิ, ‘‘เอตฺถ นุ โข สตฺถา วสตี’’ติ ปริวิตกฺกสฺเสว อภาวโต; ราชคหํ ปน ปตฺวา รญฺโญ เปสิตสาสนวเสน ตตฺถ จ วิหารสฺส พหุภาวโต สตฺถา กหํ วสตีติ ปุจฺฉิฯ สตฺถุ เอกกสฺเสว นิกฺขมนํ ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ ปทสา คมนญฺจ ธมฺมปูชาวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมปูชาย จ พุทฺธานํ อาจิณฺณภาโว เหฏฺฐา วิตฺถาริโตเยวฯ พุทฺธโสภํ ปน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อญฺญาตกเวเสน ตตฺถ คมนํ ตสฺส กุลปุตฺตสฺส วิสฺสตฺถวเสน มคฺคทรถปฏิปสฺสมฺภนตฺถํฯ อปฺปฏิปสฺสทฺธมคฺคทรโถ หิ ธมฺมเทสนาย ภาชนํ น โหตีติฯ ตถาหิ วกฺขติ, ‘‘นนุ จ ภควา’’ติอาทิฯ

อุรุทฺธนฺติ วิสาลนฺติ เกจิฯ อติเรกติโยชนสตนฺติอาทินา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ มจฺเฉรวินยเน สพฺรหฺมจารีนํ โอวาททานํฯ อจฺจนฺตสุขุมาโลติอาทินา สตฺถุ ธมฺมคารเวน สทฺธิํ กุลปุตฺตสฺสปิ ธมฺมคารวํ สํสนฺทติ สเมตีติ ทสฺเสติฯ เตน ภควโต กตสฺส ปจฺจุคฺคมนสฺส ฐานคตภาวํ วิภาเวนฺโต อญฺเญสมฺปิ ภพฺพรูปานํ กุลปุตฺตานํ ยถารหํ สงฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

พฺรหฺมโลกปฺปมาณนฺติ อุจฺจภาเวนฯ อานุภาเวนาติ อิทฺธานุภาเวน ยถา โส โสตปถํ น อุปคจฺฉติ, เอวํ วูปสเมตุํ สกฺโกติฯ อวิพฺภนฺตนฺติ วิพฺภมรหิตํ นิลฺโลลุปฺปํฯ ‘‘ภาวนปุํสกํ ปเนต’’นฺติ วตฺวา ตสฺส วิวรณตฺถํ, ‘‘ปาสาทิเกน อิริยาปเถนา’’ติ วุตฺตํฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เอตํ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ยถา อิริยโต’’ติอาทิฯ

อมนาโป โหติ ปสฺสนฺตานํฯ สีหเสยฺยาย นิปนฺนสฺสปิ หิ เอกจฺเจ สรีราวยวา อโธขิตฺตวิกฺขิตฺตา วิย ทิสฺสนฺติฯ กฏิยํ ทฺวินฺนํ อูรุสนฺธีนํ ทฺวินฺนญฺจ ชาณุสนฺธีนํ วเสน จตุสนฺธิกปลฺลงฺกํฯ น ปติฏฺฐาตีติ นปฺปวตฺตติ, ‘‘กํสิ ตฺว’’นฺติอาทินา อปุจฺฉิเต กถาปวตฺติ เอว น โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตาย กถาย น สญฺชายตีติ ตถา ปน ปุจฺฉาวเสน กถาย อปฺปวตฺติตาย อุปริ ธมฺมกถา น สญฺชายติ น อุปฺปชฺชติฯ อิตีติ ตสฺมาฯ กถาปติฏฺฐาปนตฺถํ กถาปวตฺตนตฺถํ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ วา ปุจฺฉิฯ

สภาวเมว กเถตีติ อตฺตโน ภควโต อทิฏฺฐปุพฺพตฺตา ‘‘อทิฏฺฐปุพฺพกํ กถมหํ ชาเนยฺย’’นฺติ สภาวเมว เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสยเมว กเถติ; น ปน สเทวกสฺส โลกสฺส สุปากฏํ สภาวสิทฺธํ พุทฺธรูปกายสภาวํฯ อถ วา สภาวเมว กเถตีติ ‘‘อิทเมว’’นฺติ ชานนฺโตปิ ตทา ภควโต รุจิยา ตถาปวตฺตมานํ รูปกายสภาวเมว กเถติ อปฺปวิกฺขมฺภนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห – ‘‘ตถา หิ น’’นฺติอาทิ, วิปสฺสนาลกฺขณเมว ปฏิปทนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[343] ‘‘ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา’’ติ วตฺวา ปุพฺพภาคปฏิปทาย อกถเน การณํ ปุพฺพภาคปฏิปทญฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปริสุทฺธายปิ ปุพฺพภาคปฏิปทาย วิปสฺสนา ตถา น กิจฺจการี, ปเคว อวิชฺชมานายาติ, ‘‘ยสฺส หิ…เป.… อปริสุทฺธา โหติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ ปุพฺพภาคปฏิปทา จ นาม สงฺเขปโต ปนฺนรส จรณธมฺมาติ อาห – ‘‘สีลสํวรํ…เป.… อิมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ อาจิกฺขตี’’ติฯ ยานกิจฺจํ สาเธติ มคฺคคมเนน อกิลนฺตภาวสาธนตฺตาฯ จิรกาลํ ปริภาวิตาย ปริปกฺกคตาย เหตุสมฺปทาย อุปฏฺฐาปิตํ สามเณรสีลมฺปิ ปริปุณฺณํ อขณฺฑาทิภาวปฺปตฺติยา, ยํ ปุพฺพเหตุตฺตา ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจติฯ

ธาตุโย ปรมตฺถโต วิชฺชมานา, ปญฺญตฺติมตฺโถ ปุริโส อวิชฺชมาโนฯ อถ กสฺมา ภควา อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ วิปสฺสนํ กเถนฺโต ‘‘ฉธาตุโร’’ติ อวิชฺชมานปฺปธานํ เทสนํ อารภีติ อาห – ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ กตฺถจิ ‘‘เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญ’’ติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ – ‘‘อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 1.1) อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ ทสฺเสติฯ

กตฺถจิ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 121) วิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ – ‘‘ขตฺติยกุมาโร พฺราหฺมณกญฺญาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.275) อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติฯ อิธ ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉธาตุโร’’ติ หิ สมาสตฺโถ อวิชฺชมาโน ปุคฺคลวิสยตฺตา, ตสฺส ปทสฺส อวยวตฺโถ ปน อปฺปธานตฺโถ วิชฺชมาโน, โส สทฺทกฺกเมน อปฺปธาโนปิ อตฺถกฺกเมน ปธาโนติ อาห – ‘‘วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาเยตฺถ เทสนาย การณํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปฏฺฐาเปยฺยาติ – ‘‘ธาตุโย’’อิจฺเจว กุลปุตฺตสฺส จิตฺตํ นิเวเสยฺย ตถา สญฺชาเนยฺย, เอวํ ธมฺมํ เทเสยฺยาติ อตฺโถฯ สนฺเทหํ กเรยฺยาติ อสติ ปุริเส โก กโรติ? โก ปฏิสํเวเทติ, ธาตุโย เอวาติ กิํ นุ โข อิทํ, กถํ นุ โข อิทนฺติ สํสยํ อุปฺปาเทยฺย? สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร วตฺตมานํ วิย เทสิยมาเน อตฺเถ สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย ฯ ตถาภูโต จ เทสนาย อภาชนภูตตฺตา เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ เอวมาหาติ เอวํ ‘‘ฉธาตุโร’’ติ อาหฯ

ยํ ตฺวํ ปุริโสติ สญฺชานาสีติ ยํ รูปารูปธมฺมสมูหํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ อธิฏฺฐานวิเสสวิสิฏฺฐํ – ‘‘ปุริโส สตฺโต อิตฺถี’’ติอาทินา ตฺวํ สญฺชานาสิ, โส ฉธาตุโรฯ สนฺเตสุปิ ฉธาตุวินิมุตฺเตสุ ธาตฺวนฺตเรสุ สุขาวคฺคหณตฺถํ ตถา วุตฺตํ ตคฺคหเณเนว จ เตสํ คเหตพฺพโต, สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ เสสปเทสูติ ‘‘ฉผสฺสายตโน’’ติอาทิปเทสุปิฯ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ จตสฺโส ปติฏฺฐา เอตสฺสาติ จตุราธิฏฺฐาโน, อธิติฏฺฐติ ปติฏฺฐหติ เอเตนาติ อธิฏฺฐานํ, เยสุ ปติฏฺฐาย อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, เตสํ ปญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ เตนาห ‘‘สฺวายํ ภิกฺขู’’ติอาทิฯ เอตฺโตติ วฏฺฏโตฯ วิวฏฺฏิตฺวาติ วินิวฏฺฏิตฺวา อปสกฺกิตฺวาฯ เอตฺโตติ วา เอเตหิ ฉธาตุอาทีหิฯ เอตฺถ หิ นิวิฏฺฐสฺส อายตฺตสฺส อุตฺตมาย สิทฺธิยา อสมฺภโวติฯ ปติฏฺฐิตนฺติ อริยมคฺคาธิคมวเสน สุปฺปติฏฺฐิตํฯ เอวญฺหิ สพฺพโส ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน ตตฺถ ปติฏฺฐิโต โหติฯ มญฺญสฺสวา นปฺปวตฺตนฺตีติ ฉหิปิ ทฺวาเรหิ ปวตฺตมานโสตาย มคฺเคน วิโสสิตาย สพฺพโส วิคตาย สพฺพโส วิจฺเฉทปฺปตฺติยา น สนฺทนฺติฯ เตนาห ‘‘นปฺปวตฺตนฺตี’’ติฯ

ยสฺมา มาเน สพฺพโส สมุจฺฉินฺเน อสมุจฺฉินฺโน อนุปสนฺโต กิเลโส นาม นตฺถิ, ตสฺมา อาห – ‘‘มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ ราคคฺคิอาทีนํ นิพฺพาเนน นิพฺพุโตฯ

ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยาติ, ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย (ม. นิ. 1.423; 2.24; 3.75; สํ. นิ. 4.120; อ. นิ. 3.15; วิภ. 519; มหานิ. 161) อปฺปมาทปฺปฏิปตฺติยา สมาธิวิปสฺสนาปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยฯ เอเตน ปุพฺพภาคิยํ สมถวิปสฺสนาภาวนมาหฯ สจฺจมนุรกฺเขยฺยาติ สจฺจานุรกฺขนาปเทเสน สีลวิโสธนมาห; สจฺเจ ฐิโต สมาทินฺนสีลํ อวิโกเปตฺวา ปริปูเรนฺโต สมาธิสํวตฺตนิยตํ กโรติฯ เตนาห ‘‘วจีสจฺจํ รกฺเขยฺยา’’ติฯ กิเลสปริจฺจาคํ พฺรูเหยฺยาติ ตทงฺคาทิวเสน กิเลสานํ ปริจฺจชนวิธิํ วฑฺเฒยฺยฯ กิเลสวูปสมนํ สิกฺเขยฺยาติ ยถา เต กิเลสา ตทงฺคาทิวเสน ปริจฺจตฺตา ยถาสมุทาจารปฺปวตฺติยา สนฺตาเน ปริฬาหํ น ชเนนฺติ; เอวํ กิเลสานํ วูปสมนวิธิํ สิกฺเขยฺย ปญฺญาธิฏฺฐานาทีนนฺติ โลกุตฺตรานํ ปญฺญาธิฏฺฐานาทีนํฯ อธิคมตฺถายาติ ปฏิลาภตฺถายฯ

[347] ปุพฺเพ วุตฺตานนฺติ, ‘‘จตุราธิฏฺฐาโน, ยตฺถ ฐิตํ มญฺญสฺสวา นปฺปวตฺตนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.343) เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตานํฯ

[348] วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ นิทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ อาทีหีติ เอวมาทีหิฯ กิจฺจํ นตฺถิ กิจฺจาภาวโตฯ อุปฺปฏิปาฏิธาตุกนฺติ อยถานุปุพฺพิกํฯ ยถาธมฺมวเสเนวาติ เทเสตพฺพธมฺมานํ ยถาสภาเวเนวฯ สปฺปายํ ธุตงฺคนฺติ อตฺตโน กิเลสนิคฺคณฺหนโยคฺคํ ธุตงฺคํฯ จิตฺตรุจิตนฺติ อตฺตโน จิตฺตปกติยา อาจริเยหิ วิโรเจตพฺพํ, จริยานุกูลนฺติ อตฺโถฯ หตฺถิปโทปมสุตฺตาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน วิสุทฺธิมคฺคธาตุวิภงฺคาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[354] อยมฺเปตฺถาติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน ‘‘อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตี’’ติ อุปริเทสนํ สมฺปิณฺเฑติฯ โสปิ หิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติฯ

นนุ จายํ ยถาอุทฺทิฏฺฐาย วิญฺญาณธาตุยา นิทฺเทโสปิ ภวิสฺสตีติ ยถานุสนฺธินโย วิชฺชตีติ? น, วิญฺญาณธาตุนิทฺเทสนเยน เทสนาย อปฺปวตฺตตฺตา เตนาห ‘‘เหฏฺฐโต’’ติอาทิฯ ยํ วา ปนาติอาทินา ปน เทสนาย สานุสนฺธิตํ วิภาเวติฯ น หิ พุทฺธา ภควนฺโต อนนุสนฺธิกํ เทสนํ เทเสนฺติฯ อาคมนียวิปสฺสนาวเสนาติ ยสฺสา ปุพฺเพ ปวตฺตตฺตา อาคมนียฏฺฐาเน ฐิตา วิปสฺสนา, ตสฺสา วเสนฯ กมฺมการกวิญฺญาณนฺติ ‘‘เนตํ มม เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวํ วิปสฺสนากิจฺจการกํ วิปสฺสนาสหิตํ วิญฺญาณํฯ วิญฺญาณธาตุวเสนาติ ยถาอุทฺทิฏฺฐาย วิญฺญาณธาตุยา ภาชนวเสนฯ สตฺถุ กถนตฺถายาติ สตฺถารา อุทฺเทสเมว กตฺวา ฐปิตตฺตา นิทฺเทสวเสน กถนตฺถายฯ อกถิตภาโว เอว หิสฺส อวสิฏฺฐตา กถนตฺถาย ปฏิวิชฺฌนตฺถาย จฯ ปฏิปกฺขวิคเมน ตสฺส จิตฺตสฺส ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลส’’นฺติฯ อุปกฺกิเลสานํ ปน ปหีนภาวโต ปริโยทาตํฯ สมุทยวเสน อุทยทสฺสนตฺถญฺเจว ปจฺจยนิโรธวเสน อตฺถงฺคมทสฺสนตฺถญฺจฯ การณภาเวน สุขาย เวทนาย หิตนฺติ สุขเวทนิยํฯ เตนาห ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจยภูต’’นฺติฯ

[360] รูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ จตุธาตุววตฺถานวเสน, อรูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ สุขทุกฺขเวทนามุเขน ปคุณํ ชาตํฯ

สตฺถุ กถนตฺถํเยว อวสิสฺสตีติ, ‘‘กุลปุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ นิเสเธติ, ตสฺมา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถตุํ, ‘‘อิมสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุลปุตฺตสฺส รูปาวจรชฺฌาเนติ กุลปุตฺเตน อธิคตรูปาวจรชฺฌาเนฯ เตนาห – ‘‘ภิกฺขุ ปคุณํ ตว อิทํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาน’’นฺติฯ ยํ กิญฺจิ สุวณฺณตาปนโยคฺยํ องฺคารภาชนํ อิธ ‘‘อุกฺกา’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘องฺคารกปลฺล’’นฺติฯ สชฺเชยฺยาติ ยถา ตตฺถ ปกฺขิตฺตสุวณฺณญฺจ ตปฺปติ, เอวํ ปฏิยาทิเยยฺยฯ นีหฏโทสนฺติ วิคตีภูตกาฬกํฯ อปนีตกสาวนฺติ อปคตสุขุมกาฬกํฯ

อริยมคฺเค ปติฏฺฐาเปตุกาเมน นาม สพฺพสฺมิมฺปิ โลกิยธมฺเม วิรชฺชนตฺถาย ธมฺโม กเถตพฺโพติ อธิปฺปาเยน, ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา โจทนา กตาฯ วิเนยฺยทมนกุสเลน ภควตา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตาว จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขาย วณฺโณ กถิโตติ ตสฺส ปริหารํ วทนฺโต, ‘‘กุลปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

[361] ตทนุธมฺมนฺติ ตสฺส อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส อนุรูปธมฺมํ, ยาย ปฏิปทาย ตสฺส อธิคโม โหติ, ตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘รูปาวจรชฺฌาน’’นฺติฯ ตคฺคหณาติ ตสฺส คหเณน ตสฺสา ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชมาเนนฯ อิโต อุตฺตรินฺติ ‘‘วิญฺญาณญฺจายตน’’นฺติอาทีสุฯ

[362] ตสฺเสวาติ อรูปาวจรชฺฌานสฺสฯ เอตํ ปน สวิปากํ อรูปาวจรชฺฌานํ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตา สงฺขตํฯ ปกปฺปิตนฺติ ปจฺจยวเสน สวิหิตํฯ อายูหิตนฺติ สมฺปิณฺฑิตํฯ กโรนฺเตน กรียตีติ ปฏิปชฺชนเกน ปฏิปชฺชียติ สงฺขรียติฯ นิพฺพานํ วิย น นิจฺจํ น สสฺสตํฯ อถ โข ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวตาย ตาวกาลิกํฯ ตโต เอว จวนาทิสภาวนฺติ สพฺพเมตํ รูปาวจรธมฺเมสุ อาทีนววิภาวนํฯ ทุกฺเข ปติฏฺฐิตนฺติ สงฺขารทุกฺเข ปติฏฺฐิตํฯ อตาณนฺติ จวนสภาวาทิตาย ตาณรหิตํฯ อเลณนฺติ ตโต อรกฺขตฺตา ลียนฏฺฐานรหิตํฯ อสรณนฺติ อปฺปฏิสรณํฯ อสรณีภูตนฺติ สพฺพกาลมฺปิ อปฺปฏิสรณํฯ

สมตฺตปตฺตวิเส ขนฺธาทีสุ คหิเต ทุตฺติกิจฺฉา สิยาติ, ‘‘ขนฺธํ วา สีสํ วา คเหตุํ อทตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวเมวาติ เอตฺถายํ อุปมาสํสนฺทนา – เฉโก ภิสกฺโก วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วิสวิกาโร วิย กิเลสทุกฺขานุพนฺโธ, ภิสกฺกสฺส วิสํ ฐานโต จาเวตฺวา อุปริ อาโรปนํ วิย ภควโต เทสนานุภาเวน กุลปุตฺตสฺส กามภเว นิกนฺติํ ปริยาทาย อรูปชฺฌาเน ภวนํฯ ภิสกฺกสฺส วิสํ โอตาเรตฺวา ปถวิยํ ปาตนํ วิย กุลปุตฺตสฺส โอรมฺภาคิยกิเลสทุกฺขาปนยนํฯ

อสมฺปตฺตสฺสาติ อรูปาวจรชฺฌานํ อนธิคตสฺสฯ อปฺปฏิลทฺธสฺเสวาติ ตสฺส เววจนํฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘อนิจฺจํ อธุว’’นฺติอาทินา วิตฺถารโต วุตฺตํ สพฺพเมตํ อาทีนวํฯ เอกปเทเนว ‘‘สงฺขตเมต’’นฺติ กเถสิ สงฺขตปเทเนว ตสฺส อตฺถสฺส อนวเสสโต ปริยาทินฺนตฺตาฯ

นายูหตีติ ภวการณเจตนาวเสน พฺยาปารํ น สมูเหติ น สมฺปิณฺเฑติฯ เตนาห – ‘‘น ราสิํ กโรตี’’ติฯ อภิสงฺขรณํ นาม เจตนาพฺยาปาโรติ อาห – ‘‘น อภิสญฺเจตยตี’’ติฯ ตํ ปน ผลุปฺปาทนสมตฺถตาย ผเลน กปฺปนนฺติ อาห ‘‘น กปฺเปตี’’ติฯ สเจ อภิสงฺขารเจตนา อุฬารา, ผลมหตฺตสงฺขาตาย วุฑฺฒิยา โหติ, อนุฬารา จ อวุฑฺฒิยาติ อาห – ‘‘วุฑฺฒิยา วา ปริหานิยา วา’’ติฯ

พุทฺธวิสเย ฐตฺวาติ ภควา อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย สีหสมานวุตฺติตาย จ เทสนํ อุกฺกํสโต สาวเกหิ ปตฺตพฺพํ วิเสสํ อนวเสเสนฺโต ตถา วทติ, น สาวกวิสยํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตโน พุทฺธวิสยเมว เทเสนฺโตฯ เตนาห – ‘‘อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหี’’ติฯ ยทิ กุลปุตฺโต อตฺตโน…เป.… ปฏิวิชฺฌิ, อถ กสฺมา ภควา เทสนาย อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหีติ อาห ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิฯ

อิโต ปุพฺเพติ อิโต อนาคามิผลาธิคมโต อุตฺตริ อุปริฯ อสฺสาติ กุลปุตฺตสฺสฯ กเถนฺตสฺส ภควโต ธมฺเม เนว กงฺขา น วิมติ ปฐมมคฺเคเนว กงฺขาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ เอกจฺเจสุ ฐาเนสูติ ตถา วิเนยฺยฐาเนสุฯ ตถา หิ อยมฺปิ กุลปุตฺโต อนาคามิผลํ ปตฺวา ภควนฺตํ สญฺชานิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยโต อเนนา’’ติอาทิฯ

[363] อนชฺโฌสิตาติ อนชฺโฌสนียาติ อยมตฺโถติ อาห – ‘‘คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา คเหตุํ น ยุตฺตา’’ติฯ

[364] ราโคว อนุสโย ราคานุสโย, โส จ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารโหติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ – ‘‘สุขเวทนํ อารพฺภ ราคานุสโย อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติฯ น ปน ตสฺส อุปฺปาทนํ อตฺถิ ขณตฺตยสมาโยคาสมฺภวโตฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อิตรนฺติ อทุกฺขมสุขเวทนํฯ วิสํยุตฺโตติ เกนจิ สญฺโญชเนน อสํยุตฺตตาย เอว นิยตวิปฺปยุตฺโตฯ กายสฺส โกฏิ ปรโม อนฺโต เอตสฺสาติ กายโกฏิกํฯ ทุติยปเทติ ‘‘ชีวิตปริยนฺติก’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเทฯ วิเสวนสฺสาติ อุปาทานสฺสฯ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ปทสฺส ‘‘นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, กถํ ปน เวทยิตานํ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ นิรุชฺฌนํ สีติภาวปฺปตฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห – ‘‘กิเลสา หี’’ติอาทิฯ สมุทยปญฺเหนาติ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133) สมุทยสจฺจนิโรธปญฺเหนฯ นนุ สพฺพโส กิเลสปริฬาหวิคเม สีติภาโว นาม เวทนานิโรธมตฺเตน อธิปฺเปโต; เตน อิธ เวทยิตานิ วุตฺตานิ, น กิเลสาติ เวทยิตานํ อจฺจนฺตนิโรธสงฺขาโต สีติภาโวปิ กิเลสสมุจฺเฉเทเนวาติ อาห ‘‘เวทยิตานิปี’’ติอาทิฯ

[365] อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนนฺติ เอตฺถ สญฺโญชนา ทีปสิขา วิย, อธิฏฺฐานกปลฺลิกา วิย เวทนาย นิสฺสยภูตา จตฺตาโร ขนฺธา, เตลํ วิย กิเลสา, วฏฺฏิ วิย กมฺมวฏฺฏํ, อุปหรณกปุริโส วิย วฏฺฏคามี ปุถุชฺชโน, ตสฺส สีสจฺเฉทกปุริโส วิย อรหตฺตมคฺโค สนฺตานสฺส สมุจฺเฉทกรณโต, อนาหาราย ทีปสิขาย นิพฺพายนํ วิย กมฺมกิเลสานํ อนนฺตรปจฺจยโต อนาหาราย เวทนาย อนุปาทิเสสวเสน นิพฺพายนํฯ

อาทิมฺหิ สมาธิวิปสฺสนาปญฺญาหีติ ปุพฺพภาคปฏิปทาภูตา ตยา ปคุณสมาธิโต อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตวิปสฺสนาปญฺญาโต จฯ อุตฺตริตราติ วิสิฏฺฐตราฯ เอวํ สมนฺนาคโตติ เอตฺถ เอวํ-สทฺโท อิทํสทฺทตฺถวจโนติ อาห – ‘‘อิมินา อุตฺตเมน อรหตฺตผลปญฺญาธิฏฺฐาเนนา’’ติฯ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ เขเปตีติ สพฺพทุกฺขกฺขโย, อคฺคมคฺโค, ตํปริยาปนฺนตาย ตตฺถ ญาณนฺติ อาห – ‘‘สพฺพทุกฺขกฺขเย ญาณํ นาม อรหตฺตมคฺเค ญาณ’’นฺติฯ อรหตฺตผเล ญาณํ อธิปฺเปตํ วุตฺตนเยน สพฺพทุกฺขกฺขเย สนฺเต ตนฺนิมิตฺตํ วา อุปฺปนฺนญาณนฺติ กตฺวาฯ ตสฺสาติ, ‘‘เอวํ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิมินา ปรเมน ปญฺญาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต โหตี’’ติ วุตฺตภิกฺขุโนฯ

[366] หีติ ยสฺมาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ, ตสฺมา สพฺพทุกฺขกฺขเย ญาณนฺติ อรหตฺตผลญาณํ อธิปฺเปตํฯ สจฺจนฺติ ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ, น มคฺคสจฺจํฯ กามํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ ปฏิปกฺเขหิ อโกปนียตาย อกุปฺปา, ‘‘สจฺเจ ฐิตา’’ติ ปน วจนโต, ‘‘อกุปฺปารมฺมณกรเณน อกุปฺปาติ วุตฺตา’’ติ อาหฯ วิตถนฺติ นฏฺฐํ, ชราย มรเณน จ วิปริณาเมตพฺพตาย ยาทิสํ อุปฺปาทาวตฺถาย ชาตํ, ตโต อญฺญาทิสนฺติ อตฺโถฯ ตถา หิ ตํ ชรามรเณหิ ปริมุสิตพฺพรูปตาย ‘‘มุสา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาว’’นฺติฯ ตํ อวิตถนฺติ ตํ วุตฺตนเยน อวิตถํ นาม, ตํ สภาโว สพฺพกาลํ เตเนว ลพฺภนโตฯ สมถวิปสฺสนาวเสน วจีสจฺจโตติ สมถวิปสฺสนาวเสน ยํ วิสุทฺธิมตฺตํ วจีสจฺจํ, ตโตฯ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจหิ ตจฺฉวิปลฺลาสภูตสภาเวหิฯ อิติ เนสํ ยถาสกํ สภาเวน อวิตถภาเว อโมสธมฺมตาย เตหิปิ อวิตถภาวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานเมว อุตฺตริตรํฯ ตสฺมาติ นิพฺพานสฺเสว อุตฺตริตรภาวโตฯ

[367] อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธี, ขนฺธา กามคุณา จฯ อุปทหนฺติ ทุกฺขนฺติ อุปธี, กิเลสาภิสงฺขาราฯ ปริปูรา คหิตา ปรามฏฺฐาติ ปริยตฺตภาเวน ตณฺหาย คหิตา ทิฏฺฐิยา ปรามฏฺฐาฯ สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสปริจฺจาคโตติ วิกฺขมฺภนวเสน ตทงฺคปฺปหานวเสน จ กิเลสานํ ปริจฺจชนโตฯ อุตฺตริตโร วิสิฏฺฐตรสฺส ปหานปฺปการสฺส อภาวโตฯ

[368] อาฆาตกรณวเสนาติ เจตสิกาฆาตสฺส อุปฺปชฺชนวเสนฯ พฺยาปชฺชนวเสนาติ จิตฺตสฺส วิปตฺติภาววเสนฯ สมฺปทุสฺสนวเสนาติ สพฺพโส ทุสฺสนวเสนฯ ตีหิ ปเทหิ ยทิ อรหตฺตมคฺเคน กิเลสานํ ปริจฺจาโค จาคาธิฏฺฐานํ, อรหตฺตมคฺเคเนว เนสํ วูปสโม อุปสมาธิฏฺฐานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ วิเสเสน ปริจฺจาโค สมฺปชหนํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ จาโค, ตถา ปน ปริจฺจาเคน โย โส เนสํ ตทา วูปสนฺตตาย อภาโว, อยํ อุปสโมติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[369] มญฺญิตนฺติ มญฺญนา, ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา กปฺปนาติ อตฺโถฯ อวิชฺชาวิพนฺธนตณฺหาคาหาทีนํ สาธารณภาวโต อยมหนฺติ เอตฺถ อหนฺติ ทิฏฺฐิมญฺญนาทสฺสนํ, สา ปน ทิฏฺฐิ มานมญฺญนาย อตฺตนิยคาหวเสน โหตีติ สฺเวว ‘‘อย’’นฺติ อิมินา คหิโตติ อาห – ‘‘อยมหนฺติ เอกํ ตณฺหามญฺญิตเมว วฏฺฏตี’’ติฯ อาพาธฏฺเฐนาติ ปฏิปีฬนฏฺเฐนฯ มญฺญนาวเสน หิ สตฺตานํ ตถา โหติฯ อนฺโตโทสฏฺเฐนาติ อพฺภนฺตรทุฏฺฐภาเวนฯ มญฺญนาทูสิตตฺตา หิ สตฺตานํ อตฺตภาโว ทุกฺขตามูลายตฺโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทนิโรธภงฺเคหิ อุทฺธมุทฺธํ ปกฺกปภินฺโน โหตีติ ผลูปจาเรน ‘‘มญฺญิตํ คณฺโฑ’’ติ วุตฺโตฯ อนุปวิฏฺฐฏฺเฐนาติ อนุปวิสิตฺวา หทยมาหจฺจ อธิฏฺฐาเนนฯ มญฺญิตญฺหิ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุรุทฺธรณโต สลฺลํฯ ขีณาสวมุนิ สพฺพโส กิเลสานํ สนฺตตฺตา, ตโต เอว ปริฬาหานํ ปรินิพฺพุตตฺตา วูปสนฺตตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติฯ ยตฺถ ฐิตนฺติ ยสฺมิํ อเสกฺขภูมิยํ ฐิตํฯ

ยทิ ภควา อตฺตโน เทสนาญาณานุรูปํ เทสนํ ปวตฺตาเปยฺย, มหาปถวิํ ปตฺถรนฺตสฺส วิย, อากาสํ ปสาเรนฺตสฺส วิย, อนนฺตาปริเมยฺยโลกธาตุโย ปฏิจฺจ เตสํ ฐิตาการํ อนุปฺปูรํ วิจินนฺตสฺส วิย เทสนา ปริโยสานํ น คจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา ปนสฺส วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปเมว เทสนา ปวตฺติ, น ตโต ปรํ อณุมตฺตมฺปิ วฑฺฒติฯ ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมเทสนา สํขิตฺตาว, วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถี’’ติฯ นนุ สตฺตปกรณเทสนา วิตฺถารกถาติ? น สาปิ วิตฺถารกถาติ อาห – ‘‘สมนฺตปฏฺฐานกถาปิ สํขิตฺตาเยวา’’ติฯ สนฺนิปติตเทวปริสาย อชฺฌาสยานุรูปเมว หิ ตสฺสาปิ ปวตฺติ, น สตฺถุเทสนาญาณานุรูปนฺติฯ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสิ ยถาอุทฺทิฏฺเฐ อนุปุพฺเพน อนวเสสโต วิภชนวเสน เทสนาย นิฏฺฐาปิตตฺตาฯ วิปญฺจิตญฺญู…เป.… กเถสิ นาติสงฺเขปวิตฺถารวเสน เทสิตตฺตาฯ

[370] อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานนฺติ นยิทมนวเสสปริยาทานํ, ลกฺขณวจนํ ปเนตํ, อญฺญตรสฺสาติ วจนเสโสฯ ตถา หิ, ‘‘มยฺหํ อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา ปตฺตจีวรํ, ปตฺตํ, จีวรเมว วา ทินฺเน จริมภเว อิทฺธิมยปริกฺขาโร นิพฺพตฺตตีติ วทนฺติฯ อทินฺนตฺตาติ เกจิวาโท, เตนาห ‘‘กุลปุตฺโต’’ติอาทิฯ โอกาสาภาวโตติ อุปสมฺปทาลกฺขณสฺส อสมฺภวโตฯ เตนาห – ‘‘กุลปุตฺตสฺส อายุปริกฺขีณ’’นฺติฯ อุทกติตฺถ…เป.… อารทฺโธ ปรมปฺปิจฺฉภาวโตฯ

วิพฺภนฺตาติ ภนฺตจิตฺตาฯ สิงฺเคน วิชฺฌิตฺวา ฆาเตสิ ปุริมชาติพทฺธาฆาตตายาติ วทนฺติฯ

มานุสํ โยคนฺติ มนุสฺสตฺตภาวํฯ อตฺตภาโว หิ ยุชฺชติ กมฺมกิเลเสหีติ ‘‘โยโค’’ติ วุจฺจติฯ อุปจฺจคุนฺติ อุปคจฺฉิํสุฯ อุปโกติอาทิ เตสํ นามานิฯ

คนฺธกฏฺเฐหีติ จนฺทนาครุสฬลเทวทารุอาทีหิ คนฺธทารูหิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

11. สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[371] อาจิกฺขนาติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อาทิโต กถนํฯ เทสนาติ ตสฺเสว อตฺถสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํฯ ปญฺญาปนาติ ปกาเรหิ ญาปนา, สา ปน ยสฺมา อิตฺถมิทนฺติ เวเนยฺยานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนา, เตสํ วา สนฺตาเน ปติฏฺฐาปนา โหติ, ตสฺมา อาห – ‘‘ทุกฺขสจฺจาทีนํ ฐปนา’’ติฯ ปฏฺฐปนาติ ปติฏฺฐาปนาฯ ยสฺมา ปฏฺฐปิยมานสภาวา เทสนา ภาชนํ อุปคจฺฉนฺตี วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปญฺญาปนา’’ติ, ชานาปนาติ อตฺโถฯ วิวฏกรณาติ เทสิยมานสฺส อตฺถสฺส วิวฏภาวกรณํฯ วิภาคกิริยาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถวิภาคสฺส วิตฺถารกรณํฯ ปากฏภาวกรณนฺติ อคมฺภีรภาวาปาทนํฯ อปโร นโย – จตุสจฺจสญฺญิตสฺส อตฺถสฺส ปจฺเจกํ สรูปโต ทสฺสนวเสน อิทนฺติ อาทิโต สิกฺขาปนํ กถนํ อาจิกฺขนา, เอวํ ปรสนฺตาเน ปโพธนวเสน ปวตฺตาปนา เทสนา, เอวํ วิเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสชนเนน เตสํ พุทฺธิปริปาจนํ ‘‘ปญฺญาปนา’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ปญฺญาเปนฺตี จ สา เทสิยมานํ อตฺถํ เวเนยฺยสนฺตาเน ปการโต ฐเปติ ปติฏฺฐเปตีติ ‘‘ปฏฺฐปนา’’ติ วุจฺจติฯ ปการโต ฐเปนฺตี ปน สํขิตฺตสฺส วิตฺถารโต ปฏิวุตฺตสฺส ปุนาภิธานโต ‘‘วิวรณา’’ติ, ตสฺเสวตฺถสฺส วิภาคกรณโต ‘‘วิภชนา’’ติ, วุตฺตสฺส วิตฺถาเรนาภิธานโต วิภตฺตสฺส เหตุทาหรณทสฺสนโต, ‘‘อุตฺตานีกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ปากฏภาวกรณ’’นฺติ, เหตูปมาวเสนตฺถสฺส ปากฏภาวกรณโตติ อตฺโถฯ

อนุคฺคาหกาติ อนุคฺคณฺหนกามาฯ สฺวายมนุคฺคโห สงฺคหวตฺถุวเสน ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘อามิสสงฺคเหนา’’ติอาทิฯ ชเนตา ชเนตฺตีติ อาห ‘‘ชนิกา มาตา’’ติฯ วุทฺธิํ ปริสํ อาปาเทตีติ อาปาเทตาฯ เตนาห ‘‘โปเสตา’’ติฯ อิทานิ ทฺวินฺนํ มหาเถรานํ ยถากฺกมํ สพฺรหฺมจารีนํ ภควตา วุตฺเตหิ ชนิกโปสิกมาตุฏฺฐานิเยหิ สงฺคาหกตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ชนิกมาตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรโตโฆเสน วินาปิ อุปริมคฺคาธิคโม โหตีติ ‘‘ปจฺจตฺตปุริสกาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมมคฺโค เอว หิ สาวกานํ เอกนฺตโต โฆสาเปกฺโขติฯ ปตฺเตสุปีติ ปิ-สทฺเทน ปเคว อปฺปตฺเตสูติ ทสฺเสติฯ