8. อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[313] เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส อุทฺทิสนํ อุทฺเทโส, วิภชนํ วิภงฺโคติ อาห – ‘‘มาติกญฺจ วิภชนญฺจา’’ติ ตุเลยฺยาติอาทีนิ จตฺตาริปิ ปทานิ ปญฺญาเววจนานิฯ อถ วา ตุเลยฺยาติ ตุลนภูตาย ปญฺญาย ตสฺส ธมฺมสฺส ปคฺคหาทิวิธินา ปริตุเลยฺยฯ ตีเรยฺยาติ ตีรณภูตาย ปญฺญาย ตตฺถ ญาณกิริยาสมาปนวเสน ตีเรยฺยฯ ปริคฺคณฺเหยฺยาติ ตถาสมาปนฺโน อานิสํเส อสฺสาทอาทีนเว จ วิจิเนยฺยฯ ปริจฺฉินฺเทยฺยาติ ปริจฺฉินฺทภูเตน ญาเณน อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชาเนยฺยฯ อารมฺมเณสูติ รูปาทิปุถุตฺตารมฺมเณสุฯ นิกนฺติวเสนาติ นิกามนวเสน อเปกฺขาวเสนฯ ติฏฺฐมานนฺติ ปวตฺตมานํฯ โคจรชฺฌตฺเตติ ฌานารมฺมณภูเตฯ ตญฺหิ ภาวนาจิตฺเตนาภิภุยฺย อวิสฺสชฺชิตฺวา คยฺหมานํ อชฺฌตฺตํ วิย โหตีติ ‘‘โคจรชฺฌตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ภาวนํ อารทฺธสฺส ภิกฺขุโน ยทิ ภาวนารมฺมเณ นิกนฺติ อุปฺปชฺเชยฺย, ตาย นิกนฺติยา อุปริ ภาวนํ วิสฺสชฺเชตฺวา จิตฺตสํโกจวเสน สณฺฐิตํ นาม, ตทภาเวน อสณฺฐิตํ นาม โหตีติ, ‘‘อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘โคจรชฺฌตฺเต นิกนฺติวเสน อสณฺฐิต’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘นิกนฺติวเสน หิ อติฏฺฐมานํ หานภาคิยํ น โหติ, วิเสสภาคิยเมว โหตี’’ติฯ อคฺคเหตฺวาติ รูปาทีสุ กิญฺจิ ตณฺหาทิคฺคาหวเสน อคฺคเหตฺวาฯ ตถา อคฺคหเณเนว หิ ตณฺหาปริตาสาทิวเสน น ปริตสฺเสยฺยฯ อวเสสสฺส จ ทุกฺขสฺสาติ โสกาทิทุกฺขสฺสฯ อวเสสสฺส จ ทุกฺขสฺสาติ วา ชาติชรามรณสีเสน วิปากทุกฺขสฺส คหิตตฺตา กิเลสทุกฺขสฺส เจว สํสารทุกฺขสฺส จาติ อตฺโถฯ

[316] รูปเมว กิเลสุปฺปตฺติยา การณภาวโต รูปนิมิตฺตํฯ ราคาทิวเสน ตํ อนุธาวตีติ รูปนิมิตฺตานุสารีฯ

[318] นิกนฺติวเสน อสณฺฐิตนฺติ อเปกฺขาวเสน สณฺฐิตํ นิกนฺติํ ปหาย ปวตฺตมานํ อุปริ วิเสสาวหโตติฯ เตนาห ‘‘นิกนฺติวเสน หี’’ติอาทิฯ

[320] อคฺคเหตฺวา อปริตสฺสนาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ, ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ตณฺหาทิคฺคาหวเสน อุปาทิยิตฺวา ตณฺหาปริตาสาทิวเสน ปริตสฺสนา, วุตฺตวิปริยาเยน อคฺคเหตฺวา อปริตสฺสนา เวทิตพฺพาฯ กถํ ปเนสา อนุปาทาปริตสฺสนา โหตีติ มหาเถรสฺส อธิปฺปายํ วิวริตุํ โจทนํ สมุฏฺฐเปติ? อุปาทาตพฺพสฺส อภาวโตติ ตสฺส อนุปาทาปริตสฺสนาภาเว การณวจนํฯ ยทิ หีติอาทิ ตสฺส สมตฺถนํฯ อุปาทาปริตสฺสนาว อสฺส ตถา อุปาทาตพฺพสฺส ตเถว อุปาทินฺนตฺตาฯ เอวนฺติ นิจฺจาทิอากาเรนฯ อุปาทินฺนาปีติ คหิตปรามฏฺฐาปิฯ อนุปาทินฺนาว โหนฺติ อโยนิโส คหิตตฺตา, วิญฺญูสุ นิสฺสาย ชานิตพฺพตฺตา จฯ ทิฏฺฐิวเสนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหณาการวเสน, ตสฺส ปน อยถาภูตคาหิตาย ปรมตฺถโต จ อภาวโตฯ อตฺถโตติ ปรมตฺถโตฯ อนุปาทาปริตสฺสนาเยว นาม โหติ อุปาทาตพฺพาการสฺส อภาเวน ตํ อนุปาทิยิตฺวา เอว ปริตสฺสนาติ กตฺวาฯ

ปริวตฺตตีติ น ตเทว รูปํ อญฺญถา ปวตฺตํ ปริวตฺตติ, อถ โข ปกติชหเนน สภาววิคเมน นสฺสติ ภิชฺชติฯ วิปริณตนฺติ อญฺญถตฺตํ คตํ วินฏฺฐํฯ กมฺมวิญฺญาณนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติอาทิ มิจฺฉาคาหวเสน วิญฺญาณสฺส รูปเภเทน วุตฺตสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติฯ

วิปริณามํ อนุคนฺตฺวา วิปริวตฺตนตํ อารพฺภ ปวตฺตํ วิปริณามานุปริวตฺตํ; ตโต สมุปฺปนฺนา ปริตสฺสนา วิปริณามานุปริวตฺตชา ปริตสฺสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘วิปริณามสฺส…เป.… ปริตสฺสนา’’ติฯ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จาติ, ‘‘ยํ อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถี’’ติอาทินา ปวตฺตา อกุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมาฯ เขเปตฺวาติ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน อนุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย เขเปตฺวาฯ ภยตาเสนาติ ภายนวเสนปิ จิตฺตุตฺราเสนฯ ตณฺหาตาเสนาติ ตสฺสเนนฯ สวิฆาโตติ จิตฺตวิฆาตนวิฆาเตน สวิฆาโตฯ ตโต เอว เจโตทุกฺเขน สทุกฺโขฯ มณิกรณฺฑกสญฺญายาติ ริตฺตกรณฺฑํเยว มณิปริปุณฺณกรณฺโฑติ อุปฺปนฺนสญฺญายฯ อคฺคเหตฺวา ปริตสฺสนาติ คเหตพฺพสฺส อภาเวน คหณมฺปิ อวิชฺชมานปกฺขิยเมวาติ อคฺคเหตฺวา ปริตสฺสนา นาม โหติฯ

[321] กมฺมวิญฺญาณเมว นตฺถิ สติ กมฺมวิญฺญาเณ รูปเภทานุปริวตฺติ สิยาติ กมฺมวิญฺญาณาภาวทสฺสนมุเขน ขีณาสวสฺส สพฺพโส กิเลสาภาวํ ทสฺเสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[323] เคหสฺสิตวเสนาติ กิเลสนิสฺสิตวเสน อนุโรธวเสนฯ เนว อุกฺขิเปยฺยาติ น อนุคฺคณฺเหยฺยฯ น อวกฺขิเปยฺยาติ เคหสฺสิตวเสน วิโรธวเสน น นิคฺคณฺเหยฺยฯ อนุโรเธน วินา สมฺปหํสนวเสน ยถาภูตคุณกถนํ เนวุสฺสาทนา วชฺชาภาวโต; ตถา วิโรเธน วินา วิเวจนวเสน ยถาภูตโทสกถนํ น อปสาทนํฯ สภาวเมวาติ ยถาภูตสภาวเมว กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส อนาเทสกรณวเสน กเถยฺย, เสยฺยถาปิ อายสฺมา สุภูติตฺเถโรฯ วินิจฺฉิตสุขนฺติ, ‘‘อชฺฌตฺตํ อนวชฺช’’นฺติอาทินา วิเสสโต วินิจฺฉิตสุขาย โหติฯ ปรมฺมุขา อวณฺณนฺติ สฺวายํ รโหวาโท เปสุญฺญูปสํหารวเสน ปวตฺโต อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปิสุณวาจนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ขีณาตีติ ขีโณ, โย ภาสติ, ยญฺจ อุทฺทิสฺส ภาสติ, ทฺเวปิ หิํสติ วิพาธตีติ อตฺโถ, ตํ ขีณวาทํฯ สฺวายํ ยสฺมา กิเลเสหิ อากิณฺโณ สํกิลิฏฺโฐ เอว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อากิณฺณํ สํกิลิฏฺฐํ วาจ’’นฺติฯ เตน อวสิฏฺฐํ ติวิธมฺปิ วจีทุจฺจริตมาหฯ อธิฏฺฐหิตฺวาติ, ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ อชฺโฌสายฯ อาทายาติ ปคฺคยฺหฯ โวหเรยฺยาติ สมุทาจเรยฺยฯ โลกสมญฺญนฺติ โลกสงฺเกตํฯ

[324] อารมฺมณโต สมฺปโยคโต กาเมหิ ปฏิสํหิตตฺตา กามปฏิสนฺธิ, กามสุขํฯ เตนาห ‘‘กามูปสํหิเตน สุเขนา’’ติฯ สทุกฺโขติ วิปากทุกฺเขน สํกิเลสทุกฺเขน สทุกฺโขฯ ตถา สปริฬาโหติ วิปากปริฬาเหน เจว กิเลสปริฬาเหน จ สปริฬาโหฯ

[326] วฏฺฏโต นิสฺสริตุํ อทตฺวา ตตฺเถว สีทาปนโต มิจฺฉาปฏิปทาภาเวน สตฺเต สํโยเชตีติ สํโยชนํ, วิเสสโต ภวสํโยชนํ ตณฺหาติ อาห ‘‘ตณฺหาเยตํ นาม’’นฺติฯ น ตณฺหาเยว มานาทโยปิ สํโยชนตฺตํ สาเธนฺติ นาม สพฺพโส สํโยชนโต สุฏฺฐุ พนฺธนโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ, ภิกฺขเว, สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนาน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.125-126)ฯ

อิมํ จตุกฺกนฺติ, ‘‘เย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนุยุตฺตา, เย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตา’’ติ เอวมาคตํ อิมํ จตุกฺกํ นิสฺสายฯ ‘‘เอตทคฺเค ฐปิโต’’ติ, วตฺวา ตํ นิสฺสาย ฐปิตภาวํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุสฺสาทนาอปสาทนา ปญฺญายนฺติ ตถาคเตน วิเนตพฺพปุคฺคลวเสน ธมฺมเทสนาย ปวตฺเตตพฺพโตฯ อยํ ปุคฺคโล…เป.… อาจารสมฺปนฺโนติ วา นตฺถิ ปเรสํ อนุทฺเทสกวเสน ธมฺมเทสนาย ปวตฺตนโตฯ

[329] ปรมฺมุขา อวณฺณนฺติ นินฺทิยสฺส โทสสฺส นินฺทนํฯ น หิ กทาจิ นินฺทิโย ปสํสิโย โหติ, ตํ ปน กาลํ ญตฺวาว กเถตพฺพนฺติ อาห, ‘‘ยุตฺตปตฺตกาลํ ญตฺวาวา’’ติฯ ขีณวาเทปิ เอเสว นโย ตสฺส รโหวาเทน สมานโยคกฺขมตฺตาฯ

[330] ฆาตียตีติ วธียติฯ สทฺโทปิ ภิชฺชติ นสฺสติ, เภโท โหตีติ อตฺโถฯ เคลญฺญปฺปตฺโตติ เขทํ ปริสฺสมํ ปตฺโตฯ อปลิพุทฺธนฺติ โทเสหิ อนนุปติตํฯ