6. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[298] กมฺมสฺส โมฆภาโว นาม ผเลน ตุจฺฉตา ผลาภาโวติ อาห – ‘‘โมฆนฺติ ตุจฺฉํ อผล’’นฺติฯ ตถํ ภูตนฺติ สจฺจสทฺทสฺส อตฺถมาหฯ ปริพฺพาชโก ปน ‘‘สจฺจ’’นฺติ อิมินา ตเมว สผลนฺติ วทติฯ สผลญฺหิ กมฺมํ สตฺถุ อภิมตมโนกมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิทญฺจ ‘‘โมฆํ กายกมฺม’’นฺติอาทิวจนํฯ ตํ คเหตฺวาติ ปรมฺปราย คเหตฺวาฯ เอสาติ โปตลิปุตฺโต ปริพฺพาชโกฯ อภิสญฺญานิโรธกถํ สนฺธาย วทติฯ สาปิ หิ ติตฺถิยานํ อนฺตเร ปากฏา ชาตาติฯ เถโรติ สมิทฺธิตฺเถโรฯ ยถา ภควตา วุตฺตํ, ตโต จ อญฺญถาว โทสาโรปนภเยน คเหตฺวา ตโต ภควนฺตํ เถโร รกฺขตีติ อธิปฺปาเยน ปริพฺพาชโก, ‘‘ปริรกฺขิตพฺพํ มญฺญิสฺสตี’’ติ อโวจาติ อาห – ‘‘ปริรกฺขิตพฺพนฺติ ครหโต โมจเนน รกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ สญฺเจตนา อสฺส อตฺถีติ สญฺเจตนิกํฯ กมฺมนฺติ สญฺเจตนิกสฺสปิ กมฺมสฺส อตฺตโน สมเย อิจฺฉิตตฺตา ปริพฺพาชเกน วุตฺตํฯ

สงฺขตสงฺขารตาย รูปเมว ‘‘ติลมตฺตมฺปิ สงฺขาร’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘มํสจกฺขุนาว ปสฺสตี’’ติฯ สมาคมทสฺสนํ สนฺธายาติ กตฺถจิปิ ตสฺส ทสฺสนํ สนฺธาย, น ปริญฺญาทสฺสนํฯ เตนาห ภควา – ‘‘กุโต ปเนวรูปํ กถาสลฺลาป’’นฺติฯ

[299] วฏฺฏทุกฺขนฺติ สํสารทุกฺขํฯ กิเลสทุกฺขนฺติ กิเลสสมฺภวราคปริฬาหทุกฺขํฯ สงฺขารทุกฺขนฺติ ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺติ เอวํ วุตฺตทุกฺขํฯ สเจ ภาสิตํ ภเวยฺยาติ อิมํ อีทิสํ ทุกฺขํ สนฺธาย อายสฺมตา สมิทฺธินา ภาสิตํ สิยา นุ ภควา, อวิภชิตฺวา พฺยากรณํ ยุตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[300] อุมฺมงฺคนฺติ อุมฺมุชฺชนํ, กถามุฬฺเหน อนฺตรา อญฺญาณวิสยปญฺหา อุมฺมงฺคํฯ เตนาห – ‘‘ปญฺหาอุมฺมงฺค’’นฺติ เนว ทิพฺพจกฺขุนาติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ตํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชนํ ทิพฺพจกฺขุวิสยนฺติ? กามญฺเจตํ น ทิพฺพจกฺขุวิสยํ, ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑญาวิสยํ ปน สิยาติ ตถา วุตฺตํฯ อธิปฺปาเยเนวาติ อุทายิตฺเถรสฺส อธิปฺปาเยเนว คยฺหมาเนน ตํ อโยนิโย อุมฺมุชฺชนํ อญฺญาสิฯ สนฺนิสีทิตุํ ปุพฺเพ นิสินฺนากาเรน สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติฯ สมิทฺธิตฺเถเรน อนภิสงฺขตสฺเสว อตฺถสฺส กถิตตฺตา, ‘‘ยํ อภูตํ, ตเทว กเถสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตี’’ติฯ ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉิตา, ‘‘กิํ โส เวทิยตี’’ติ อวิภาเคน เวทิยมานสฺส ชาติตตฺตาฯ สุขาย เวทนาย หิตนฺติ สุขเวทนิยํฯ

เตนาห – ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจยภูต’’นฺติฯ เสเสสูติ, ‘‘ทุกฺขเวทนิย’’นฺติอาทีสุฯ

เหฏฺฐา ติกชฺฌานเจตนาติ เอตฺถ, ‘‘กุสลโต’’ติ อธิการโต รูปาวจรกุสลโต เหฏฺฐา ติกชฺฌานเจตนาติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ เอเตสุ กามาวจรรูปาวจรสุขเวทนิยกมฺเมสุฯ อทุกฺขมสุขมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อิฏฺฐารมฺมเณ สุขมฺปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ

ยทิ กายทฺวาเร ปวตฺตโต อญฺญตฺถ อทุกฺขมสุขํ ชเนติ, อถ กสฺมา, ‘‘ทุกฺขสฺเสว ชนนโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘สา ปน เวทนา’’ติอาทิฯ

จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอตฺถ อรูปาวจรกุสลเจตนาติปิ วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ ‘‘กาเยน วาจาย มนสา’’ติ เอตฺถ ยถาลาภคฺคหณวเสน มนสา สุขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยนฺติ อยมตฺโถ อรูปาวจรกุสเลปิ ลพฺภตีติ สุขมฺปิ ชเนติ อุกฺกฏฺฐสฺส ญาณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส โสฬสวิปากจิตฺตนิพฺพตฺตนโต, อยญฺจ นโย เหฏฺฐา, ‘‘อทุกฺขมสุขมฺปี’’ติ เอตฺถาปิ วตฺตพฺโพฯ ปุพฺเพ ปริยายโต ทุกฺขเวทนา วุตฺตา, สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติ อิทานิ นิปฺปริยายโต ปุน ทสฺเสตุํ, ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน เอตฺถ ทุกฺขเวทนิยํ ปวตฺติวเสเนว วฏฺฏตีติฯ เอตสฺสาติ ทุกฺขเวทนิยสฺส ปวตฺติวเสเนว ยุชฺชมานตฺตา เอตสฺส วเสน สพฺพํ สุขเวทนิยํ อทุกฺขมสุขเวทนิยญฺจ ปวตฺติวเสเนว วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อาลโยติ อภิรุจิฯ มหากมฺมวิภงฺคญาณนฺติ มหติ กมฺมวิภชเน ญาณํ, มหนฺตํ วา กมฺมวิภชนญาณํฯ ภาชนํ นาม นิทฺเทโส, อยํ ปน อุทฺเทโสติ กตฺวา อาห – ‘‘กตเม จตฺตาโร…เป.… มาติกาฏฺฐปน’’นฺติฯ

[301] ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ ยถาอุทฺทิฏฺฐสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณสฺส อภาชนภาวโต, ปุจฺฉานุสนฺธิอชฺฌาสยานุสนฺธีสุ จ อนนฺโตคธตฺตาฯ เตนาห ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิฯ อิทํ อารมฺมณํ กตฺวาติ อิธ, ‘‘ปาณาติปาติํ อทินฺนาทายิ’’นฺติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วุตฺตํ กมฺมวิภงฺคํ อารพฺภฯ อิมํ ปจฺจยํ ลภิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิทํ ทสฺสนํ คณฺหนฺตีติ อิทํ, ‘‘อตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานิ, นตฺถิ กิร, โภ, ปาปกานิ กมฺมานี’’ติ จ อาทีนิ หตฺถิทสฺสกอนฺธาวิย ทิฏฺฐมตฺเต เอว ฐตฺวา อจิตฺตกทสฺสนญฺจ คณฺหนฺติฯ

วีริยํ กิเลสานํ อาตาปนวเสน อาตปฺปํ, ตเทว ปทหวเสน ปธานํ, ปุนปฺปุนํ ยุญฺชนวเสน อนุโยโค, ตถา ภาวนาย นปฺปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, สมฺมา โยนิโส มนสิ กโรติ เอเตนาติ สมฺมามนสิกาโรติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาเยน, ‘‘ปญฺจปิ วีริยสฺเสว นามานี’’ติ อาหฯ อปฺปมาโท วา สติยา อวิปฺปวาโสฯ ยสฺมิํ มนสิกาเร สติ ตสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณํ อิชฺฌติ, อยเมตฺถ สมฺมามนสิกาโรติ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เจโตสมาธินฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณสหคตํ จิตฺตสมาธิํฯ เตนาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุสมาธิ’’นฺติฯ อญฺญถาติ อกุสลกมฺมกรณโต อญฺญถา, ตํ ปน กุสลกมฺมกรณํ โหตีติ อาห – ‘‘เย ทสฺสนฺนํ กุสลานํ กมฺมปถานํ ปูริตตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิถาเมนาติ ทิฏฺฐิวเสน ทิฏฺฐิพเลนฯ ทิฏฺฐิปรามาเสนาติ ทิฏฺฐิวเสน ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรามาเสนฯ อธิฏฺฐหิตฺวาติ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อธิฏฺฐาย อภินิวิสิตฺวาฯ อาทิยิตฺวาติ ทฬฺหคฺคาหํ คเหตฺวาฯ โวหรตีติ อตฺตโน คหิตคฺคหณํ ปเรสํ ทีเปนฺโต โวหรติฯ

[302] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ อิทมฺปีติ อิทํ วจนํฯ ‘‘ตตฺรานนฺทา’’ติ เอวมาทิวจนมฺปีติ อตฺโถฯ น มหากมฺมวิภงฺคญาณสฺส ภาชนํ ตสฺส อนิทฺเทสภาวโตฯ อสฺสาติ มหากมฺมวิภงฺคญาณสฺส มาติกาฏฺฐปนเมว ทิพฺพจกฺขุกานํ สมณพฺราหฺมณานํ วเสน อนุญฺญาตพฺพสฺส จ ทสฺสนวเสน อุทฺเทสภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺถ ปนาติ ‘‘ตตฺรานนฺทา’’ติอาทิปาเฐฯ เอเตสํ ทิพฺพจกฺขุกานนฺติ เอเตสํ เหฏฺฐา จตูสุปิ วาเรสุ อาคตานํ ทิพฺพจกฺขุกานํฯ เอตฺตกาติ เอกจฺจิยา สจฺจคิราฯ อนุญฺญาตาติ อนุชานิตาฯ อนนุญฺญาตาติ ปฏิกฺเขปิตาฯ อิธ อนนุญฺญาตมุเขน ทีปิตํ อนนุญฺญาตภาวมตฺตํฯ ตตฺรานนฺทาติอาทิเก ตตฺราติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘เตสุ จตูสุ สมณพฺราหฺมเณสู’’ติ อาหฯ อิทํ วจนํ ‘‘อตฺถิ กิร, โภ…เป.… วิปาโก’’ติ อิทํ เอวํ วุตฺตํฯ อสฺสาติ ตถาวาทิโน สมณพฺราหฺมณสฺสฯ อญฺเญนากาเรนาติ ‘‘โย กิร, โภ’’ติอาทินา วุตฺตการณโต อญฺเญน การเณนฯ

ทฺวีสุ ฐาเนสูติ ‘‘อตฺถิ กิร, โภ…เป.… วิปาโก’’ติ จ, ‘‘อปายํ…เป.… นิรยํ อุปปนฺน’’นฺติ จ อิเมสุ ทฺวีสุ ปาฐปเทเสสุฯ อนุญฺญาตา ตทตฺถสฺส อตฺถิภาวโตฯ ตีสุ ฐาเนสูติ ‘‘โย กิร, โภ…เป.… นิรยํ อุปปชฺชติ’’, ‘‘ยมฺปิ โส…เป.… เต สญฺชานนฺติ’’, ‘‘ยมฺปิ โส ยเทว…เป.… โมฆมญฺญ’’นฺติ อิเมสุ ตีสุ ปาฐปเทเสสุฯ อนนุญฺญาตา ตทตฺถสฺสาเนกนฺติกตฺตา มิจฺฉาภินิเวสโต จฯ เตนาห ภควา – ‘‘อญฺญถา หิ, อานนฺท, ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณ’’นฺติฯ ยถา เต อปฺปหีนวิปลฺลาสา ปเทสญาณสมณพฺราหฺมณา กมฺมวิภงฺคํ สญฺชานนฺติ, ตโต อญฺญถาว สพฺพโส ปหีนวิปลฺลาสสฺส ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณํ โหตีติ อตฺโถฯ

[303] อิมินา ทิพฺพจกฺขุเกน ยํ กมฺมํ กโรนฺโต ทิฏฺโฐ, ตโต ปุพฺเพติ โยชนาฯ ตโตติ ตโต กริยมานกมฺมโต ปุพฺเพฯ ขนฺโทติ กุมาโรฯ สิโวติ อิสฺสโรฯ ปิตามโหติ พฺรหฺมาฯ อิสฺสราทีหีติ อิสฺสรพฺรหฺมปชาปติอาทีหิฯ วิสฏฺโฐติ นิมฺมิโตฯ มิจฺฉาทสฺสเนนาติ มิจฺฉาทสฺสนวเสนฯ ยนฺติ ยํ กมฺมํฯ ตตฺถาติ เตสุ ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตกมฺเมสุฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ โยชนาฯ อุปปชฺชิตฺวาติ ทุติยภเว นิพฺพตฺติตฺวาฯ อปรสฺมิํ ปริยาเยติ อญฺญสฺมิํ ยตฺถ กตฺถจิ ภเวฯ

เอกํ กมฺมราสินฺติ ปาณาติปาตาทิเภเทน เอกํ กมฺมสมุทายํฯ เอกํ วิปากราสินฺติ ตสฺเสว องฺเคน เอกํ วิปากสมุทายํฯ อิมินาติ ยถาวุตฺเตน ทิพฺพจกฺขุเกน สมเณน พฺราหฺมเณน วา อทิฏฺฐาฯ ตโยติ ‘‘ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหตี’’ติอาทินา วุตฺตา ตโยฯ ทฺเว วิปากราสีติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนิโย อปราปริยายเวทนิโยติ ทฺเว วิปากราสีฯ อุปปชฺชเวทนิยํ ปน เตน ทิฏฺฐํ, ตสฺมา ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺโฐ เอโก, อทิฏฺฐา ตโยติ ทิฏฺเฐ จ อทิฏฺเฐ จ จตฺตาโร กมฺมราสี, ตถา ทิฏฺโฐ เอโก, อทิฏฺฐา ทฺเวติ ตโย วิปากราสีฯ อิมานิ สตฺต ฐานานีติ ยถาวุตฺตานิ สตฺต ญาณสฺส ปวตฺตนฏฺฐานานิฯ ‘‘อิมสฺส นาม กมฺมสฺส อิทํ ผลํ นิพฺพตฺต’’นฺติ กมฺมสฺส, ผลสฺส วา อทิฏฺฐตฺตา, ‘‘ทุติยวาเร ทิพฺพจกฺขุเกน กิญฺจิ น ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฐมํ วุตฺตนเยน ตโย กมฺมราสี เวทิตพฺพา, อิธ ทิพฺพจกฺขุเกน ทิฏฺฐสฺส อภาวโต, ‘‘ปจฺจตฺตฏฺฐานานี’’ติ วุตฺตํฯ

ภวติ วฑฺฒติ เอเตนาติ ภพฺพํ, วฑฺฒินิมิตฺตํฯ น ภพฺพํ อภพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวิรหิต’’นฺติฯ อตฺตโน ผเล ภาสนํ ทิพฺพนํ อาภาสนนฺติ อาห – ‘‘อาภาสติ อภิภวติ ปฏิพาหตี’’ติฯ พลวกมฺมนฺติ มหาสาวชฺชํ กมฺมํ ครุสมาเสวิตาทิเภทํฯ

อาสนฺเนติ มรเณ, อภิณฺหํ อุปฏฺฐาเนน วา ตสฺส มรณจิตฺตสฺส อาสนฺเนฯ พลวกมฺมนฺติ ครุสมาเสวิตตาทิวเสน พลวํ กุสลกมฺมํฯ ทุพฺพลกมฺมสฺสาติ อตฺตโน ทุพฺพลสฺสฯ อาสนฺเน กุสลํ กตนฺติ อิธาปิ อาสนฺนตา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อุปฏฺฐานากาเรนาติ มรณสฺส อาสนฺนกาเล กมฺมสฺส อุปฏฺฐานากาเรนฯ ตสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ นิพฺพตฺติการณภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ อกุสลนฺติ โยชนาฯ ติตฺถิยา กมฺมนฺตรวิปากนฺตเรสุ อกุสลตาย ยํ กิญฺจิ กมฺมํ ยสฺส กสฺสจิ วิปากสฺส การณํ กตฺวา คณฺหนฺติ หตฺถิทสฺสกอนฺธาทโย วิย ทิฏฺฐมตฺตาภินิเวสิโนติ, ‘‘อญฺญติตฺถิยา…เป.… อุปฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตํฯ อิตรสฺมินฺติ ภพฺพญฺเจว ภพฺพาภาสญฺจ, ภพฺพํ อภพฺพาภาสนฺติ อิมสฺมิํ ทฺวเย ฯ เอเสว นโย ปฐมทุติยปุคฺคลวเสน ปุริมานํ ทฺวินฺนํ กมฺมานํ โยชนานโย วุตฺโต อุปฏฺฐานาการวเสนฯ อยเมว ตติยจตุตฺถปุคฺคลวเสน ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ กมฺมานํ โยชนานโยฯ ตติยสฺส หิ กมฺมสฺส กุสลตฺตา ตสฺส จ สคฺเค นิพฺพตฺตตฺตา ตตฺถ การณภูตํ กุสลํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; ตถา จตุตฺถสฺสปิ กมฺมสฺส กุสลตฺตา, ตสฺส ปน นิรเย นิพฺพตฺตตฺตา ตตฺถ นิพฺพตฺติการณภูตํ อญฺญติตฺถิยานํ อกุสลํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[304] เวทิตพฺพานีติ เอตฺถ ยถา วิทิตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วฏฺฏทุกฺขสมติกฺกมาย โหนฺติ, ตถา เวทนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานี’’ติฯ ตตฺถ วิปสฺสนาย อารมฺมณโต มคฺเคน อสมฺโมหโต ชานนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ มโน สวิเสสํ อุปวิจรติ อารมฺมเณ ปวตฺตติ เอเตหีติ มโนปวิจารา, วิตกฺกวิจาราฯ อารมฺมเณ หิ อภินิโรปนานุมชฺชเนหิ วิตกฺกวิจาเรหิ สห จิตฺตํ ปวตฺตติ, น ตพฺพิรหิตํฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกวิจารา’’ติอาทิฯ สตฺตา ปชฺชนฺติ เอเตหิ ยถารหํ วฏฺฏํ วิวฏฺฏญฺจาติ สตฺตปทา , เคหนิสฺสิตา วฏฺฏปทาฯ โยคฺคานํ ทมนอาจริยา โยคฺคาจริยาฯ เตนาห ‘‘ทเมตพฺพทมกาน’’นฺติฯ เสสนฺติ วุตฺตาวเสสํ เอกสตฺตติวิธวิญฺญาณํ สผสฺสรูปกสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ

[305] อิธาติ อิมิสฺสํ ฉวิญฺญาณกายเทสนายํฯ มโนธาตุตฺตยวินิมุตฺตเมว มโนวิญฺญาณธาตูติ เวทิตพฺพํฯ

จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสติ จกฺขุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน สมฺผสฺโสฯ เตนาห – ‘‘จกฺขุวิญาณสมฺปยุตฺตสมฺผสฺสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ

ยถา เกวเลน วิญฺญาเณน รูปทสฺสนํ น โหติ, เอวํ เกวเลน จกฺขุปสาเทนปีติ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาเณนา’’ติฯ เตน ปาฬิยํ จกฺขุนาติ นิสฺสยมุเขน นิสฺสิตกิจฺจํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณปจฺจยภาเวนฯ ‘‘อุปวิจรติ’’จฺเจว กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตตฺถ วิตกฺกพฺยาปาโรปิ อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิฯ โส ปเนตฺถ ตคฺคติโกติ อาห – ‘‘วิตกฺโก ตํสมฺปยุตฺโต จา’’ติฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ อุปวิจรณํ วิตกฺกวิจารานํเยเวตฺถ กิจฺจนฺติ ‘‘วิตกฺกวิจารสงฺขาตา มโนปวิจารา’’ติ วุตฺตํฯ โสมนสฺสยุตฺโต อุปวิจาโร โสมนสฺสูปวิจาโร ยถา ‘‘อาชญฺญรโถ’’ติ อาห ‘‘โสมนสฺเสน สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ

[306] อุปวิจารานํ อุปสฺสยฏฺเฐน เคหํ วิยาติ เคหํ, รูปาทโยติ อาห – ‘‘เคหสฺสิตานีติ กามคุณนิสฺสิตานี’’ติฯ นิจฺจสญฺญาทินิกฺขมนโต เนกฺขมฺมํ วิปสฺสนาติ, ‘‘เนกฺขมฺมสฺสิตานีติ วิปสฺสนานิสฺสิตานี’’ติ วุตฺตํฯ อิฏฺฐานนฺติ กสิวณิชฺชาทิวเสน ปริยิฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ปริเยสิตาน’’นฺติฯ ปิยภาโว ปน กนฺตสทฺเทเนว กถิโตติ กามิตพฺพานํ มโน รเมตีติ มโนรมานํฯ โลเกน อามสียตีติ โลกามิสํ, ตณฺหาฯ ตาย คเหตพฺพตาย อิฏฺฐภาวาปาทเนน ปฏิสงฺขตตาย จ ปฏิสํยุตฺตานํฯ อตีเต กตํ อุปฺปชฺชติ อารมฺมณิกอนุภวนสฺส อสมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ เอทิสํ อนุสฺสรณํ ทิฏฺฐคฺคหณานุสฺสเรน จ โหตีติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยถาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อนิจฺจาการนฺติ หุตฺวา อภาวาการํฯ วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ชราย มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณาเมตพฺพญฺเจว, ตโต เอว ปโลกิตํ ภงฺคญฺจฯ