เมนู

2. มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[185] ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, น นาเมนฯ ปลาลสนฺถาโรติ อาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน โกจฺฉจิมิลิกากฏสาราทีนํ คหณํฯ คณภิกฺขูนนฺติ คณพนฺธนวเสน ภิกฺขูนํฯ

ยทิ สํสโย นาม นตฺถิ, ‘‘สมฺพหุลา นุ โข’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘วิตกฺกปุพฺพภาคา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิตกฺโก ปุพฺพภาโค เอติสฺสาติ วิตกฺกปุพฺพภาคา, ปุจฺฉาฯ สา ‘‘สมฺพหุลา โน เอตฺถ ภิกฺขูวิหรนฺตี’’ติ วจนํ, วิตกฺโก ปน ‘‘สมฺพหุลา นุ โข อิธ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ อิมินา อากาเรน ตทา ภควโต อุปฺปนฺโน จิตฺตสงฺกปฺโป, ตสฺส ปริวิตกฺกสฺส ตพฺภาวโชตโนยํ นุ-กาโร วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘วิตกฺกปุพฺพภาเค จายํ นุ-กาโร นิปาตมตฺโต’’ติฯ กิญฺจาปิ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา, ‘‘สมฺพหุลา โน เอตฺถ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉาวเสน ภควตา วุตฺโต, อถ โข ‘‘น โข, อานนฺท, ภิกฺขุ โสภติ สงฺคณิการาโม’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.185) อุปริเทสนาวเสน มตฺถกํ คจฺฉนฺเต อวินิจฺฉิโต นาม น โหติ, อถ โข วิสุํ วินิจฺฉิโต เอว โหติ, ทิสฺวา นิจฺฉินิตฺวาว กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ตถา ปุจฺฉติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. 16)ฯ เตนาห ‘‘อิโต กิรา’’ติอาทิฯ

ยถา นทีโอติณฺณํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปกฺขนฺทติ, เอวํ สตฺตา ธาตุโส สํสนฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘คณวาโส นทีโอติณฺณอุทกสทิโส’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘นิรยติรจฺฉานโยนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุรุวินฺทาทินฺหานียจุณฺณานิ สณฺหสุขุมภาวโต นาฬิยํ ปกฺขิตฺตานิ นิรนฺตราเนว ติฏฺฐนฺตีติ อาห – ‘‘จุณฺณภริตา นาฬิ วิยา’’ติฯ สตฺตปณฺณาส กุลสตสหสฺสานีติ สตฺตสตสหสฺสาธิกานิ ปญฺญาส กุลานํเยว สตสหสฺสานิ, มนุสฺสานํ ปน วเสน สตฺต โกฏิโย ตทา ตตฺถ วสิํสุฯ

ตโต จินฺเตสิ, กถํ? กามญฺจายํ โลกปกติ, มยฺหํ ปน สาสเน อยุตฺโตว โสติ อาห – ‘‘มยา’’ติอาทิฯ ธมฺมนฺติ สภาวสิทฺธํฯ สํเวโคติ สโหตฺตปฺปญาณํ วุจฺจติฯ น โข ปเนตํ สกฺกา คิลานุปฏฺฐานโอวาทานุสาสนิอาทิวเสน สมาคมสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ คณเภทนนฺติ คณสงฺคณิกาย วิเวจนํฯ

[186] กตปริภณฺฑนฺติ ปุพฺเพ กตสํวิธานสฺส จีวรสฺส วุตฺตากาเรน ปฏิสงฺขรณํฯ โนติ อมฺหากํฯ อนตฺตมโนติ อนาราธิตจิตฺโตฯ

สกคเณน สหภาวโต สงฺคณิกาติ อาห ‘‘สกปริสสโมธาน’’นฺติฯ คโณติ ปน อิธ ชนสมูโหติ วุตฺตํ ‘‘นานาชนสโมธาน’’นฺติฯ โสภติ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานโตฯ กามโต นิกฺขมตีติ นิกฺขโม, เอวํ นิกฺขมวเสน อุปฺปนฺนํ สุขํฯ คณสงฺคณิกากิเลสสงฺคณิกาหิ ปวิวิตฺติ ปวิเวโกฯ ปวิเวกวเสน อุปฺปนฺนํ สุขํฯ ราคาทีนํ อุปสมาวหํ สุขํ อุปสมสุขํฯ มคฺคสมฺโพธาวหํ สุขํ สมฺโพธิสุขํฯ นิกาเมตพฺพสฺส, นิกามํ วา ลาภี นิกามลาภีฯ นิทุกฺขํ สุเขเนว ลภตีติ อทุกฺขลาภีฯ กสิรํ วุจฺจติ อปฺปกนฺติ อาห – ‘‘อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี’’ติฯ

สามายิกนฺติ สมเย กิเลสวิมุจฺจนํ อจฺจนฺตเมวาติ สามายิกํ ม-กาเร อ-การสฺส ทีฆํ กตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อปฺปิตปฺปิตสมเย กิเลเสหิ วิมุตฺต’’นฺติฯ กนฺตนฺติ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย จ กมนียํ มโนรมฺมํฯ อสามายิกํ อจฺจนฺตวิมุตฺตํฯ

เอตฺตาวตาติอาทินา สงฺคณิการามสฺส วิเสสาธิคมสฺส อนฺตรายิกภาวํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สห นิทสฺสเนน ทสฺเสติฯ ตตฺถ สา ทุวิธา อนฺตรายิกตา โวทานธมฺมานํ อนุปฺปตฺติเหตุกา, สํกิเลสธมฺมานํ อุปฺปตฺติเหตุกา จฯ

เต ปฐมํ ‘‘สงฺคณิการาโม’’ติอาทินา วิภาเวตฺวา อิตรํ วิภาเวตุํ, ‘‘อิทานิ โทสุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจ นฺหารุญฺจ ปฏิจฺจ จมฺมญฺจ ปฏิจฺจ มํสญฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.306) วิย อิธ รูปสทฺโท กรชกายปริยาโยติ ‘‘รูปนฺติ สรีร’’นฺติ อาหฯ ‘‘นาหํ, อานนฺท…เป.… โทมนสฺสุปายาสา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขจิตฺตานํ อารทฺธวิปสฺสกานมฺปิ อสปฺปายวชฺชนสปฺปายเสวนวเสน กายสฺส ปริหรณํ โหตีติ? สจฺจํ, ตํ ปน โย กลฺลสรีรํ นิสฺสาย ธมฺมสาธนาย อนุยุญฺชิตุกาโม โหติ, ตสฺเสว ธมฺมสาธนตาวเสนฯ

ธมฺมสาธนภาวญฺหิ อเปกฺขิตฺวา อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายวเสน โปเสตฺวา สุฏฺฐุตรํ หุตฺวา อนุยุญฺชนโต กายสฺส ปริหรณํ, น โส กาเย อภิรโต นาม โหติ ปจฺจเวกฺขณายตฺตตฺตา อเปกฺขาย วิโนทิตพฺโพ ตาทิโสติฯ อุปาลิคหปติโนติ เอตฺถาปิ ‘‘ทสพลสาวกตฺตุปคมนสงฺขาเตนา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

[187] มหากรุณาวเสน ปริวุตาย ปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโนปิ เอกนฺตวิเวกชฺฌาสยตฺตา เอกโกวฯ เอเตน สตฺถุโน ปวิวิตฺตสฺส ปวิเวกตฺเตน วิวิตฺตตํ ทสฺเสติฯ รูปารูปปฏิภาคนิมิตฺเตหิ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘รูปาทีนํ สงฺขตนิมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อติวิย สนฺตตรปณีตตมภาเวน วิเสสโต สิโนติ พนฺธตีติ วิสโย, โส เอว สสนฺตติปริยาปนฺนตาย อชฺฌตฺตํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห – ‘‘สุญฺญตนฺติ สุญฺญตผลสมาปตฺติ’’นฺติฯ อุปธิวิเวกตาย อสงฺขตา ธาตุ อิธ วิเวโกติ อธิปฺเปโตติ อาห – ‘‘วิเวกนินฺเนนา’’ติอาทิฯ ภงฺคมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา อาสวฏฺฐานิยานญฺจ ธมฺมานํ ตตฺถ วิคตตฺตา เตสํ วเสน วิคตนฺเตน, เอวํภูตํ เตสํ พฺยนฺติภาวํ ปตฺตนฺติ ปาฬิยํ ‘‘พฺยนฺติภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ อุยฺโยชนํ วิสฺสชฺชนํ, ตํ เอตสฺส อตฺถิ, อุยฺโยเชติ วิสฺสชฺเชตีติ วา อุยฺโยชนิกํฯ ยสฺมา น สพฺพกถา อุยฺโยชนวเสเนว ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺต’’นฺติฯ

เตลปากํ คณฺหนฺโต วิยาติ ยถา เตลปาโก นาม ปริจฺฉินฺนกาโล น อติกฺกมิตพฺโพ, เอวํ อตฺตโน สมาปตฺติกาลํ อนติกฺกมิตฺวาฯ ยถา หิ กุสโล เวชฺโช เตลํ ปจนฺโต ตํ ตํ เตลกิจฺจํ จินฺเตตฺวา ยทิ วา ปตฺถินฺนปาโก, ยทิ วา มชฺฌิมปาโก, ยทิ วา ขรปาโก อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺส กาลํ อุปธาเรตฺวา ปจติ, เอวํ ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต เวเนยฺยานํ ญาณปริปากํ อุปธาเรตฺวา ตํ ตํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชนฺโต จ วิเวกนินฺเนเนว จิตฺเตน อุยฺโยเชติฯ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิปิ ตทภินีหตมโนวิญฺญาณวเสน นิพฺพานนินฺนาเนวฯ พุทฺธานญฺหิ สงฺขารานํ สุฏฺฐุ ปริญฺญาตตาย ปณีตานมฺปิ รูปาทีนํ อาปาถคมเน ปเคว อิตเรสํ ปฏิกูลตาว สุปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ฆมฺมาภิตตฺตสฺส วิย สีตชลฏฺฐานนินฺนตา นิพฺพานนินฺนเมว จิตฺตํ โหติ, ตสฺส อติวิย สนฺตปณีตภาวโตฯ

[188] อชฺฌตฺตเมวาติ อิธ ฌานารมฺมณํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘โคจรชฺฌตฺตเมวา’’ติฯ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ สุญฺญตํฯ อปคุณปาทกชฺฌานญฺหิ เอตฺถ ‘‘นิยกชฺฌตฺต’’นฺติ อธิปฺเปตํ วิปสฺสนาวิเสสสฺส อธิปฺเปตตฺตา, นิยกชฺฌตฺตํ นิชฺชีวนิสฺสตฺตตํ, อนตฺตตนฺติ อตฺโถฯ อสมฺปชฺชนภาวชานเนนาติ อิทานิ เม กมฺมฏฺฐานํ วีถิปฏิปนฺนํ น โหติ, อุปฺปถเมว ปวตฺตตีติ ชานเนนฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ภควตา วิปสฺสนาย เอว ปาทเก ฌาเน อวตฺวา ปาทกชฺฌานํ คหิตนฺติ อาห – ‘‘อปฺปคุณปาทกชฺฌานโต’’ติอาทิฯ น ปกฺขนฺทติ สมฺมา น สมาหิตตฺตาฯ โส ปน ‘‘อชฺฌตฺตธมฺมา มยฺหํ นิชฺชฏา นิคุมฺพา หุตฺวา น อุปฏฺฐหนฺติ, หนฺทาหํ พหิทฺธาธมฺเม มนสิ กเรยฺยํ เอกจฺเจสุ สงฺขาเรสุ อุปฏฺฐิเตสุ อิตเรปิ อุปฏฺฐเหยฺยุเมวา’’ติ ปรสฺส…เป.… มนสิ กโรติฯ ปาทกชฺฌานวเสน วิย สมฺมสิตชฺฌานวเสนปิ อุภโตภาควิมุตฺโต โหติเยวาติ อาห – ‘‘อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถนฺติ อาเนญฺชํ มนสิ กโรตี’’ติฯ น เม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ มยฺหํ วิปสฺสนาจิตฺตํ วีถิปฏิปนฺนํ หุตฺวา น วหตีติฯ ปาทกชฺฌานเมวาติ วิปสฺสนาย ปาทกภูตเมว ฌานํฯ ปุนปฺปุนํ มนสิ กาตพฺพนฺติ ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชิตพฺพํ วิปสฺสนาย ติกฺขวิสทตาปาทนายฯ อวหนฺเต นิปุณาภาเวน เฉทนกิริยาย อปฺปวตฺตนฺเตฯ สมาปชฺชิตฺวา วิปสฺสนาย ติกฺขกมฺมกรณํ สมถวิปสฺสนาวิหาเรนาติ อาห – ‘‘กมฺมฏฺฐาเน มนสิกาโร วหตี’’ติฯ

[189] สมฺปชฺชติ เมติ วีถิปฏิปตฺติยา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสาภาวโต สมฺปชฺชติ เม กมฺมฏฺฐานนฺติ ชานเนนฯ อิริยาปถํ อหาเปตฺวาติ ยถา ปริสฺสโม นาคจฺฉติ, เอวํ อตฺตโน พลานุรูปํ ตสฺส กาลํ เนตฺวา ปมาณเมว ปวตฺตเนน อิริยาปถํ อโหเปตฺวาฯ สพฺพวาเรสูติ ฐานนิสชฺชาสยนวาเรสุฯ กถาวาเรสุ ปน วิเสสํ ตตฺถ ตตฺถ วทนฺติฯ อิทํ วุตฺตนฺติ อิทํ, ‘‘อิมินา วิหาเรนา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

[190] กามวิตกฺกาทโย โอฬาริกกามราคพฺยาปาทสภาคาติ อาห – ‘‘วิตกฺกปหาเนน ทฺเว มคฺเค กเถตฺวา’’ติฯ กามคุเณสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

กิสฺมิญฺจิเทว กิเลสุปฺปตฺติการเณติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กิเลสุปฺปตฺติการณํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญถา สพฺเพปิ ปญฺจ กามคุณา กิเลสุปฺปตฺติการณเมวฯ สมุทาจรตีติ สมุทาจาโรติ อาห ‘‘สมุทาจรณโต’’ติฯ โส ปน ยสฺมา จิตฺตสฺส, น สตฺตสฺส, ตสฺมา วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘เจตโส’’ติฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร เอ-การสฺส จ อกาโร กโตติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเต เอตนฺติฯ

[191] อนุสโยติ มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ ติวิโธปิ อนุสโย ปหียติ อรหตฺตมคฺเคนฯ วุตฺตนเยเนวาติ, ‘‘ตโต มคฺคานนฺตรํ ผลํ, ผลโต วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขมาโน ปหีนภาวํ ชานาติ, ตสฺส ชานเนน สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตนเยนฯ

กุสลโต อายาตีติ อายโต, โส เอเตสนฺติ กุสลายติกาฯ เตนาห ‘‘กุสลโต อาคตา’’ติฯ ตํ ปน เนสํ กุสลายติกตฺตํ อุปนิสฺสยวเสน โหติ สหชาตวเสนปีติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ, ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ยสฺมา ปน ยถาวุตฺตธมฺเมสุ เกจิ โลกิยา, เกจิ โลกุตฺตรา; อถ กสฺมา วิเสเสน ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘โลเก อุตฺตรา วิสิฏฺฐา’’ติฯ เตน โลกิยธมฺเมสุ อุตฺตมภาเวน ฌานาทโย โลกุตฺตรา วุตฺตา, น โลกสฺส อุตฺตรณโตติ ทสฺเสติฯ ยํ กิญฺจิ มหคฺคตจิตฺตํ มารสฺส อวิสโย อกามาวจรตฺตา, ปเคว ตํ วิปสฺสนาย ปาทกภูตํ สุวิกฺขาลิตมลนฺติ อาห – ‘‘ชานิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ เอโก อานิสํโส อตฺถิ ภาวนานุโยคสฺส สปฺปายธมฺมกถาปฏิลาโภฯ

[192] เอตทตฺถนฺติ เกวลสฺส สุตสฺส อตฺถายฯ สปฺปายาสปฺปายวเสนาติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ สปฺปายวเสน ทสกถาวตฺถูนิ อาคตานีติ? สจฺจเมตํ, อสปฺปายกถาวชฺชนปุพฺพิกาย สปฺปาย กถาย วเสน อาคตตฺตา ‘‘สปฺปายาสปฺปายวเสน อาคตานี’’ติ วุตฺตํฯ สุตปริยตฺติวเสนาติ สรูเปน ตตฺถ อนาคตานิปิ ทสกถาวตฺถูนิ สุตฺตเคยฺยาทิอนฺโตคธตฺตา, ‘‘สุตปริยตฺติวเสน อาคตานี’’ติ วุตฺตํฯ ปริปูรณวเสน สรูปโต อาคตตฺตา อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา กเถตพฺพานิฯ อตฺโถติ สามญฺญตฺโถฯ

[193] อนุอาวตฺตนฺตีติ อนุอนุ อภิมุขา หุตฺวา วตฺตนฺติ, ปยิรุปาสนาทิวเสน อนุกูลยนฺติฯ มุจฺฉนตณฺหนฺติ ปจฺจเยสุ มุจฺฉนาการํฯ ตณฺหาย ปตฺถนา นาม เตนากาเรน ปวตฺตีติ อาห – ‘‘ปตฺเถติ ปวตฺเตตี’’ติฯ กิเลสูปทฺทเวนาติ กิเลสสงฺขาเตน อุปทฺทเวนฯ กิเลสา หิ สตฺตานํ มหานตฺถกรณโต ‘‘อุปทฺทโว’’ติ วุจฺจนฺติฯ อตฺตโน อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺเนน กิเลสูปทฺทเวน อนฺเตวาสิโน, อุปทฺทโว อนฺเตวาสูปทฺทโว, พฺรหฺมจริยสฺส อุปทฺทโว พฺรหฺมจารุปทฺทโวติ อิมมตฺถํ ‘‘เสสุปทฺทเวสุปิ เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ คุณมรณํ กถิตํ, น ชีวิตมรณํฯ

อปฺปลาภาติ อปฺปมตฺตกลาภี วิเสสานํฯ เอวํ วุตฺโตติ ยถาวุตฺตพฺรหฺมจารุปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร เจว กฏุกวิปากตโร จาติ เอวํ วุตฺโตฯ อาจริยนฺเตวาสิกูปทฺทโว หิ พาหิรกสมยวเสน วุตฺโต, พฺรหฺมจารุปทฺทโว ปน สาสนวเสนฯ ทุรกฺขาเต หิ ธมฺมวินเย ทุปฺปฏิปตฺติ น มหาสาวชฺชา มิจฺฉาภินิเวสสฺส สิถิลวายามภาวโต; สฺวาขฺยาเต ปน ธมฺมวินเย ทุปฺปฏิปตฺติ มหาสาวชฺชา มหโต อตฺถสฺส พาหิรภาวกรณโตฯ เตนาห ‘‘สาสเน ปนา’’ติอาทิฯ

[196] ตสฺมาติ อิทํ ปุพฺพปราเปกฺขํ ปุริมสฺส จ อตฺถสฺส การณภาเวน ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ มิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ มิตฺตวา, ตสฺส ภาโว มิตฺตวตา, ตายฯ มิตฺตวเสน ปฏิปชฺชนนฺติ อาห ‘‘มิตฺตปฏิปตฺติยา’’ติฯ สปตฺตวตายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตมฺปีติ อิมินา ปเคว อิตรํ วีติกฺกมนฺโตติ ทสฺเสติฯ สาวเกสุ หิตปรกฺกมนํ โอวาทานุสาสนีหิ ปฏิปชฺชนนฺติ อาห – ‘‘ตถา น ปฏิปชฺชิสฺสามี’’ติฯ อามกมตฺตนฺติ กุลาลภาชนํ วุจฺจติฯ นาหํ ตุมฺเหสุ ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามีติ กุมฺภกาโร วิย อามกภาชเนสุ อหํ ตุมฺเหสุ เกวลํ ชานาเปนฺโต น ปฏิปชฺชิสฺสามิฯ นิคฺคณฺหิตฺวาติ นีหริตฺวาฯ โลกิยคุณาปิ อิธ สาโรตฺเวว อธิปฺเปตา โลกุตฺตรคุณานํ อธิฏฺฐานภาวโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. อจฺฉริยพฺภุตสุตฺตวณฺณนา

[197] วิภตฺติปติรูปกา จ นิปาตา โหนฺตีติ ยถารหํ ตํตํวิภตฺติอตฺถทีปกา, อิธ ปจฺจตฺตวจโน ยตฺรสทฺโท, หิสทฺโท เหตุอตฺโถ, นามสทฺโท อจฺฉริยตฺโถ, ปทตฺตยสฺส ปน อจฺฉริยตฺถนิทฺทิฏฺฐตาย ‘‘อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต’’ติ วุตฺตํฯ เอกํสโต ปเนตํ ปทตฺตยํฯ ตถา หิ วกฺขติ, ‘‘ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจน’’นฺติฯ ปปญฺจสทฺโท เหฏฺฐา วุตฺโตฯ ฉินฺนวฏุเมติ อิมินา สพฺพกิเลสวฏฺฏสฺส อกุสลกมฺมวฏฺฏสฺส จ ฉินฺนตฺตา วิปากวฏฺฏสฺส จ อุปริ วกฺขมานตฺตา อาห – ‘‘วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจตี’’ติฯ นิปาตวเสน ยตฺรสทฺทโยเคนฯ อนาคตวจนนฺติ อิทํ อนาคตวจนสทิสตฺตา วุตฺตํฯ อนาคตตฺถวาจี หิ อนาคตวจนํ, อตฺโถ เจตฺถ อตีโตติฯ อนุสฺสรีติ อิทํ อนุสฺสริตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘น อนุสฺสริสฺสตี’’ติ สทฺทปโยคสฺส อตีตวิสยตฺตาฯ ยทา ปน เตหิ ภิกฺขูหิ ยา กถา ปวตฺติตา, ตโต ปจฺฉาปิ ภควโต เตสํ พุทฺธานํ อนุสฺสรณํ โหติเยวฯ

ขตฺติยชจฺจาติอาทิกาลโต ปฏฺฐาย อสมฺภินฺนาย ขตฺติยชาติยา อุทิโตทิตายฯ พฺรหฺมชจฺจาติ พฺราหฺมณชจฺจาฯ เอวํโคตฺเตปิ เอเสว นโยฯ โลกิยโลกุตฺตรสีเลนาติ ปารมิตาสมฺภูเตน พุทฺธาเวณิกตฺตา อนญฺญสาธารเณน โลกิเยน โลกุตฺตเรน จ สีเลนฯ เอวํสีลาติ อนวเสสสีลานํ วิสุํ ปจฺจเวกฺขณกรเณน เอวํสีลาติ อนุสฺสริสฺสติฯ เอส นโย เสเสสุฯ ยถา วิชฺชาภาคิยา วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมา, เอวํ สมาธิปกฺขา สมาธิสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ สติวีริยาทโยติ อาห – ‘‘เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตวา’’ติฯ ตสฺมา สมาธิปกฺขธมฺมวินิมุตฺโต เอว อิธ วิหาโร อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิฯ

ยถา วา อฏฺฐสมาปตฺติวิปสฺสนามคฺคผลสงฺคหิตา โลกิยโลกุตฺตรา สมาธิปญฺญา ‘‘เอวํธมฺมา เอวํปญฺญา’’ติ ปเทหิ เหฏฺฐา คหิตาปิ ยถาสกํ ปฏิปกฺขโต มุจฺจนสฺส ปวตฺติวิเสสํ อุปาทาย ‘‘เอวํวิมุตฺตา’’ติ เอตฺถ ปุน คหิตา, ตถา ‘‘เอวํธมฺมา’’ติ เอตฺถ คหิตาปิ สมาธิปกฺขธมฺมา ทิพฺพพฺรหฺมอาเนญฺชอริยวิหารสงฺขาตํ อตฺตโน ปวตฺติวิเสสํ อุปาทาย, ‘‘เอวํวิหารี’’ติ เอตฺถ ปุน คหิตาติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธฯ