3. สุญฺญตวคฺโค

1. จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[176] กาลปริจฺเฉทํ กตฺวาติ สมาปชฺชนฺเตหิ นาม กาลปริจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เถโร ปน ภควโต วตฺตกรณตฺถํ กาลปริจฺเฉทํ กโรติ, ‘‘เอตฺตเก กาเล วีติวตฺเต อิทํ นาม ภควโต กาตพฺพ’’นฺติฯ โส ตตฺถกํเยว สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา’’ติฯ สุญฺญตาผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวาติ เอเตน อิตเร, ‘‘น โสตาปนฺนสกทาคามี ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วาทํ ปฏิเสเธติฯ สุญฺญโตติ อตฺตสุญฺญโต จ นิจฺจสุญฺญโต จ สงฺขารา อุปฏฺฐหิํสุฯ เสกฺขานญฺหิ สุญฺญตาปฏิเวโธ ปาเทสิโก สุภสุขสญฺญานํ อปฺปหีนตฺตา, ตสฺมา โส เถโร สุญฺญตากถํ โสตุกาโม ชาโตฯ ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิยาติ รถธุเรน รถธุรํ ปหรนฺเตน วิย กตฺวา อุชุกเมว สุญฺญตา…เป.… วตฺถุํ น สกฺกาติ โยชนาฯ เอกํ ปทนฺติ เอกํ สุญฺญตาปทํฯ

ปุพฺเพปาหนฺติอาทินา ภควา ปฐมโพธิยมฺปิ อตฺตโน สุญฺญตาวิหารพาหุลฺลํ ปกาเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมโพธิยมฺปี’’ติ อาหฯ เอโกติอาทิ เถรสฺส สุญฺญตากถาย ภาชนภาวทสฺสนตฺถํฯ โสตุนฺติ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โสตุมฺปิฯ อุคฺคเหตุมฺปิติ ยถาภูตํ ธมฺมํ ธารณปริปุจฺฉาปริจยวเสน หทเยน อุคฺคหิตํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินฏฺเฐ กาตุมฺปิฯ กเถตุมฺปีติ วิตฺถาเรน ปเรสํ ทสฺเสตุมฺปิ สกฺกาฯ ตตฺถาติ มิคารมาตุปาสาเทฯ กฏฺฐรูปโปตฺถกรูปจิตฺตรูปวเสน กตาติ ถมฺภาทีสุ อุตฺติริตฺวา กตานํ กฏฺฐรูปานํ, นิยฺยูหาทีสุ ปฏิมาวเสน รจิตานํ โปตฺถกรูปานํ, สิตฺติปสฺเส จิตฺตกมฺมวเสน วิรจิตานํ จิตฺตรูปานญฺจ กตา นิฏฺฐปิตาฯ เวสฺสวณมนฺธาตาทีนนฺติ ปฏิมารูเปน กตานํ เวสฺสวณมนฺธาตุสกฺกาทีนํฯ จิตฺตกมฺมวเสนาติ อารามาทิจิตฺตกมฺมวเสนฯ สณฺฐิตมฺปีติ อวยวภาเวน สณฺฐิตํ หุตฺวา ฐิตมฺปิฯ ชิณฺณปฏิสงฺขรณตฺถนฺติ ชิณฺณานํ นิยฺยูหกูฏาคารปาสาทาวยวานํ อภิสงฺขรณตฺถาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน รหสฺสสญฺญาเณน ฐปิตํฯ

‘‘ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ วินิยุญฺชนวเสน ปริภุญฺชิตพฺพสฺสฯ เอตํ วุตฺตนฺติ, ‘‘อยํ มิคารมาตุปาสาโท สุญฺโญ’’ติอาทิกํ วุตฺตํฯ

นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ รตฺติญฺจ ทิวา จฯ เอกภาวํ เอกํ อสุญฺญตนฺติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เอกตฺตํ เอโก อสุญฺญโตติ อตฺโถฯ คาโมติ ปวตฺตนวเสนาติ เคหสนฺนิเวสวีถิจจฺจรสิงฺฆาฏกาทิเก อุปาทาย คาโมติ โลกุปฺปตฺติวเสนฯ กิเลสวเสนาติ ตตฺถ อนุนยปฏิฆวเสนฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘ปวตฺตวเสน วา กิเลสวเสน วา อุปฺปนฺนํ มนุสฺสสญฺญ’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ เอตฺถ จ ยถา คามคฺคหเณน ฆราทิสญฺญา สงฺคหิตา, เอวํ มนุสฺสคฺคหเณน อิตฺถิปุริสาทิสญฺญา สงฺคหิตาฯ ยสฺมา รุกฺขาทิเก ปฏิจฺจ อรญฺญสญฺญา ตตฺถ ปพฺพตวนสณฺฑาทโย อนฺโตคธา, ตสฺมา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ ตํ วิภาคํ อคฺคเหตฺวา เอกํ อรญฺญํเยว ปฏิจฺจ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรติฯ โอตรตีติ อนุปฺปวิสติฯ อธิมุจฺจตีติ นิจฺฉิโนติฯ ปวตฺตทรถาติ ตถารูปาย ปสฺสทฺธิยา อภาวโต โอฬาริกธมฺมปฺปวตฺติสิทฺธา ทรถาฯ กิเลสทรถาติ อนุนยปฏิฆสมฺภวา กิเลสทรถาฯ ทุติยปเทติ ‘‘เย อสฺสุ ทรถา มนุสฺสสญฺญํ ปฏิจฺจา’’ติ อิมสฺมิํ ปเทฯ มนสิการสนฺตตาย, – ‘‘นายํ ปุพฺเพ วิย โอฬาริกา, ธมฺมปฺปวตฺตี’’ติ สงฺขารทสฺสนทรถานํ สุขุมตา สลฺลหุกตา จ จริตตฺถาติ อาห ‘‘ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถี’’ติฯ

ยํ กิเลสทรถชาตํ, ตํ อิมิสฺสา ทรถสญฺญาย น โหตีติ โยชนาฯ ปวตฺตทรถมตฺตํ อวสิฏฺฐํ โหติ, วิชฺชมานเมว อตฺถิ อิทนฺติ ปชานาตีติ โยชนาฯ สุญฺญตา นิพฺพตฺตีติ สุญฺญตนฺติ ปวตฺติฯ สุญฺญตา สหจริตญฺหิ สุญฺญํ, อิธ สุญฺญตาติ วุตฺตาฯ

[177] อสฺสาติ ภควโต เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน จิตฺตปฺปวตฺติ อโหสิฯ อจฺจนฺตสุญฺญตนฺติ ‘‘ปรมานุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํ อรหตฺตํ เทเสสฺสามีติฯ อรญฺญสญฺญาย วิเสสานธิคมนโตติ, ‘‘อรญฺญํ อรญฺญ’’นฺติ มนสิกาเรน ฌานาทิวิเสสสฺส อธิคมาภาวโต, ‘‘ปถวี’’ติ มนสิกาเรน วิเสสาธิคมนโตฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ วปิเต สาลิอาทโย สมฺปชฺชนฺติฯ ธุวเสวนนฺติ นิยตเสวนํ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํฯ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ‘‘สมฺภูต’’นฺติ วจนเสโส อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘ปฏิจฺจ สมฺภูต’’นฺติฯ ปถวิํ ปฏิจฺจ สมฺภูตา หิ สญฺญาติฯ

ปถวีกสิเณ โส ปถวีสญฺญี โหติ, น ปกติปถวิยํฯ ตสฺสาติ ปถวีกสิณสฺสฯ เตหีติ คณฺฑาทีหิฯ สุฏฺฐุ วิหตนฺติ ยถา วลีนํ เลโสปิ น โหติ, เอวํ สมฺมเทว อาโกฏิตํฯ นทีตฬากาทีนํ ตีรปฺปเทโส อุทกสฺส อากรฏฺเฐน กูลํ, อุนฺนตภาวโต อุคฺคตํ กูลํ วิยาติ อุกฺกูลํ, ภูมิยา อุจฺจฏฺฐานํฯ วิคตํ กูลนฺติ วิกฺกูลํ, นีจฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อุจฺจนีจ’’นฺติฯ เอกํ สญฺญนฺติ เอกํ ปถวีติสญฺญํเยวฯ

[182] สติปิ สงฺขารนิมิตฺตวิรเห ยาทิสานํ นิมิตฺตานํ อภาเวน ‘‘อนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตานิ ทสฺเสตุํ, ‘‘นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิโต’’ติ วุตฺตํฯ จตุมหาภูติกํ จตุมหาภูตนิสฺสิตํฯ สฬายตนปฏิสํยุตฺตํ จกฺขายตนาทิสฬายตนสหิตํฯ

[183] วิปสฺสนาย ปฏิวิปสฺสนนฺติ ธมฺมานญฺจ ปุน วิปสฺสนํฯ อิธาติ อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตยถาธิคตมคฺคผลํ วทตีติ อาห – ‘‘อริยมคฺเค เจว อริยผเล จา’’ติฯ อุปาทิเสสทรถทสฺสนตฺถนฺติ สพฺพโส กิเลสุปธิยา ปหีนาย ขนฺโธปธิ อวิสิฏฺฐา, ตปฺปจฺจยา ทรถา อุปาทิเสสทรถา, ตํ ทสฺสนตฺถํฯ ยสฺมา วิสยโต คามสญฺญา โอฬาริกา, มนุสฺสสญฺญา สุขุมา, ตสฺมา มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิวตฺเตตฺวาฯ ยสฺมา ปน มนุสฺสสญฺญาปิ สภาควตฺถุปริคฺคหโต โอฬาริกา, สภาควตฺถุโต อรญฺญสญฺญา สุขุมา, ตสฺมา อรญฺญสญฺญาย มนุสฺสสญฺญํ นิวตฺเตตฺวาฯ ปถวีสญฺญาทินิวตฺตเน การณํ เหฏฺฐา สุตฺตนฺตเรสุ จ วุตฺตเมวฯ อนุปุพฺเพนาติ มคฺคปฺปฏิปาฏิยาฯ นิจฺจสาราทีนํ สพฺพโส อวตฺถุตาย อจฺจนฺตเมว สุญฺญตฺตา อจฺจนฺตสุญฺญตาฯ

[184] สุญฺญตผลสมาปตฺตินฺติ สุญฺญตวิโมกฺขสฺส ผลภูตตฺตา, สุญฺญตานุปสฺสนาย วเสน สมาปชฺชิตพฺพตฺตา จ สุญฺญตผลสมาปตฺตินฺติ ลทฺธนามํ อรหตฺตผลสมาปตฺติํฯ ยสฺมา อตีเต ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อเหสุํ, อนาคเต ภวิสฺสนฺติ, อิทานิ ปน พุทฺธสาสนสฺส ธรมานตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา น วตฺตนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกพุทฺธคฺคหณํ อกตฺวา, ‘‘เอตรหิปิ พุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ น หิ พุทฺธสาสเน ธรนฺเต ปจฺเจกพุทฺธา ภวนฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[185] ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, น นาเมนฯ ปลาลสนฺถาโรติ อาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน โกจฺฉจิมิลิกากฏสาราทีนํ คหณํฯ คณภิกฺขูนนฺติ คณพนฺธนวเสน ภิกฺขูนํฯ

ยทิ สํสโย นาม นตฺถิ, ‘‘สมฺพหุลา นุ โข’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘วิตกฺกปุพฺพภาคา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิตกฺโก ปุพฺพภาโค เอติสฺสาติ วิตกฺกปุพฺพภาคา, ปุจฺฉาฯ สา ‘‘สมฺพหุลา โน เอตฺถ ภิกฺขูวิหรนฺตี’’ติ วจนํ, วิตกฺโก ปน ‘‘สมฺพหุลา นุ โข อิธ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ อิมินา อากาเรน ตทา ภควโต อุปฺปนฺโน จิตฺตสงฺกปฺโป, ตสฺส ปริวิตกฺกสฺส ตพฺภาวโชตโนยํ นุ-กาโร วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘วิตกฺกปุพฺพภาเค จายํ นุ-กาโร นิปาตมตฺโต’’ติฯ กิญฺจาปิ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา, ‘‘สมฺพหุลา โน เอตฺถ ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉาวเสน ภควตา วุตฺโต, อถ โข ‘‘น โข, อานนฺท, ภิกฺขุ โสภติ สงฺคณิการาโม’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.185) อุปริเทสนาวเสน มตฺถกํ คจฺฉนฺเต อวินิจฺฉิโต นาม น โหติ, อถ โข วิสุํ วินิจฺฉิโต เอว โหติ, ทิสฺวา นิจฺฉินิตฺวาว กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ตถา ปุจฺฉติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. 16)ฯ เตนาห ‘‘อิโต กิรา’’ติอาทิฯ

ยถา นทีโอติณฺณํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปกฺขนฺทติ, เอวํ สตฺตา ธาตุโส สํสนฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘คณวาโส นทีโอติณฺณอุทกสทิโส’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘นิรยติรจฺฉานโยนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุรุวินฺทาทินฺหานียจุณฺณานิ สณฺหสุขุมภาวโต นาฬิยํ ปกฺขิตฺตานิ นิรนฺตราเนว ติฏฺฐนฺตีติ อาห – ‘‘จุณฺณภริตา นาฬิ วิยา’’ติฯ สตฺตปณฺณาส กุลสตสหสฺสานีติ สตฺตสตสหสฺสาธิกานิ ปญฺญาส กุลานํเยว สตสหสฺสานิ, มนุสฺสานํ ปน วเสน สตฺต โกฏิโย ตทา ตตฺถ วสิํสุฯ

ตโต จินฺเตสิ, กถํ? กามญฺจายํ โลกปกติ, มยฺหํ ปน สาสเน อยุตฺโตว โสติ อาห – ‘‘มยา’’ติอาทิฯ ธมฺมนฺติ สภาวสิทฺธํฯ สํเวโคติ สโหตฺตปฺปญาณํ วุจฺจติฯ น โข ปเนตํ สกฺกา คิลานุปฏฺฐานโอวาทานุสาสนิอาทิวเสน สมาคมสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ คณเภทนนฺติ คณสงฺคณิกาย วิเวจนํฯ