คณโตปิ กิเลสโตปิ วิวิตฺตสุขนฺติ คณสงฺคณิกโต จ กิเลสสงฺคณิกโต จ วิวิตฺตสุขํฯ ราคาทิวูปสมตฺถายาติ ราคาทิวูปสมาวหํ สุขํฯ น ภายิตพฺพํ สมฺปติ อายติญฺจ เอกนฺตหิตภาวโตฯ

[156] อิญฺชิตสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘อิญฺชน’’นฺติอาทิฯ อิญฺชติ เตนาติ อิญฺชิตํ, ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส โขภกรํ โอฬาริกํ ฌานงฺคํฯ จตุตฺถชฺฌานํ อนิญฺชนํ สนฺนิสินฺนาภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติ (ที. นิ. 1.244-245; ม. นิ. 1.384-386; ปารา. 12-13)ฯ

อลํ-สทฺโท ยุตฺตตฺโถปิ โหติ – ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124, 128, 134, 143), ตสฺมา อนลํ อนุสงฺคํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อกตฺตพฺพอาลยนฺติ วทามี’’ติฯ สนฺนิฏฺฐานนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อลํ เอตฺตาวตาติ อุสฺสาหปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน สนฺนิฏฺฐานํ น กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ อุทฺธมฺภาคิยสญฺญิตํ อณุํ วา โอรมฺภาคิยสญฺญิตํ ถูลํ วา, รูปราโคติ เอวรูปํ อณุํ วา กามาสโว ปฏิฆนฺติ เอวรูปํ ถูลํ วา, มุทุนา ปวตฺติอาการวิเสเสน อปฺปสาวชฺชํ, กมฺมพนฺธนฏฺเฐน วา อปฺปสาวชฺชํ, ตพฺพิปริยายโต มหาสาวชฺชํ เวทิตพฺพํฯ นาติติกฺขปญฺญสฺส วเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตา ‘‘เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพโส หิ ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อริยปุคฺคลสฺส วเสน สญฺญาเวทยิตนิโรธสฺส อาคตตฺตา ‘‘อรหตฺตนิกูเฏเนว นิฏฺฐาปิตา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จาตุมสุตฺตวณฺณนา

[157] ยถาอุปนิสฺสเยนาติ โย โย อุปนิสฺสโย ยถาอุปนิสฺสโย, เตน ยถาอุปนิสฺสเยน สมฺมาปโยเคนฯ ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ สาสเน ปติฏฺฐํ ปฏิลภิสฺสนฺติฯ วสนฏฺฐานานีติ วสฺสคฺคาทิวเสน วสนฏฺฐานานิฯ สณฺฐาปยมานาติ สุวิภตฺตภาเวน ฐเปนฺตาฯ

อวินิพฺโภคสทฺทนฺติ วินิภุญฺชิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสทฺทํฯ

วจีโฆโสปิ หิ พหูหิ เอกจฺจํ ปวตฺติโต ฐานโต จ ทูรตโร เกวลํ มหานิคฺโฆโส เอว หุตฺวา โสตปถมาคจฺฉติฯ มจฺฉวิโลเปติ มจฺเฉ วิลุมฺปิตฺวา วิย คหเณ, มจฺฉานํ วา นยเนฯ

[158] ววสฺสคฺคตฺเถติ นิจฺฉยตฺเถ, อิทํ ตาว อมฺเหหิ วุจฺจมานวจนํ เอกนฺตโสตพฺพํ, ปจฺฉา ตุมฺเหหิ กาตพฺพํ กโรถาติ อธิปฺปาโยฯ วจนปริหาโรติ เตหิ สกฺยราชูหิ วุตฺตวจนสฺส ปริหาโรฯ เลสกปฺปนฺติ กปฺปิยเลสํฯ ธุรวหาติ ธุรวาหิโน, โธรยฺหาติ อตฺโถฯ ปาทมูลนฺติ อุปจารํ วทติฯ วิคจฺฉิสฺสตีติ หายิสฺสติฯ ปฏิปฺผริโตติ น ภควโต สมฺมุขาว, สกฺยราชูนํ ปุรโตปิ วิปฺผริโตว โหติฯ

[159] อภินนฺทตูติ อภิมุโข หุตฺวา ปโมทตุฯ อภิวทตูติ อภิรูปวเสน วทตุฯ ปสาทญฺญถตฺตนฺติ อปฺปสาทสฺส วิปริณาโม หีนายาวตฺตนสงฺขาตํ ปริวตฺตนํ, เตนาห ‘‘วิพฺภมนฺตานํฯ วิปริณามญฺญถตฺต’’นฺติฯ การณูปจาเรน สสฺเสสุ พีชปริยาโยติ อาห ‘‘พีชานํ ตรุณานนฺติ ตรุณสสฺสาน’’นฺติฯ ตรุณภาเวเนว ตสฺส ภาวิโน ผลสฺส อภาเวน วิปริณาโมฯ

[160] กตฺตพฺพสฺส สรเสเนว กรณํ จิตฺตรุจิยํ, น ตถา ปรสฺส อุสฺสาทเนนาติ อาห – ‘‘ปกฺโกสิยมานานํ คมนํ นาม น ผาสุก’’นฺติฯ มยมฺปิ ภควา วิย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาเรเนว วิหริสฺสามาติ ทีเปติ ปกติยา วิเวกชฺฌาสยภาวโต วิรทฺโธ อาคตสฺส ภารสฺส อวหนโตเยวฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ภารภาวํ น อญฺญาสี’’ติฯ

[161] กสฺมา อารภีติ? สปฺปายโตฯ ปญฺจสตา หิ ภิกฺขู อภินวา, ตสฺมา เตสํ โอวาททานตฺถํ ภควา อิมํ เทสนํ อารภีติฯ

[162] โกธุปายาสสฺสาติ เอตฺถ กุชฺฌนฏฺเฐน โกโธ, สฺเวว จิตฺตสฺส กายสฺส จ อติปฺปมทฺทนมถนุปฺปาทเนหิ ทฬฺหํ อายาสฏฺเฐน อุปายาโสฯ อเนกวารํ ปวตฺติตฺวา อตฺตนา สมเวตํ สตฺตํ อชฺโฌตฺถริตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา อนยพฺยสนปาปเนน โกธุปายาสสฺส อูมิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘โกธุปายาเส’’ติอาทิฯ

[163] โอทริกตฺเตน ขาทิโตติ โอทริกภาเวน อามิสเคเธน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกากปฺปเนน นาสิตสีลาทิคุณตาย ขาทิตธมฺมสรีโรฯ

[164] ปญฺจกามคุณาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวาติ เอตฺถ กามราคาภิภูเต สตฺเต อิโต จ เอตฺโต, เอตฺโต จ อิโตติ เอวํ มนาปิยรูปาทิวิสยสงฺขาเต อาวฏฺเฏ อตฺตานํ สํสาเรตฺวา ยถา ตโต พหิภูเต เนกฺขมฺเม จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, เอวํ อาวฏฺเฏตฺวา พฺยสนาปาทเนน กามคุณานํ อาวฏฺฏสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ

[165] ราคานุทฺธํสิเตนาติ ราเคน อนุทฺธํสิเตนฯ จณฺฑมจฺฉํ อาคมฺมาติ สุสุกาทิจณฺฑมจฺฉํ อาคมฺมฯ มาตุคามํ อาคมฺมาติ มาตุคาโม หิ โยนิโสมนสิการรหิตํ อธีรปุริสํ อิตฺถิกุตฺตภูเตหิ อตฺตโน หาวภาววิลาเสหิ อภิภุยฺย คเหตฺวา ธีรชาติยมฺปิ อตฺตโน รูปาทีหิ ปโลภนวเสน อนวเสสํ อตฺตโน อุปการธมฺเม สีลาทิเก สมฺปาเทตุํ อสมตฺถํ กโรนฺโต อนยพฺยสนํ ปาเปติฯ เตนาห – ‘‘มาตุคามํ อาคมฺม อุปฺปนฺนกามราโค วิพฺภมตี’’ติฯ

ภยํ นาม ยตฺถ ภายิตพฺพวตฺถุ, ตตฺถ โอตรนฺตสฺเสว โหติ, น อโนตรนฺตสฺส, ตํ โอตริตฺวา ภยํ วิโนเทตฺวา ตตฺถ กิจฺจํ สาเธตพฺพํ, อิตรถา จตฺถสิทฺธิ น โหตีติ อิมมตฺถํ อุปโมปมิตพฺพสรูปวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทกํ นิสฺสาย อานิสํโส ปิปาสวินยนํ สรีรสุทฺธิ ปริฬาหูปสโม กายอุตุคฺคาหาปนนฺติ เอวมาทิฯ สาสนํ นิสฺสาย อานิสํโส ปน สงฺเขปโต วฏฺฏทุกฺขูปสโม, วิตฺถารโต ปน สีลานิสํสาทิวเสน อเนกวิโธ, โส วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติ ตานิ ภยานิ อภิภุยฺย ปวตฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิมานิ อภายิตฺวาติ อิมานิ โกธูปายาสาทิภยานิ อภิภุยฺย ปวตฺติตฺวา อภายิตฺวาฯ โกธูปายาสาทโย หิ ภายติ เอตสฺมาติ ภยนฺติ วุตฺตาฯ เถโรติ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโรฯ กามํ ปหานาภิสมยกาโล เอว สจฺฉิกิริยาภิสมโย, สมฺมาทิฏฺฐิยา ปน สํกิเลสโวทานธมฺเมสุ กิจฺจํ อสํกิณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สมานกาลิกมฺปิ อสมานกาลิกํ วิย วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปารํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกตี’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จาตุมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. นฬกปานสุตฺตวณฺณนา

[166] ยตฺถ โพธิสตฺตปมุโข วานโร นฬเกน ปานียํ ปิวิ, สา โปกฺขรณี, ตสฺสามนฺโต ภูมิปฺปเทโส, ตตฺถ นิวิฏฺฐคาโม จ ‘‘นฬกปาน’’นฺเตว ปญฺญายิตฺถ, อิธ ปน คาโม อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นฬกปาเนติ เอวํนามเก คาเม’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อาคมนโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติ อารทฺธํฯ ปญฺญวาติ อิติกตฺตพฺพตาย ปญฺญาย ปญฺญวาฯ

ถูลทีฆพหุลภาเวน มหตีหิ ทาฐิกาหิ สมนฺนาคตตฺตา มหาทาฐิโกฯ ‘‘อุทกรกฺขโส อห’’นฺติ วตฺวา วานรานํ กญฺจิ อมุญฺจิตฺวา ‘‘สพฺเพ ตุมฺเห มม หตฺถคตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตุมฺเห ปน สพฺเพ ขาทิสฺสามี’’ติ อาหฯ ธมิ…เป.… ปิวิํสูติ โพธิสตฺเตน คหิตนโฬ อนวเสโส อพฺภนฺตเร สพฺพสนฺธีนํ นิพฺพาเธน เอกจฺฉิทฺโท อโหสิฯ เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสีติ อุทกรกฺขส ตฺวํ วธิตุกาโมปิ มม ปุริสถาเมน น วธิสฺสสิฯ

เอวํ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ ปาโป เอตฺถ ปานียํ ปิวนฺเต อญฺเญปิ สตฺเต มา พาธยิตฺถา’’ติ กรุณายมาโน ‘‘เอตฺถ ชายนฺตา นฬา สพฺเพ อปพฺพพนฺธา เอกจฺฉิทฺทาว โหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาย คโตฯ เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ

[167] อนุรุทฺธปฺปมุขา ภิกฺขู ภควตา ‘‘กจฺจิ ตุมฺเห อนุรุทฺธา’’ติ ปุจฺฉิตาติ เถโร ‘‘ตคฺฆ มยํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ

สเจ ปพฺพชติ, ชีวิตํ ลภิสฺสติ, โน อญฺญถาติ รญฺญา ปพฺพชฺชาย อภินีตาติ ราชาภินีตาฯ โจราภินีตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ โจรานํ มูลํ ฉินฺทนฺโต ‘‘กณฺฏกโสธนํ กริสฺสามี’’ติฯ อาชีวิกายาติ อาชีเวน ชีวิตวุตฺติยาฯ อิเมสุ ปน อนุรุทฺธตฺเถราทีสุฯ

วิเวกนฺติ ปุพฺพกาลิกกิริยปฺปธานํ ‘‘อพฺยาปชฺชํ อุเปต’’นฺติอาทีสุ วิยาติ อาห – ‘‘วิวิจฺจา’’ติ, วิวิจฺจิตฺวา วิวิตฺโต หุตฺวา วินา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปพฺพชิตกิจฺจนฺติ ปพฺพชิตสฺส สารุปฺปกิจฺจํฯ สมณกิจฺจนฺติ สมณภาวกรณกิจฺจํฯ ยทคฺเคน หิ ปพฺพชิตกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ ตทคฺเคน สมณภาวกรมฺปิ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติฯ เตนาห ‘‘โส เยวา’’ติอาทิฯ