เมนู

6. ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนา

[148] มหาอุทายิตฺเถโรติ กาฬุทายิลาฬุทายิตฺเถเรหิ อญฺโญ มหาเทหตาย มหาอุทายีติ สาสเน ปญฺญาโต เถโรฯ อปหริ อปหรติ อปหริสฺสตีติ อปหตฺตาฯ เตกาลิโก หิ อยํ สทฺโทฯ อุปหตฺตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อปหารโกติ อปเนตาฯ อุปหารโกติ อุปเนตาฯ

[149] นฺติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, เตน จ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐสมโย ปจฺจามฏฺโฐติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ น ภควนฺตํ ปฏิจฺจาติ น ภควนฺตํ อารมฺมณํ กตฺวาฯ

กมฺมนิปฺผนฺนตฺถนฺติ อตฺตนา อายาจิยมานกมฺมสิทฺธิอตฺถํฯ ภวตีติ ภู, น ภูติ อภู, ภยวเสน ปน สา อิตฺถี ‘‘อภุ’’นฺติ อาหฯ อาตุ มาตูติ เอตฺถ ยถา –

‘‘องฺคา องฺคา สมฺภวสิ, หทยา อธิชายเส;

อตฺตา เอว ปุตฺต นามาสิ, ส ชีว สรโทสต’’นฺติฯ –

อาทีสุ ปุตฺโต ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ กุลวเสน สนฺตาเน ปวตฺตนโตฯ เอวํ ปิตาปิ ‘‘ปุตฺตสฺส อตฺตา’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ‘‘ภิกฺขุสฺส อตฺตา มาตา’’ติ วตฺถุกามา ภยวเสน ‘‘อาตุ มาตู’’ติ อาหฯ เตนาห ‘‘อาตูติ ปิตา’’ติอาทิฯ

[150] เอวเมวนฺติ อิทํ ครหตฺถโชตนนิปาตปทนฺติ วุตฺตํ ‘‘ครหนฺโต อาหา’’ติฯ ตถา หิ นํ วาจกสทฺเทเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา’’ติ อาหฯ อาหํสูติ เตสํ ตถา วจนสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺติทีปนนฺติ อาห ‘‘วทนฺตี’’ติฯ กิํ ปนิมสฺส อปฺปมตฺตกสฺสาติ ปหาตพฺพวตฺถุํ อวมญฺญมาเนหิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กิํ ปนา’’ติฯ เหตุมฺหิ โชเตตพฺเพ เจตํ สามิวจนํ ยถา ‘‘อนุสฺสวสฺส เหตุ, อชฺเฌนสฺส เหตู’’ติฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺตกสฺส เหตู’’ติฯ นนุ อปสฺสนฺเตน วิย อสุณนฺเตน วิย ภวิตพฺพนฺติ? สตฺถารา นาม อปฺปมตฺตเกสุ โทเสสุ อปสฺสนฺเตน วิย จ อสุณนฺเตน วิย จ ภวิตพฺพนฺติ เตสํ อธิปฺปาเยน วิวรณํฯ เตสุ จาติ สิกฺขากาเมสุ จฯ อปฺปจฺจยํ อุปฏฺฐาเปนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตสนฺติ เย ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วุตฺตา ปุคฺคลา, เตสํฯ คเล พทฺธํ มหากฏฺฐนฺติ คเล โอลมฺเพตฺวา พทฺธํ รุกฺขทณฺฑมาหฯ ปูติลตายาติ คโลจิยาฯ ปาราชิกวตฺถุ วิย ทุปฺปชหํ โหตีติ ฉนฺทกปฺปหานวเสน ตํ ปชหิตุํ น สกฺโกติฯ

[151] อนุสฺสุกฺกาติ ตสฺส ปหาตพฺพสฺส ปหาเน อุสฺสุกฺกรหิตาฯ อปจฺจาสีสนปกฺเขติ ตาย ปรทตฺตวุตฺติตาย กสฺสจิ ปจฺจยสฺส กุโตจิ อปจฺจาสีสกปกฺเข ฐิตา หุตฺวา สุปฺปชหํ โหติ, น ตสฺส ปหาเน ภาริยํ อตฺถิฯ

[152] ทลิทฺโท ทุคฺคโตฯ อสฺสโกติ อสาปเตยฺโยฯ เคหยฏฺฐิโยติ เคหฉทนสฺส อาธารา, ตา อุชุกํ ติริยํ ฐเปตพฺพทณฺฑาฯ สมนฺตโต ภิตฺติปาเทสุ ฐเปตพฺพทณฺฑา มณฺฑลาฯ กากาติทายินฺติ อิโต จิโต กาเกหิ อติปาตวเสน อุฑฺเฑตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ กิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ สูรกากาติ กากานํ อุฑฺเฑปนาการมาหฯ นปรมรูปนฺติ หีนรูปํฯ วิลีวมญฺจโกติ ตาลเวตฺตกาทีหิ วีตมญฺจโกฯ สา ปนสฺส สนฺตานานํ ฉินฺนภินฺนตาย โอลุคฺควิลุคฺคตา, ตถา สติ สา วิสมรูปา โหตีติ อาห ‘‘โอณตา’’ติอาทิฯ โส ปุคฺคโล ลูขโภชี โหตีติ อาห ‘‘ธญฺญํ นาม กุทฺรูสโก’’ติฯ สมกาลํ วปิตพฺพตาย สมวาปกํ, ยถาอุตุ วปิตพฺพพีชํฯ ชายิกาติ กุจฺฉิตา ภริยา, สพฺพตฺถ ครหายํ ก-สทฺโทฯ โส วตาหํ ปพฺพเชยฺยนฺติ โสหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพเชยฺยํ, โยหํ ปุริโส นาม อสฺสํ วตาติ ปพฺพชฺชาวเสน อตฺตโน ปุริสํ โพเธยฺยฯ ตํสภาเว ฐิตสฺส โพธา น ตุ ทุกฺกรา, สา ขโฏปิกาฯ สา กุมฺภีฯ เมณฺฑกเสฏฺฐิโน อฑฺฒเตฬสานิ โกฏฺฐาคารสตานิ วิย

[153] สุวณฺณนิกฺขสตานนฺติ อเนเกสํ สุวณฺณนิกฺขสตานํฯ จโยติ สนฺตาเนหิ นิจโย อวีจิ นิจฺจปฺปพนฺธนิจโยฯ เตนาห ‘‘สนฺตานโต กตสนฺนิจโย’’ติฯ

[154] เหฏฺฐา กิญฺจาปิ อปฺปชหนกา ปฐมํ ทสฺสิตา, ปชหนกา ปธานา, เตสญฺจ วเสเนตฺถ ปุคฺคลจตุกฺกํ ทสฺสิตํฯ เต ตญฺเจว ปชหนฺตีติ ปชหนกา ปฐมํ คหิตาฯ ราสิวเสนาติ ‘‘อิธุทายิ เอกจฺโจ ปุคฺคโล’’ติอาทินา จตุกฺเก อาคตวิภาคํ อนามสิตฺวา ‘‘เต เต’’ติ ปจุรวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น ปาฏิเยกฺกํ วิภตฺตา’’ติฯ

อวิภาเคน คหิตวตฺถูสุ วิภาคโต คหณํ โลกสิทฺธเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปชหนกปุคฺคลาติ ‘‘เต ตญฺเจว ปชหนฺตี’’ติ เอวํ ปชหนกปุคฺคลา เอวฯ

อุปธิอนุธาวนกาติ อุปธีสุ อนุอนุธาวนกา อุปธิโย อารพฺภ ปวตฺตนกาฯ วิตกฺกาเยวาติ กามสงฺกปฺปาทิวิตกฺกาเยวฯ อินฺทฺริยนานตฺตตาติ วิมุตฺติปริปาจกานํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํฯ ตสฺส หิ วเสเนว เต จตฺตาโร ปุคฺคลา ชาตาฯ อคฺคมคฺคตฺถาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ยาว น ตํ มคฺเคน สมุคฺฆาเตนฺติ, ตาว นปฺปชหนฺติ นามฯ อิติ เหฏฺฐิมา ตโยปิ อริยา อปฺปหีนสฺส กิเลสสฺส วเสน ‘‘นปฺปชหนฺตี’’ติ วุตฺตา, ปเคว ปุถุชฺชนาฯ วุตฺตนเยน ปน วิปสฺสนํ มคฺเคน ฆเฏนฺตา เต จตฺตาโร ชนา อคฺคมคฺคกฺขเณ ปชหนฺติ นามฯ เต เอว ตตฺถ สีฆการิโน ขิปฺปํ ปชหนฺติ นาม, เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

สํเวคํ กตฺวา อคฺคิํ อกฺกนฺตปุริโส วิยฯ มคฺเคนาติ อนุกฺกมาคเตน อคฺคมคฺเคนฯ มหาหตฺถิปโทปเมติ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺเต (ม. นิ. 1.300 อาทโย)ฯ ตตฺถ หิ ‘‘ตสฺส ธาตารมฺมณเมว จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺฐติ อธิมุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.302) เอตฺถ อติติกฺขนาติติกฺข-นาติมนฺทอติมนฺท-ปุคฺคลวเสน อฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.302) ตโย วารา อุทฺธฏา, ตตฺถ มชฺฌิมวเสเนว ปญฺโห กถิโตฯ อินฺทฺริยภาวเนติ อินฺทฺริยภาวนาสุตฺเต, ตตฺถาปิ มชฺฌิมนเยเนว ปญฺโห กถิโตฯ เตนาห ‘‘อิเมสู’’ติอาทิฯ

นฺติ ‘‘อุปธี’’ติ วุตฺตํ ขนฺธปญฺจกํฯ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ สพฺพสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส การณํฯ นิคฺคหโณติ นิรุปาทาโนฯ เตนาห ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติฯ

[155] เย ปชหนฺตีติ ‘‘เต ตญฺเจว ปชหนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตปุคฺคลาฯ เต อิเม นาม เอตฺตเก กิเลเส ปชหนฺตีติ เย เต ปุถุชฺชนา ลาภิโน จ ปญฺจ กามคุเณ เอตฺตเก ตํตํฌานาทิวตฺถุเก จ ตํตํมคฺควชฺฌตาย ปริจฺฉินฺนตฺตา เอตฺตเก กิเลเส ปชหนฺติฯ เย นปฺปชหนฺตีติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสุจิสุขํ กายาสุจิสนฺนิสฺสิตตฺตาฯ อนริเยหีติ อปริสุทฺเธหิฯ ปฏิลาภโต ภายิตพฺพํ กิเลสทุกฺขคติกตฺตาฯ วิปากโต ภายิตพฺพํ อปายทุกฺขคติกตฺตาฯ

คณโตปิ กิเลสโตปิ วิวิตฺตสุขนฺติ คณสงฺคณิกโต จ กิเลสสงฺคณิกโต จ วิวิตฺตสุขํฯ ราคาทิวูปสมตฺถายาติ ราคาทิวูปสมาวหํ สุขํฯ น ภายิตพฺพํ สมฺปติ อายติญฺจ เอกนฺตหิตภาวโตฯ

[156] อิญฺชิตสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘อิญฺชน’’นฺติอาทิฯ อิญฺชติ เตนาติ อิญฺชิตํ, ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส โขภกรํ โอฬาริกํ ฌานงฺคํฯ จตุตฺถชฺฌานํ อนิญฺชนํ สนฺนิสินฺนาภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต’’ติ (ที. นิ. 1.244-245; ม. นิ. 1.384-386; ปารา. 12-13)ฯ

อลํ-สทฺโท ยุตฺตตฺโถปิ โหติ – ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุํ, อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124, 128, 134, 143), ตสฺมา อนลํ อนุสงฺคํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อกตฺตพฺพอาลยนฺติ วทามี’’ติฯ สนฺนิฏฺฐานนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อลํ เอตฺตาวตาติ อุสฺสาหปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน สนฺนิฏฺฐานํ น กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ อุทฺธมฺภาคิยสญฺญิตํ อณุํ วา โอรมฺภาคิยสญฺญิตํ ถูลํ วา, รูปราโคติ เอวรูปํ อณุํ วา กามาสโว ปฏิฆนฺติ เอวรูปํ ถูลํ วา, มุทุนา ปวตฺติอาการวิเสเสน อปฺปสาวชฺชํ, กมฺมพนฺธนฏฺเฐน วา อปฺปสาวชฺชํ, ตพฺพิปริยายโต มหาสาวชฺชํ เวทิตพฺพํฯ นาติติกฺขปญฺญสฺส วเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตา ‘‘เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพโส หิ ปริยาทินฺนนิกนฺติกสฺส อริยปุคฺคลสฺส วเสน สญฺญาเวทยิตนิโรธสฺส อาคตตฺตา ‘‘อรหตฺตนิกูเฏเนว นิฏฺฐาปิตา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. จาตุมสุตฺตวณฺณนา

[157] ยถาอุปนิสฺสเยนาติ โย โย อุปนิสฺสโย ยถาอุปนิสฺสโย, เตน ยถาอุปนิสฺสเยน สมฺมาปโยเคนฯ ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ สาสเน ปติฏฺฐํ ปฏิลภิสฺสนฺติฯ วสนฏฺฐานานีติ วสฺสคฺคาทิวเสน วสนฏฺฐานานิฯ สณฺฐาปยมานาติ สุวิภตฺตภาเวน ฐเปนฺตาฯ

อวินิพฺโภคสทฺทนฺติ วินิภุญฺชิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสทฺทํฯ