5. ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา

[134] อสิยตีติ อสนํ, ภุญฺชนํ โภชนํ, อสนสฺส โภชนํ อสนโภชนํ, อาหารปริโภโค, เอกสฺมิํ กาเล อสนโภชนํ เอกาสนโภชนํฯ โส ปน กาโล สพฺพพุทฺธานํ สพฺพปจฺเจกพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณวเสน ปุพฺพณฺโห เอว อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเต อสนโภชน’’นฺติฯ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจนฺติ ‘‘อยุตฺตํ วต มยา กตํ, โย อตฺตโน สรีรปกติํ อชานนฺโต เอกาสนโภชนํ ภุญฺชิ, เยน เม อิทํ สรีรํ กิสํ ชาตํ พฺรหฺมจริยานุคฺคโห นาโหสี’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภเวยฺยฯ เอตํ สนฺธาย สตฺถา อาห, น ภทฺทาลิเมว ตาทิสํ กิริยํ อนุชานนฺโตฯ อิตรถาติ ยทิ เอกํเยว ภตฺตํ ทฺวิธา กตฺวา ตโต เอกสฺส ภาคสฺส ภุญฺชนํ เอกเทสภุญฺชนํ อธิปฺเปตํฯ โก สกฺโกตีติ โก เอวํ ยาเปตุํ สกฺโกติฯ อตีตชาติปริจโยปิ นาม อิเมสํ สตฺตานํเยว อนุพนฺธตีติ อาห ‘‘อตีเต’’ติอาทิฯ วิรวนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํฯ ตํ มทฺทิตฺวาติ ‘‘อยํ สิกฺขา สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน อาจิณฺณํ, อยญฺจ ภิกฺขุ อิมํ สิกฺขเตวา’’ติ วตฺวา ตํ ภทฺทาลิํ ตสฺส วา อนุสฺสาหปเวทนํ อภิภวิตฺวาฯ ภิกฺขาจารคมนตฺถํ น วิตกฺกมาฬกํ อคมาสิ, วิหารจาริกํ จรนฺโต ตสฺส วสนฏฺฐานํ ภควา คจฺฉติฯ

[135] ทูสยนฺติ ครหนฺติ เอเตนาติ โทโส, อปราโธ, โส เอว กุจฺฉิตภาเวน โทสโกฯ ครหาย ปวตฺติฏฺฐานโต โอกาโสฯ เตนาห – ‘‘เอตํ โอกาสํ เอตํ อปราธ’’นฺติฯ ทุกฺกรตรนฺติ ปติการวเสน อติสเยน ทุกฺกรํฯ อปราโธ หิ น ขมาเปนฺตํ ยถาปจฺจยํ วิตฺถาริโต หุตฺวา ทุปฺปติกาโร โหติฯ เตนาห ‘‘วสฺสญฺหี’’ติอาทิฯ

อลคฺคิตฺวาติ อิมมฺปิ นาม อปนีตํ อกาสีติ เอวํ อวิเนตฺวา, ตํ ตํ ตสฺส หิตปฏิปตฺติํ นิวารณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ญายปฏิปตฺติํ อติจฺจ เอติ ปวตฺตตีติ อจฺจโย, อปราโธ, ปุริเสน มทฺทิตฺวา ปวตฺติโต อปราโธ อตฺถโต ปุริสํ อติจฺจ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต นาม โหติฯ เตนาห ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ อาห ‘‘เอกํ การณ’’นฺติฯ ยํ ปเนตฺถ ภทฺทาลิตฺเถรสฺส อปริปูรการิตาย ภิกฺขุอาทีนํ ชานนํ, ตมฺปิ การณํ กตฺวา ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, น อุสฺสหามี’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

[136] เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปฐมมคฺคจิตฺตกฺขเณน เอกจิตฺตกฺขณิกาฯ เอวํ อาณาเปตุํ น ยุตฺตนฺติ สงฺกมตฺถาย อาณาเปตุํ น ยุตฺตํ ปโยชนาภาวโตฯ อนาจิณฺณญฺเจตํ พุทฺธานํ, ยทิทํ ปทสา อกฺกมนํฯ ตถา หิ –

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลลํ อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.53);

สุเมธปณฺฑิเตน ปจฺจาสีสิตํ น กตํฯ ยถาห –

‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.60);

ภควตา อาณตฺเต สติ เตสมฺปิ เอวํ กาตุํ น ยุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอเตสํ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺฐานปริกปฺปนวเสเนว วุตฺตํฯ น หิ พุทฺธานํ กาตุํ อารทฺธํ นาม กิจฺจํ เกหิจิ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺตํ นาม อตฺถิ ปฏิพาหิตุํเยว อกรณโตฯ สมฺมตฺตนิยามสฺส อโนกฺกนฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘พาหิรโก’’ติฯ

[137] น กมฺมฏฺฐานํ อลฺลียตีติ จิตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ น โอตรติฯ

[140] ปุนปฺปุนํ กาเรนฺตีติ ทณฺฑกมฺมปณามนาทิการณํ ปุนปฺปุนํ กาเรนฺติฯ สมฺมาวตฺตมฺหิ น วตฺตตีติ ตสฺสา ตสฺสา อาปตฺติยา วุฏฺฐานตฺถํ ภควตา ปญฺญตฺตสมฺมาวตฺตมฺหิ น วตฺตติฯ อนุโลมวตฺเต น วตฺตตีติ เยน เยน วตฺเตน สงฺโฆ อนุโลมิโก โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ วิโลมเมว คณฺหาติ, ปฏิโลเมน โหติฯ นิตฺถารณกวตฺตมฺหีติ เยน วตฺเตน สงฺโฆ อนุโลมิโก โหติ, สาปตฺติกภาวโต นิตฺถิณฺโณ โหติ, ตมฺหิ นิตฺถารณวตฺตสฺมิํ น วตฺตติฯ เตนาห ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิฯ ทุพฺพจกรเณติ ทุพฺพจสฺส ภิกฺขุโน กรเณฯ

[144] ยาเปตีติ วตฺตติ, สาสเน ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ อภิญฺญาปตฺตาติ ‘‘อสุโก อสุโก จ เถโร สีลวา กลฺยาณธมฺโม พหุสฺสุโต’’ติอาทินา อภิญฺญาตภาวํ ปตฺตา อธิคตอภิญฺญาตาฯ

[145] สตฺเตสุ หายมาเนสูติ กิเลสพหุลตาย ปฏิปชฺชนกสตฺเตสุ ปริหายนฺเตสุ ปฏิปเถสุ ชายมาเนสุฯ อนฺตรธายติ นาม ตทาธารตายฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา ปรูปวาทาทโยฯ สมฺปรายิกา อปายทุกฺขวิเสสาฯ อาสวนฺติ เตน เตน ปจฺจเยน ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ เนสนฺติ ปรูปวาทาทิอาสวานํฯ เตติ วีติกฺกมธมฺมาฯ

อกาลํ ทสฺเสตฺวาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อกาลํ ทสฺเสตฺวาฯ อุปฺปตฺตินฺติ อาสวฏฺฐานิยานํ ธมฺมานมุปฺปตฺติํฯ

สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา กาลํ, ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ, เตน อาวาสมจฺฉริยาทิเหตุนา สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา ปน เหตุนา ปทโสธมฺมสิกฺขาปทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ยสนฺติ กิตฺติสทฺทํ ปริวารญฺจฯ สาคตตฺเถรสฺส นาคทมนกิตฺติยสาทิวเสน สุราปานสงฺขาโต อาสวฏฺฐานิโย ธมฺโม อุปฺปชฺชิฯ

รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวาติ อุปาทินฺนกผสฺสรเสน อนุปาทินฺนกผสฺสรสํ สํสนฺเทตฺวาฯ

[146] น โข, ภทฺทาลิ, เอเสว เหตุ, อถ โข อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ เตน ธมฺมสฺส สกฺกจฺจสวเน เถรํ นิโยเชติฯ

[147] วิเสวนาจารนฺติ อทนฺตกิริยํฯ ปรินิพฺพายตีติ วูปสมฺมติฯ ตตฺถ อทนฺตกิริยํ ปหาย ทนฺโต โหติฯ ยุคสฺสาติ รถธุรสฺสฯ

อนุกฺกเมติ อนุรูปปริคเมฯ ตทวตฺถานุรูปํ ปาทานํ อุกฺขิปเน นิกฺขิปเน จฯ เตนาห ‘‘จตฺตาโร ปาเท’’ติอาทิฯ รชฺชุพนฺธนวิธาเนนาติ ปาทโต ภูมิยา โมจนวิธาเนนฯ เอวํ กรณตฺถนฺติ ยถา อสฺเส นิสินฺนสฺเสว ภูมิํ คเหตุํ สกฺกา, เอวํ จตฺตาโร ปาเท ตถา กตฺวา อตฺตโน นิจฺจลภาวกรณตฺถํฯ มณฺฑเลติ มณฺฑลธาวิกายํฯ ปถวีกมเนติ ปถวิํ ผุฏฺฐมตฺเตน คมเนฯ เตนาห ‘‘อคฺคคฺคขุเรหี’’ติฯ โอกฺกนฺตกรณสฺมินฺติ โอกฺกนฺเตตฺวา ปรเสนาสมฺมทฺทน โอกฺกนฺตกรเณฯ เอกสฺมิํ ฐาเนติ จตูสุ ปาเทสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอกสฺมิํ ฐาเน คมนํ โจเทนฺตีติ อตฺโถ, โส ปเนตฺถ สีฆตโร อธิปฺเปโตฯ ทวตฺเตติ มริยาทาโกปเนหิ นานปฺปโยชเน, ปรเสนาย ปวตฺตมหานาทปหรเณหิ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยุทฺธกาลสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

รญฺญา ชานิตพฺพคุเณติ ยถา ราชา อสฺสสฺส คุเณ ชานาติ, เอวํ เตน ชานิตพฺพคุณการณํ กาเรติฯ อสฺสราชวํเสติ ทุสฺสหํ ทุกฺขํ ปตฺวาปิ ยถา อยํ ราชวํสานุรูปกิริยํ น ชหิสฺสติ, เอวํ สิกฺขาปเนฯ สิกฺขาปนเมว หิ สนฺธาย สพฺพตฺถ ‘‘การณํ กาเรตี’’ติ วุตฺตํ ตสฺส กรณการาปนปริยายตฺตาฯ

ยถา อุตฺตมชโว โหตีติ ชวทสฺสนฏฺฐาเน ยถา หโย อุตฺตมชวํ น หาเปสิ, เอวํ สิกฺขาเปติฯ อุตฺตมหยภาเว, ยถา อุตฺตมหโย โหตีติ กมฺมกรณกาเล อตฺตโน อุตฺตมสภาวํ อนิคุหิตฺวา อวชฺเชตฺวา ยถา อตฺถสิทฺธิ โหติ, เอวํ ปรมชเวน สิกฺขาเปติฯ ยถา กิริยา วินา ทพฺพมฺปิ วินา กิริยํ น ภวติ, เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปกติยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ปกติยา อุตฺตมหยสฺเสว อุตฺตมหยการณารหตฺตา อุตฺตมชวปฏิปชฺชเนฯ มาสขาทกโฆฏกานนฺติ มาสํ ขาทิตฺวา ยถา ตถา วิคุณขลุงฺคกานํฯ วลญฺชกทณฺฑนฺติ รญฺญา คเหตพฺพสุวณฺณทณฺฑํฯ ธาตุปตฺถทฺโธติ อตฺตนาว สมุปฺปาทิตธาตุยา อุปตฺถมฺภิโต หุตฺวาฯ

อุตฺตเม สาขลฺเยติ ปรมสขิลภาเว สขิลวาจาย เอว ทเมตพฺพตายฯ เตนาห ‘‘มุทุวาจาย หี’’ติอาทิฯ

อรหตฺตผลสมฺมาทิฏฺฐิยาติ ผลสมาปตฺติกาเล ปวตฺตสมฺมาญาณํฯ สมฺมาญาณํ ปุพฺเพ วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐิเยวาติ ปน อิทํ ผลสมฺมาทิฏฺฐิภาวสามญฺเญน วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปจฺจเวกฺขณญาณ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ ‘‘อเสกฺเขนา’’ติ วิเสสิตตฺตาฯ ตมฺปิ อเสกฺขญาณนฺติ เจ? เอวมฺปิ นิปฺปริยาย เสกฺขคฺคหเณ ปริยายเสกฺขคฺคหณํ น ยุตฺตเมว, กิจฺจเภเทน วา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกา เอว หิ สา ปญฺญา นิพฺพานสฺส ปจฺจกฺขกิริยาย สมฺมาทสฺสนกิจฺจํ อุปาทาย ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วุตฺตา, สมฺมาชานนกิจฺจํ อุปาทาย ‘‘สมฺมาญาณ’’นฺติฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยวเสน วา สมฺมาทิฏฺฐิ, ปญฺญินฺทฺริยวเสน สมฺมาญาณนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มคฺคผลาวหาย เทสนาย สงฺเขปโตว อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส วเสนา’’ติฯ

ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนา

[148] มหาอุทายิตฺเถโรติ กาฬุทายิลาฬุทายิตฺเถเรหิ อญฺโญ มหาเทหตาย มหาอุทายีติ สาสเน ปญฺญาโต เถโรฯ อปหริ อปหรติ อปหริสฺสตีติ อปหตฺตาฯ เตกาลิโก หิ อยํ สทฺโทฯ อุปหตฺตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อปหารโกติ อปเนตาฯ อุปหารโกติ อุปเนตาฯ

[149] ยนฺติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, เตน จ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐสมโย ปจฺจามฏฺโฐติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ น ภควนฺตํ ปฏิจฺจาติ น ภควนฺตํ อารมฺมณํ กตฺวาฯ

กมฺมนิปฺผนฺนตฺถนฺติ อตฺตนา อายาจิยมานกมฺมสิทฺธิอตฺถํฯ ภวตีติ ภู, น ภูติ อภู, ภยวเสน ปน สา อิตฺถี ‘‘อภุ’’นฺติ อาหฯ อาตุ มาตูติ เอตฺถ ยถา –

‘‘องฺคา องฺคา สมฺภวสิ, หทยา อธิชายเส;

อตฺตา เอว ปุตฺต นามาสิ, ส ชีว สรโทสต’’นฺติฯ –

อาทีสุ ปุตฺโต ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ กุลวเสน สนฺตาเน ปวตฺตนโตฯ เอวํ ปิตาปิ ‘‘ปุตฺตสฺส อตฺตา’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ‘‘ภิกฺขุสฺส อตฺตา มาตา’’ติ วตฺถุกามา ภยวเสน ‘‘อาตุ มาตู’’ติ อาหฯ เตนาห ‘‘อาตูติ ปิตา’’ติอาทิฯ

[150] เอวเมวนฺติ อิทํ ครหตฺถโชตนนิปาตปทนฺติ วุตฺตํ ‘‘ครหนฺโต อาหา’’ติฯ ตถา หิ นํ วาจกสทฺเทเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา’’ติ อาหฯ อาหํสูติ เตสํ ตถา วจนสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺติทีปนนฺติ อาห ‘‘วทนฺตี’’ติฯ กิํ ปนิมสฺส อปฺปมตฺตกสฺสาติ ปหาตพฺพวตฺถุํ อวมญฺญมาเนหิ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กิํ ปนา’’ติฯ เหตุมฺหิ โชเตตพฺเพ เจตํ สามิวจนํ ยถา ‘‘อนุสฺสวสฺส เหตุ, อชฺเฌนสฺส เหตู’’ติฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺตกสฺส เหตู’’ติฯ นนุ อปสฺสนฺเตน วิย อสุณนฺเตน วิย ภวิตพฺพนฺติ? สตฺถารา นาม อปฺปมตฺตเกสุ โทเสสุ อปสฺสนฺเตน วิย จ อสุณนฺเตน วิย จ ภวิตพฺพนฺติ เตสํ อธิปฺปาเยน วิวรณํฯ เตสุ จาติ สิกฺขากาเมสุ จฯ อปฺปจฺจยํ อุปฏฺฐาเปนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เตสนฺติ เย ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วุตฺตา ปุคฺคลา, เตสํฯ คเล พทฺธํ มหากฏฺฐนฺติ คเล โอลมฺเพตฺวา พทฺธํ รุกฺขทณฺฑมาหฯ ปูติลตายาติ คโลจิยาฯ ปาราชิกวตฺถุ วิย ทุปฺปชหํ โหตีติ ฉนฺทกปฺปหานวเสน ตํ ปชหิตุํ น สกฺโกติฯ