2. อฏฺฐกนาครสุตฺตวณฺณนา

[17] อวิทูเรติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘เวสาลิย’’นฺติ อิทํ สมีเป ภุมฺมวจนนฺติ ทสฺเสติฯ สารปฺปตฺตกุลคณนายาติ (อ. นิ. ฏี. 3.11.16) มหาสารมหปฺปตฺตกุลคณนายฯ ทสเม ฐาเนติ อญฺเญ อญฺเญติ ทสคณนฏฺฐาเนฯ อฏฺฐกนคเร ชาโต ภโว อฏฺฐกนาคโรฯ กุกฺกุฏาราโมติ ปาฏลิปุตฺเต กุกฺกุฏาราโม, น โกสมฺพิยํฯ

[18] ปกตตฺถนิทฺเทโส ต-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต อธิคโต สุปากโฏ จ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนียปฏิปทาย อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป.… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาหฯ สติปิ ญาณทสฺสน-สทฺทานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เตสํ วิสยวิเสเส ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อสาธารณญาณวิเสสวเสน วิชฺชาตฺตยวเสน วิชฺชาอภิญฺญานาวรณญาณวเสน สพฺพญฺญุตญาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาญาณวเสน จ ตทตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตา อาสยานุสยญาเณน สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิฯ ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาเณหิฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ เทสนาปญฺญาย ปสฺสตาติ เทเสตพฺพธมฺมานํ เทเสตพฺพปฺปการํ โพธเนยฺยปุคฺคลานญฺจ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิเภทํ ธมฺมเทสนาปญฺญาย ยาถาวโต ปสฺสตาฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจวิธมารานํ วา, สาสนสฺส วา ปจฺจตฺถิกานํ อญฺญติตฺถิยานํ เตสํ ปน หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ อชฺฌุเปกฺขนเมว วา, เกสิวินยสุตฺตญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ

ตถา ฐานาฏฺฐานาทิวิภาคํ ชานตา ยถากมฺมูปคสตฺเต ปสฺสตา, สวาสนานํ อาสวานํ ขีณตฺตา อรหตา, อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิญฺเญยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ

อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตา, กายกมฺมาทิวเสน ติณฺณํ กมฺมานํ ญาณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนํ อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ ทสพลอฏฺฐารสอาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสนปิ โยชนา กาตพฺพาฯ

[19] อภิสงฺขตนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสมฺมุขภาเวน สเมจฺจ สมฺภูยฺย กตํ, สฺวสฺส กตภาโว อุปฺปาทเนน เวทิตพฺโพ, น อุปฺปนฺนสฺส ปฏิสงฺขรเณนาติ อาห ‘‘อุปฺปาทิต’’นฺติฯ เต จสฺส ปจฺจยา เจตนาปธานาติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ‘‘เจตยิตํ ปกปฺปิต’’นฺติ อตฺถมาหฯ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตนฺติ จ ฌานสฺส ปาตุภาวทสฺสนมุเขน วิทฺธํสนภาวํ อุลฺลิงฺเคติ ยญฺหิ อหุตฺวา สมฺภวติ, ตํ หุตฺวา ปฏิเวติฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘อภิสงฺขต’นฺติอาทิฯ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ฐิโตติ สมถธมฺเม ฐิตตฺตา สมาหิโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทโย ปชหนฺโต อนุกฺกเมน ตํ อนุโลมญาณํ ปาเปตา หุตฺวา วิปสฺสนาธมฺเม ฐิโตฯ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ รญฺชนฏฺเฐน ราโค, นนฺทนฏฺเฐน นนฺทีติฯ ตตฺถ สุขุมา อเปกฺขา วุตฺตา, ยา ‘‘นิกนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ

เอวํ สนฺเตติ เอวํ ยถารุตวเสน จ อิมสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺเถ คเหตพฺเพ สติฯ สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพติ อนาคามิผลํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตทตฺถาย สมถวิปสฺสนาปิ อนิพฺพตฺเตตฺวา เกวลํ ตตฺถ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพ ภวิสฺสติฯ กสฺมา? เตสุ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทราคมตฺเตน อนาคามินา ลทฺธพฺพสฺส อลทฺธานาคามิผเลน ลทฺธพฺพตฺตา ตถา สติ เตน อนาคามิผลมฺปิ ลทฺธพฺพเมว นาม โหติฯ เตนาห – ‘‘อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ ภวิสฺสตี’’ติฯ สภาวโต รสิตพฺพตฺตา อวิปรีโต อตฺโถ เอว อตฺถรโสฯ อญฺญาปิ กาจิ สุคติโยติ วินิปาติเก สนฺธายาหฯ อญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโยติ อสุรกายมาหฯ

สมถธุรเมว ธุรํ สมถยานิกสฺส วเสน เทสนาย อาคตตฺตาฯ

มหามาลุกฺโยวาเท ‘‘วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ ปาทกชฺฌานํ กตฺวา ‘‘โส ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตํ เวทนาคต’’นฺติอาทินา วิปสฺสนํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘โส ตตฺถ ฐิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาตี’’ติ (ม. นิ. 2.133) อาคตตฺตา ‘‘มหามาลุกฺโยวาเท วิปสฺสนาว ธุร’’นฺติ อาหฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.373 อาทโย; ม. นิ. 1.106 อาทโย) สพฺพตฺถกเมว ติกฺขตราย วิปสฺสนาย อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนุตฺตรํ กถิต’’นฺติฯ กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153-154) อานาปานชฺฌานาทิวเสน สวิเสสํ สมถวิปสฺสนาย อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สมถุตฺตรํ กถิต’’นฺติฯ

อปฺปํ ยาจิเตน พหุํ เทนฺเตน อุฬารปุริเสน วิย เอกํ ธมฺมํ ปุจฺฉิเตน ‘‘อยมฺปิ เอกธมฺโม’’ติ กถิตตฺตา เอกาทสปิ ธมฺมา ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม นาม ชาโต ปจฺเจกํ วากฺยปริสมาปนญาเยนฯ เอกวีสติ ปพฺพานิ เตหิ โพธิยมานาย ปฏิปทาย เอกรูปตฺตา ปฏิปทาวเสน เอกธมฺโม นาม ชาโตติฯ อิธ อิมสฺมิํ อฏฺฐกนาครสุตฺเตฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนธมฺมานํ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตตาย ตตฺถ สาวกานํ ทุกฺกรนฺติ น จตุตฺถารุปฺปวเสเนตฺถ เทสนา อาคตาติ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานํ, เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ อารุปฺปานญฺจ วเสน เอกาทสฯ ปุจฺฉาวเสนาติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต อานนฺท, เตน…เป.… สมฺมาสมฺพุทฺเธน เอกธมฺโม อกฺขาโต’’ติ (ม. นิ. 2.18) เอวํ ปวตฺตปุจฺฉาวเสนฯ อมตุปฺปตฺติยตฺเถนาติ อมตภาวสฺส อุปฺปตฺติเหตุตาย, สพฺพานิปิ กมฺมฏฺฐานานิ เอกรสมฺปิ อมตาธิคมปฏิปตฺติยาติ อตฺโถ, เอวเมตฺถ อคฺคผลภูมิ อนาคามิผลภูมีติ ทฺเวว ภูมิโย สรูปโต อาคตา, นานนฺตริยตาย ปน เหฏฺฐิมาปิ ทฺเว ภูมิโย อตฺถโต อาคตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[21] ปญฺจ สตานิ อคฺโฆ เอตสฺสาติ ปญฺจสตํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

อฏฺฐกนาครสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. เสขสุตฺตวณฺณนา

[22] สนฺถาคารนฺติ อตฺถานุสาสนาคารํฯ เตนาห – ‘‘อุยฺโยคกาลาทีสู’’ติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน มงฺคลมหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺถมฺภนฺตีติ วิสฺสมนฺติ, ปริสฺสมํ วิโนเทนฺตีติ อตฺโถฯ สหาติ สนฺนิเวสวเสน เอกชฺฌํฯ สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ตฺถ-การสฺส นฺถ-การํ กตฺวา สนฺถาคารนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สนฺถรนฺตีติ สมฺมนฺตนวเสน ติฏฺฐนฺติฯ

เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสตีติ พุทฺธวจนสฺส อาคมนสีเสน อริยผลธมฺมานมฺปิ อาคมนํ วุตฺตเมว, ติยามรตฺติํ ตตฺถ วสนฺตานํ ผลสมาปตฺติวฬญฺชนํ โหตีติฯ ตสฺมิญฺจ ภิกฺขุสงฺเฆ กลฺยาณปุถุชฺชนา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตา โหนฺตีติ เจ? อริยมคฺคธมฺมานํ ตตฺถ อาคมนํ โหติเยวฯ

อลฺลโคมเยนาติ อจฺเฉน อลฺลโคมยรเสนฯ โอปุญฺฉาเปตฺวาติ วิลิมฺปิตฺวาฯ จตุชฺชาติยคนฺเธหีติ ตครกุงฺกุมยวนปุปฺผตมาลปตฺตานิ ปิสิตฺวา กตคนฺเธหิ นานาวณฺเณติ นีลาทิวเสน นานาวณฺเณ, น ภิตฺติวิเสสวเสนฯ ภิตฺติวิเสสวเสน ปน นานาสณฺฐานรูปเมวฯ มหาปิฏฺฐิกโกชวเกติ หตฺถิปิฏฺฐีสุ อตฺถริตพฺพตาย มหาปิฏฺฐิกาติ ลทฺธสมญฺเญ โกชเวติ วทนฺติฯ กุตฺตเก ปน สนฺธาเยตํ วุตฺตํ หตฺถตฺถรณา หตฺถิรูปวิจิตฺตาฯ อสฺสตฺถรกสีหตฺถรกาทโยปิ อสฺสสีหรูปาทิวิจิตฺตา เอว อตฺถรกา, จิตฺตตฺถรกํ นานารูเปหิ เจว นานาวิธมาลากมฺมาทีหิ จ วิจิตฺตํ อตฺถรกํฯ

อุปธานนฺติ อปสฺสยนํ อุปทหิตฺวาติ อปสฺสยโยคฺคภาเวน ฐเปตฺวา คนฺเธหิ กตมาลา คนฺธทามํ, ตมาลปตฺตาทีหิ กตํ ปตฺตทามํฯ อาทิ-สทฺเทน หิงฺคุลตกฺโกลชาติผลชาติปุปฺผาทีหิ กตทามํ สงฺคณฺหาติฯ ปลฺลงฺกากาเรน กตปีฐํ ปลฺลงฺกปีฐํ, ตีสุ ปสฺเสสุ, เอกปสฺเส เอว วา สอุปสฺสยํ อปสฺสยปีฐํ, อนปสฺสยํ มุณฺฑปีฐํ โยชนาวฏฺเฏติ โยชนปริกฺเขเปฯ

สํวิธายาติ อนฺตรวาสกสฺส โกณปเทสญฺจ อิตรปเทสญฺจ สมํ กตฺวา วิธายฯ