4. มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[129] โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตตฺถ ปวตฺติยา สํวตฺตนโต โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ, เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌตาย โอรมฺภาเค เหฏฺฐาโกฏฺฐาเส ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐาโกฏฺฐาสิกานี’’ติอาทิฯ กมฺมุนา หิ วฏฺเฏน จ ทุกฺขํ สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, โอรมฺภาคิยสญฺญิตานิ สํโยชนานิ ยสฺส อปฺปหีนานิ, ตสฺเสว วฏฺฏทุกฺขํฯ ยสฺส ปน ตานิ ปหีนานิ, ตสฺส ตํ นตฺถีติฯ อปฺปหีนตาย อนุเสตีติ อริยมคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชติ, อปฺปหีนภาเวน อนุเสติฯ อนุสยมาโน สํโยชนํ นาม โหตีติ อนุสยตฺตํ ผริตฺวา ปวตฺตมาโน ปาปธมฺโม ยถาวุตฺเตนตฺเถน สํโยชนํ นาม โหติฯ เอเตน ยทิ ปน อนุสยโต สํโยชนํ ปวตฺตํ, ตถาปิ เย เต กามราคาทโย ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตเยว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานีติ ทสฺเสติฯ

เอวํ สนฺเตปีติ ยเทว โอรมฺภาคิยสํโยชนํ ภควตา ปุจฺฉิตํ, ตเทว เถเรนปิ วิสฺสชฺชิตํ, ตถาปิ อยํ ลทฺธิ สนฺนิสฺสยาฯ ตตฺถ โทสาโรปนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส วาเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมุทาจารกฺขเณเยวาติ ปวตฺติกฺขเณ เอวฯ น หิ สพฺเพ วตฺตมานา กิเลสา สํโยชนตฺถํ ผรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาติ เตน การเณน, ตถาลทฺธิกตฺตาติ อตฺโถฯ จินฺเตสิ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ โยชนาฯ อตฺตโน ธมฺมตาเยวาติ อชฺฌตฺตาสเยเนวฯ วิสํวาทิตาติ สตฺถุ จิตฺตสฺส อนาราธเนน วิเวจิตาฯ เอวมกาสิ เอวํ ธมฺมํ เทสาเปสิฯ

[130] สกฺกายทิฏฺฐิปริยุฏฺฐิเตนาติ ปริยุฏฺฐานสมตฺถสกฺกายทิฏฺฐิเกนฯ ตถาภูตญฺจ จิตฺตํ ตาย ทิฏฺฐิยา วิคยฺหิตํ อชฺโฌตฺถฏญฺจ นาม โหตีติ อาห ‘‘คหิเตน อภิภูเตนา’’ติฯ ทิฏฺฐินิสฺสรณํ นาม ทสฺสนมคฺโค เตน สมุจฺฉินฺทิตพฺพโต, โส ปน นิพฺพานํ อาคมฺม ตํ สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐินิสฺสรณํ นิพฺพาน’’นฺติฯ อวิโนทิตา อนีหฏาติ ปททฺวเยนปิ สมุจฺเฉทวเสน อปฺปหีนตฺตํเยว วทติฯ อญฺญํ สํโยชนํ อญฺโญ อนุสโยติ วทนฺติ, สหภาโว นาม อญฺเญน โหติฯ น หิ ตเทว เตน สหาติ วุจฺจตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อญฺเญนาติ อตฺถโต อญฺเญนฯ อวตฺถามตฺตโต ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นตฺถิ, อวยโว ปน สมุทาโย น โหตีติ โส สมุทายโต อญฺโญ เอวาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ยถาวุตฺตสฺส ปริหารสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ อาสงฺกิตฺวา ปกฺขนฺตรํ อาสลฺลิตํ ‘‘อถาปิ สิยา’’ติอาทินาฯ ปกฺขนฺตเรหิ ปริหารา โหนฺตีติ ยถาวุตฺตญาเยนปิ อญฺโญ ปุริโส อถาปิ สิยา, อยํ ปเนตฺถ อญฺโญ โทโสติ อาห ‘‘ยทิ ตเทวา’’ติอาทิฯ อถาปิ สิยา ตุยฺหํ ยทิ ปริวิตกฺโก อีทิโส ยทิ ตเทว สํโยชนนฺติอาทิฯ

อิมมตฺถํ สนฺธายาติ ปรมตฺถโต โส เอว กิเลโส สํโยชนมนุสโย จ, พนฺธนตฺถอปฺปหีนตฺถานํ ปน อตฺเถว เภโทติ อิมมตฺถํ สนฺธายฯ

[132] ตจจฺเฉโท วิย สมาปตฺติ กิเลสานํ สมาปตฺติวิกฺขมฺภนสฺส สารจฺเฉทสฺส อนุสยสฺส ทูรภาวโตฯ เผคฺคุจฺเฉโท วิย วิปสฺสนา ตสฺส อาสนฺนภาวโตฯ เอวรูปา ปุคฺคลาติ อภาวิตสทฺธาทิพลตาย ทุพฺพลนามกายา ปุคฺคลา, เยสํ สกฺกายนิโรธาย…เป.… นาธิมุจฺจติฯ เอวํ ทฏฺฐพฺพาติ ยถา โส ทุพฺพลโก ปุริโส, เอวํ ทฏฺฐพฺโพ โส ปุริโส คงฺคาปารํ วิย สกฺกายปารํ คนฺตุํ อสมตฺถตฺตาฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺขสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[133] อุปธิวิเวเกนาติ อิมินา อุปธิวิเวกาติ กรเณ นิสฺสกฺกนนฺติ ทสฺเสติ, อุปธิวิเวกาติ วา เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนสฺส อุปธิวิเวเกนาติ เหตุมฺหิ กรณวจเนน ปญฺจกามคุณวิเวโก กถิโตฯ กามคุณาปิ หิ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธีติ วุจฺจนฺตีติฯ ถินมิทฺธปจฺจยา กายวิชมฺภิตาทิเภทํ กายาลสิยํฯ ตตฺถาติ อนฺโตสมาปตฺติยํ สมาปตฺติอพฺภนฺตเร ชาตํฯ ตํ ปน สมาปตฺติปริยาปนฺนมฺปิ อปริยาปนฺนมฺปีติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตสมาปตฺติกฺขเณเยวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รูปาทโย ธมฺเมติ รูปเวทนาทิเก ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมฯ น นิจฺจโตติ อิมินา นิจฺจปฏิกฺเขปโต เตสํ อนิจฺจตมาหฯ ตโต เอว อุทยวยนฺตโต วิปริณามโต ตาวกาลิกโต จ เต อนิจฺจาติ โชติตํ โหติฯ ยญฺหิ นิจฺจํ น โหติ, ตํ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนํ ชราย มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณตํ อิตฺตรขณเมว จ โหติฯ น สุขโตติ อิมินา สุขปฏิกฺเขปโต เตสํ ทุกฺขตมาห, อโต เอว อภิณฺหํ ปฏิปีฬนโต ทุกฺขวตฺถุโต จ เต ทุกฺขาติ โชติตํ โหติฯ อุทยพฺพยวนฺตตาย หิ เต อภิณฺหํ ปฏิปีฬนโต นิรนฺตรทุกฺขตาย ทุกฺขสฺเสว จ อธิฏฺฐานภูตาติฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกภิชฺชนโต จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุนฺนีหรณโต จ อวทฺธิอาวหโต อฆวตฺถุโต จ อเสรีภาวโต อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ

อวสวตฺตนโต อวิเธยฺยตาย ปรโต ฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนียตาย ปโลกโตฯ สามีนิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรหโต สุญฺญโตฯ อตฺตปฏิกฺเขปฏฺเฐน อนตฺตโต, รูปาทิธมฺมาปิ น เอตฺถ อตฺตา โหนฺตีติ อนตฺตา, เอวํ อยมฺปิ น อตฺตา โหตีติ อนตฺตาฯ เตน อพฺยาปารโต นิรีหโต ตุจฺฉโต อนตฺตาติ ทีปิตํ โหติฯ ลกฺขณตฺตยเมว อวโพธตฺถํ เอกาทสหิ ปเทหิ วิภชิตฺวา คหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อนฺโตสมาปตฺติยนฺติ สมาปตฺตีนํ สหชาตตาย สมาปตฺตีนํ อพฺภนฺตเรฯ จิตฺตํ ปฏิสํหรตีติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคาทิอุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภเนน วิปสฺสนาจิตฺตํ ปฏิสํหรติฯ เตนาห ‘‘โมเจตี’’ติฯ สวนวเสนาติ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติอาทินา สวนวเสนฯ ถุติวเสนาติ ตเถว โถมนาวเสน คุณโต สํกิตฺตนวเสนฯ ปริยตฺติวเสนาติ ตสฺส ธมฺมสฺส ปริยาปุณนวเสนฯ ปญฺญตฺติวเสนาติ ตทตฺถสฺส ปญฺญาปนวเสนฯ อารมฺมณกรณวเสเนว อุปสํหรติ มคฺคจิตฺตํฯ เอตํ สนฺตนฺติอาทิ ปน อวธารณนิวตฺติตตฺถทสฺสนํฯ ยถา วิปสฺสนา ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีต’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ, เอวํ มคฺโค นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต ตตฺถ ลพฺภมาเน สพฺเพ วิเสเส อสมฺโมหโต ปฏิวิชานนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘อิมินา ปน อากาเรนา’’ติอาทิฯ โส ตตฺถ ฐิโตติ โส อทนฺธวิปสฺสโน โยคี ตตฺถ ตาย อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ สพฺพโสติ ตสฺส มคฺคสฺส อธิคมาย นิพฺพตฺติตสมถวิปสฺสนาสุฯ อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหตีติ เหฏฺฐิมมคฺควหาสุ เอว สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราคํ ปหาย อคฺคมคฺควหาสุ ตาสุ นิกนฺติํ ปริยาทาตุํ อสกฺโกนฺโต อนาคามิตายเมว สณฺฐาติฯ

สมติกฺกนฺตตฺตาติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จาติ สพฺพถาปิ รูปสฺส อติกฺกนฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิฯ อเนนาติ โยคินาฯ ตํ อติกฺกมฺมาติ อิทํ โย วา ปฐมํ ปญฺจโวการภวปริยาปนฺเน ธมฺเม สมฺมเทว สมฺมสิตฺวา เต วิวชฺเชตฺวา ตโต อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อรูปธมฺเม สมฺมสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ อรูปํ สมฺมสตี’’ติฯ

สมถวเสน คจฺฉโตติ สมถปฺปธานํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ อนุยุญฺชนฺตสฺสฯ จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหตีติ ตสฺส วิปสฺสนาภาวนาย ตถา ปุพฺเพ ปวตฺตตฺตา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา สมาธิปฺปธานา โหติ, มคฺเคปิ จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ ปุพฺพงฺคมํ พลวํ โหติฯ โส เจโตวิมุตฺโต นามาติ โส อริโย เจโตวิมุตฺโต นาม โหติฯ วิปสฺสนาวเสน คจฺฉโตติ ‘‘สมถวเสน คจฺฉโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ ปุคฺคลวิภาโค สุตฺตนฺตนเยน อิธาภิหิโต ปริยาโย นาม, อภิธมฺมนเยน ปรโต กีฏาคิริสุตฺตวณฺณนายํ ทสฺสยิสฺสามฯ อยํ สภาวธมฺโมเยวาติ ปุพฺพภาคปฏิปทา สมถปฺปธานา เจ สมาธิ ธุรํ, วิปสฺสนาปธานา เจ ปญฺญา ธุรนฺติ อยํ ธมฺมสภาโวเยว, เอตฺถ กิญฺจิ น อาสงฺกิตพฺพํฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยเวมตฺตตาฯ เตนาห ‘‘อินฺทฺริยนานตฺตํ วทามี’’ติฯ อินฺทฺริยนานตฺตตา การณนฺติ อิทํ ทสฺเสติ – อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนาภินิเวโส วิย สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จ ยํ ปุพฺพภาคคมนํ, ตํ อปฺปมาณํ ตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนํ, ยสฺส สมาธิ ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ พลวํ โหติ, โส อริโย เจโตวิมุตฺติ นาม โหติฯ ยสฺส ปญฺญา ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ พลวํ โหติ โส อริโย ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ อิทานิ ตมตฺถํ พุทฺธิวิสิฏฺเฐน นิทสฺสเนน ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา

[134] อสิยตีติ อสนํ, ภุญฺชนํ โภชนํ, อสนสฺส โภชนํ อสนโภชนํ, อาหารปริโภโค, เอกสฺมิํ กาเล อสนโภชนํ เอกาสนโภชนํฯ โส ปน กาโล สพฺพพุทฺธานํ สพฺพปจฺเจกพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณวเสน ปุพฺพณฺโห เอว อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเต อสนโภชน’’นฺติฯ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจนฺติ ‘‘อยุตฺตํ วต มยา กตํ, โย อตฺตโน สรีรปกติํ อชานนฺโต เอกาสนโภชนํ ภุญฺชิ, เยน เม อิทํ สรีรํ กิสํ ชาตํ พฺรหฺมจริยานุคฺคโห นาโหสี’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภเวยฺยฯ เอตํ สนฺธาย สตฺถา อาห, น ภทฺทาลิเมว ตาทิสํ กิริยํ อนุชานนฺโตฯ อิตรถาติ ยทิ เอกํเยว ภตฺตํ ทฺวิธา กตฺวา ตโต เอกสฺส ภาคสฺส ภุญฺชนํ เอกเทสภุญฺชนํ อธิปฺเปตํฯ โก สกฺโกตีติ โก เอวํ ยาเปตุํ สกฺโกติฯ อตีตชาติปริจโยปิ นาม อิเมสํ สตฺตานํเยว อนุพนฺธตีติ อาห ‘‘อตีเต’’ติอาทิฯ วิรวนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํฯ ตํ มทฺทิตฺวาติ ‘‘อยํ สิกฺขา สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน อาจิณฺณํ, อยญฺจ ภิกฺขุ อิมํ สิกฺขเตวา’’ติ วตฺวา ตํ ภทฺทาลิํ ตสฺส วา อนุสฺสาหปเวทนํ อภิภวิตฺวาฯ ภิกฺขาจารคมนตฺถํ น วิตกฺกมาฬกํ อคมาสิ, วิหารจาริกํ จรนฺโต ตสฺส วสนฏฺฐานํ ภควา คจฺฉติฯ

[135] ทูสยนฺติ ครหนฺติ เอเตนาติ โทโส, อปราโธ, โส เอว กุจฺฉิตภาเวน โทสโกฯ ครหาย ปวตฺติฏฺฐานโต โอกาโสฯ เตนาห – ‘‘เอตํ โอกาสํ เอตํ อปราธ’’นฺติฯ ทุกฺกรตรนฺติ ปติการวเสน อติสเยน ทุกฺกรํฯ อปราโธ หิ น ขมาเปนฺตํ ยถาปจฺจยํ วิตฺถาริโต หุตฺวา ทุปฺปติกาโร โหติฯ เตนาห ‘‘วสฺสญฺหี’’ติอาทิฯ

อลคฺคิตฺวาติ อิมมฺปิ นาม อปนีตํ อกาสีติ เอวํ อวิเนตฺวา, ตํ ตํ ตสฺส หิตปฏิปตฺติํ นิวารณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ญายปฏิปตฺติํ อติจฺจ เอติ ปวตฺตตีติ อจฺจโย, อปราโธ, ปุริเสน มทฺทิตฺวา ปวตฺติโต อปราโธ อตฺถโต ปุริสํ อติจฺจ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต นาม โหติฯ เตนาห ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ อาห ‘‘เอกํ การณ’’นฺติฯ ยํ ปเนตฺถ ภทฺทาลิตฺเถรสฺส อปริปูรการิตาย ภิกฺขุอาทีนํ ชานนํ, ตมฺปิ การณํ กตฺวา ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, น อุสฺสหามี’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

[136] เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปฐมมคฺคจิตฺตกฺขเณน เอกจิตฺตกฺขณิกาฯ เอวํ อาณาเปตุํ น ยุตฺตนฺติ สงฺกมตฺถาย อาณาเปตุํ น ยุตฺตํ ปโยชนาภาวโตฯ อนาจิณฺณญฺเจตํ พุทฺธานํ, ยทิทํ ปทสา อกฺกมนํฯ ตถา หิ –

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลลํ อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.53);