3. จูฬมาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[122] เอวํ ฐปิตานีติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตานิ ทิฏฺฐิคตานิ อนิยฺยานิกตาย น พฺยากาตพฺพานิ น กเถตพฺพานิ, เอวํ ฐปนียปกฺเข ฐปิตานิ เจว นิยฺยานิกสาสเน ฉฑฺฑนียตาย ปฏิกฺขิตฺตานิ จ, อปิเจตฺถ อตฺถโต ปฏิกฺเขโป เอว พฺยากาตพฺพโตฯ ยถา เอโก กมฺมกิเลสวเสน อิตฺถตฺตํ อาคโต, ตถา อปโรปิ อปโรปีติ สตฺโต ตถาคโต วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ตถาคโตติ สตฺโต’’ติฯ ตํ อพฺยากรณํ มยฺหํ น รุจฺจตีติ ยทิ สสฺสโต โลโก, สสฺสโต โลโกติ, อสสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโกติ ชานามาติ พฺยากาตพฺพเมว, ยํ ปน อุภยถา อพฺยากรณํ, ตํ เม จิตฺตํ น อาราเธติ อชานนเหตุกตฺตา อพฺยากรณสฺสฯ เตนาห – ‘‘อชานโต โข ปน อปสฺสโต เอตเทว อุชุกํ, ยทิทํ น ชานามิ น ปสฺสามี’’ติฯ สสฺสโตติอาทีสุ สสฺสโตติ สพฺพกาลิโก, นิจฺโจ ธุโว อวิปริณามธมฺโมติ อตฺโถฯ โส หิ ทิฏฺฐิคติเกหิ โลกียนฺติ เอตฺถ ปุญฺญปาปตพฺพิปากา, สยํ วา ตพฺพิปากากราทิภาเวน อวิยุตฺเตหิ โลกียตีติ โลโกติ อธิปฺเปโตฯ เอเตน จตฺตาโรปิ สสฺสตวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อสสฺสโตติ น สสฺสโต, อนิจฺโจ อทฺธุโว เภทนธมฺโมติ อตฺโถ, อสสฺสโตติ จ สสฺสตภาวปฏิกฺเขเปน อุจฺเฉโท ทีปิโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อนฺตวาติ ปริวฏุโม ปริจฺฉินฺนปริมาโณ, อสพฺพคโตติ อตฺโถฯ เตน ‘‘สรีรปริมาโณ, องฺคุฏฺฐปริมาโณ, ยวปริมาโณ ปรมาณุปริมาโณ อตฺตา’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 54; ที. นิ. ฏี. 1.76-77) เอวมาทิวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

ตถาคโต ปรํ มรณาติ ตถาคโต ชีโว อตฺตา มรณโต อิมสฺส กายสฺส เภทโต ปรํ อุทฺธํ โหติ อตฺถิ สํวิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอเตน สสฺสตภาวมุเขน โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ จ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ น โหตีติ นตฺถิ น อุปลพฺภติฯ เอเตน อุจฺเฉทวาโท ทสฺสิโต โหติฯ อปิจ โหติ จ น จ โหตีติ อตฺถิ นตฺถิ จาติฯ เอเตน เอกจฺจสสฺสตวาโท ทสฺสิโตฯ เนว โหติ น น โหตีติ ปน อิมินา อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ ภควตา ปน อนิยฺยานิกตฺตา อนตฺถสํหิตานิ อิมานิ ทสฺสนานีติ ตานิ น พฺยากตานิ, ตํ อพฺยากรณํ สนฺธายาห อยํ เถโร ‘‘ตํ เม น รุจฺจตี’’ติฯ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาสมาทินฺนสิกฺขํ ปหายฯ

[125] ตฺวํ เนว ยาจโกติ อหํ ภนฺเต ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามีติอาทินาฯ น ยาจิตโกติ ตฺวํ มาลุกฺยปุตฺต มยิ พฺรหฺมจริยํ จราติอาทินาฯ

[126] ปรเสนาย ฐิเตน ปุริเสนฯ พหลเลปเนนาติ พหลวิเลปเนนฯ มหาสุปิยาทิ สพฺโพ มุทุหิทโก เวณุวิเสโส สณฺโหฯ มรุวาติ มกจิฯ ขีรปณฺณิโนติ ขีรปณฺณิยา, ยสฺสา ฉินฺทนมตฺเต ปณฺเณ ขีรํ ปคฺฆรติฯ คจฺฉนฺติ คจฺฉโต ชาตํ สยํชาตคุมฺพโต คหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สิถิลหนุ นาม ทตฺตา กณฺโณ ปตงฺโคฯ เอตาย ทิฏฺฐิยา สติ น โหตีติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ เอตาย ทิฏฺฐิยา สติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส น โหติ, ตํ ปหาย เอว ปตฺตพฺพโตฯ

[127] อตฺเถว ชาตีติอาทินา เอตา ทิฏฺฐิโย ปจฺเจกมฺปิ สํสารปริพฺรูหนา กฏสิวฑฺฒนา นิพฺพานวิพนฺธนาติ ทสฺเสติฯ

[128] ตสฺมาติหาติ อิทํ อฏฺฐาเน อุทฺธฏํ, ฐาเนเยว ปน ‘‘วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมสฺส ปรโต กตฺวา สํวณฺเณตพฺพํฯ อตฺตโน ผเลน อรณียโต อนุคนฺตพฺพโต การณมฺปิ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘การณนิสฺสิต’’นฺติฯ เตนาห ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส อาทิมตฺตมฺปี’’ติฯ ปุพฺพปทฏฺฐานนฺติ ปฐมารมฺโภฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จูฬมาลุกฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[129] โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตตฺถ ปวตฺติยา สํวตฺตนโต โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ, เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌตาย โอรมฺภาเค เหฏฺฐาโกฏฺฐาเส ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐาโกฏฺฐาสิกานี’’ติอาทิฯ กมฺมุนา หิ วฏฺเฏน จ ทุกฺขํ สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, โอรมฺภาคิยสญฺญิตานิ สํโยชนานิ ยสฺส อปฺปหีนานิ, ตสฺเสว วฏฺฏทุกฺขํฯ ยสฺส ปน ตานิ ปหีนานิ, ตสฺส ตํ นตฺถีติฯ อปฺปหีนตาย อนุเสตีติ อริยมคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชติ, อปฺปหีนภาเวน อนุเสติฯ อนุสยมาโน สํโยชนํ นาม โหตีติ อนุสยตฺตํ ผริตฺวา ปวตฺตมาโน ปาปธมฺโม ยถาวุตฺเตนตฺเถน สํโยชนํ นาม โหติฯ เอเตน ยทิ ปน อนุสยโต สํโยชนํ ปวตฺตํ, ตถาปิ เย เต กามราคาทโย ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตเยว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานีติ ทสฺเสติฯ

เอวํ สนฺเตปีติ ยเทว โอรมฺภาคิยสํโยชนํ ภควตา ปุจฺฉิตํ, ตเทว เถเรนปิ วิสฺสชฺชิตํ, ตถาปิ อยํ ลทฺธิ สนฺนิสฺสยาฯ ตตฺถ โทสาโรปนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส วาเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมุทาจารกฺขเณเยวาติ ปวตฺติกฺขเณ เอวฯ น หิ สพฺเพ วตฺตมานา กิเลสา สํโยชนตฺถํ ผรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาติ เตน การเณน, ตถาลทฺธิกตฺตาติ อตฺโถฯ จินฺเตสิ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ โยชนาฯ อตฺตโน ธมฺมตาเยวาติ อชฺฌตฺตาสเยเนวฯ วิสํวาทิตาติ สตฺถุ จิตฺตสฺส อนาราธเนน วิเวจิตาฯ เอวมกาสิ เอวํ ธมฺมํ เทสาเปสิฯ

[130] สกฺกายทิฏฺฐิปริยุฏฺฐิเตนาติ ปริยุฏฺฐานสมตฺถสกฺกายทิฏฺฐิเกนฯ ตถาภูตญฺจ จิตฺตํ ตาย ทิฏฺฐิยา วิคยฺหิตํ อชฺโฌตฺถฏญฺจ นาม โหตีติ อาห ‘‘คหิเตน อภิภูเตนา’’ติฯ ทิฏฺฐินิสฺสรณํ นาม ทสฺสนมคฺโค เตน สมุจฺฉินฺทิตพฺพโต, โส ปน นิพฺพานํ อาคมฺม ตํ สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐินิสฺสรณํ นิพฺพาน’’นฺติฯ อวิโนทิตา อนีหฏาติ ปททฺวเยนปิ สมุจฺเฉทวเสน อปฺปหีนตฺตํเยว วทติฯ อญฺญํ สํโยชนํ อญฺโญ อนุสโยติ วทนฺติ, สหภาโว นาม อญฺเญน โหติฯ น หิ ตเทว เตน สหาติ วุจฺจตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อญฺเญนาติ อตฺถโต อญฺเญนฯ อวตฺถามตฺตโต ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นตฺถิ, อวยโว ปน สมุทาโย น โหตีติ โส สมุทายโต อญฺโญ เอวาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ยถาวุตฺตสฺส ปริหารสฺส อปฺปาฏิหีรกตํ อาสงฺกิตฺวา ปกฺขนฺตรํ อาสลฺลิตํ ‘‘อถาปิ สิยา’’ติอาทินาฯ ปกฺขนฺตเรหิ ปริหารา โหนฺตีติ ยถาวุตฺตญาเยนปิ อญฺโญ ปุริโส อถาปิ สิยา, อยํ ปเนตฺถ อญฺโญ โทโสติ อาห ‘‘ยทิ ตเทวา’’ติอาทิฯ อถาปิ สิยา ตุยฺหํ ยทิ ปริวิตกฺโก อีทิโส ยทิ ตเทว สํโยชนนฺติอาทิฯ