ตํ ปน อนุพลปฺปทานํ อุปตฺถมฺภนํ ปุนปฺปุนํ กรณเมวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กเรยฺยาสี’’ติ ฯ สิกฺขมาโนติ ตํเยว อธิสีลสิกฺขํ ตนฺนิสฺสยญฺจ สิกฺขาทฺวยํ สิกฺขนฺโต สมฺปาเทนฺโตฯ

[111] กิตฺตเก ปน ฐาเนติ กิตฺตเก ฐาเน ปวตฺตานิฯ อวิทูเร เอว ปวตฺตานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเตเยว โสเธตพฺพานี’’ติ อาหฯ เอวญฺหิ ตานิ สุโสธิตานิ โหนฺติ สุปริสุทฺธานิฯ ปเรสํ อปฺปิยํ ครุํ คารยฺหํ, ยถาวุตฺตฏฺฐานโต ปน อญฺญํ วา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรเนว กายกมฺมาทีนิ ปริโสธิตานิ โหนฺตีติ น คหิตํฯ ปฏิฆํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน อสมเปกฺขเณ โมหสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

[112] วุตฺตนเยน กายกมฺมาทิปริโสธนํ นาม อิเธว, น อิโต พหิทฺธาติ อาห ‘‘พุทฺธา…เป.… สาวกา วา’’ติฯ เต หิ อตฺถโต สมณพฺราหฺมณา วาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ อารุฬฺหมคฺโค, ราหุล, มยา ตุยฺหํ อาจิกฺขิโต, ตสฺมาฯ เตน อนุสิกฺขนฺเตน ตยา เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ โอวาทํ อทาสิฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา

สมตฺตาฯ

2. มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[113] อิริยาปถานุพนฺธเนนาติ อิริยาปถคมนานุพนฺธเนน, น ปฏิปตฺติคมนานุพนฺธเนนฯ อญฺญเมว หิ พุทฺธานํ ปฏิปตฺติคมนํ อญฺญํ สาวกานํฯ วิลาสิตคมเนนาติ – ‘‘ทูเร ปาทํ น อุทฺธรติ, น อจฺจาสนฺเน ปาทํ นิกฺขิปติ, นาติสีฆํ คจฺฉติ นาติสณิก’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.243; อุทา. อฏฺฐ. 76; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.285) วุตฺเตน สภาวสีเลน พุทฺธานํ จาตุริยคมเนนฯ ตเทว หิ สนฺธาย ‘‘ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ปทานุปทิโกติ ราหุลตฺเถรสฺสปิ ลกฺขณปาริปูริยา ตาทิสเมว คมนนฺติ ยตฺตกํ ปเทสํ อนฺตรํ อทตฺวา ภควโต ปิฏฺฐิโต คนฺตุํ อารทฺโธ, สพฺพตฺถ ตเมว คมนปทานุปทํ คจฺฉตีติ ปทานุปทิโกฯ

วณฺณนาภูมิ จายํ ตตฺถ ภควนฺตํ เถรญฺจ อเนกรูปาหิ อุปมาหิ วณฺเณนฺโต ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิมาหฯ นิกฺขนฺตคชโปตโก วิย วิโรจิตฺถาติ ปทํ อาเนตฺวา โยชนาฯ เอวํ ตํ เกสรสีโห วิยาติอาทีสุปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตารกราชา นาม จนฺโทฯ ทฺวินฺนํ จนฺทมณฺฑลานนฺติอาทิ ปริกปฺปวจนํ, พุทฺธาเวณิกสนฺตกํ วิย พุทฺธานํ อากปฺปโสภา อโหสิ, อโห สิรีสมฺปตฺตีติ โยชนาฯ

อาทิยมานาติ คณฺหนฺติฯ ‘‘ปจฺฉา ชานิสฺสามา’’ติ น อชฺชุเปกฺขิตพฺโพฯ อิทํ น กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเตติ อิทํ ปาณอติปาตนํ น กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเต อิทํ ทณฺเฑน วา เลฑฺฑุนา วา วิเหฐนํ น กตฺตพฺพํ, อิทํ ปาณินา ทณฺฑกทานญฺจ อนฺตมโส กุชฺฌิตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น กตฺตพฺพเมวาติ นยสเตนปิ นยสหสฺเสนปิ ปฏิวิชฺฌติ, ตถา อิธ ตาว สมฺมชฺชนํ กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเตปิ ตตฺถ ปริภณฺฑกรณํ วิหารงฺคณสมฺมชฺชนํ กจวรฉฑฺฑนํ วาลิกาสมกิรณนฺติ เอวมาทินา นยสเตน นยสหสฺเสน ปฏิวิชฺฌติฯ เตนาห – ‘‘อิทํ กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย’’ติฯ ปริภาสนฺติ ตชฺชนํฯ ลภามีติ ปจฺจาสีสติฯ

สพฺพเมตนฺติ สพฺพํ เอตํ มยิ ลพฺภมานํ สิกฺขากามตํฯ อภิญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ สหาโยติ รฏฺฐปาลตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ภควตา สทฺธาปพฺพชิตภาเว เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ธมฺมารกฺโขติ สตฺถุ สทฺธมฺมรตนานุปาลโก ธมฺมภณฺฑาคาริโกฯ เปตฺติโยติ จูฬปิตาฯ สพฺพํ เม ชินสาสนนฺติ สพฺพมฺปิ พุทฺธสาสนํ มยฺหเมวฯ

ฉนฺทราคํ ญตฺวาติ ฉนฺทราคํ มม จิตฺเต อุปฺปนฺนํ ญตฺวาฯ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเลติ วิหารปริยนฺเต อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูลฏฺฐาเน อนุจฺฉวิเกฯ

ตทาติ อคฺคสาวเกหิ ปสาทาปนกาเลฯ อญฺญกมฺมฏฺฐานานิ จงฺกมนอิริยาปเถปิ ปิฏฺฐิปสารณกาเลปิ สมิชฺฌนฺติ, น เอวมิทนฺติ อาห – ‘‘อิทมสฺส เอติสฺสา นิสชฺชาย กมฺมฏฺฐานํ อนุจฺฉวิก’’นฺติฯ อานาปานสฺสตินฺติ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํฯ

สมสีสี โหตีติ สเจ สมสีสี หุตฺวา น ปรินิพฺพายติฯ ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ โน เจ ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติฯ ขิปฺปาภิญฺโญติ ขิปฺปํ ลหุํเยว ปตฺตพฺพฉฬภิญฺโญฯ

ปริปุณฺณาติ โสฬสสุ อากาเรสุ กสฺสจิปิ อตาปเนน สพฺพโส ปุณฺณาฯ สุภาวิตาติ สมถภาวนาย วิปสฺสนาภาวนาย จ อนุปุพฺพสมฺปาทเนน สุภาวิตาฯ คณนาวิธานานุปุพฺพิยา อาเสวิตตฺตา อนุปุพฺพํ ปริจิตาฯ

โอมานํ วาติ อวชานนํ อุญฺญาตนฺติ เอวํวิธํ มานํ วาฯ อติมานํ วาติ ‘‘กิํ อิเมหิ, มเมว อานุภาเวน ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ อติมานํ วา กุโต ชเนสฺสตีติฯ

[114] วิสงฺขริตฺวาติ วิสํยุตฺเต กตฺวา, ยถา สงฺคากาเรน คหณํ น คจฺฉติ, เอวํ วินิภุญฺชิตฺวาติ อตฺโถฯ มหาภูตานิ ตาว วิตฺถาเรตุ, สมฺมสนูปคตฺตา, อสมฺมสนูปคํ อากาสธาตุํ อถ กสฺมา วิตฺถาเรสีติ อาห ‘‘อุปาทารูปทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ อาโปธาตุ สุขุมรูปํฯ อิตราสุ โอฬาริกสุขุมตาปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อุปาทารูปทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ เหฏฺฐา จตฺตาริ มหาภูตาเนว กถิตานิ, น อุปาทารูปนฺติ ตสฺส ปเนตฺถ ลกฺขณหารนเยน อากาสทสฺสเนน ทสฺสิตตา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิมินา มุเขน ตํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ น เกวลํ อุปาทารูปคฺคหณทสฺสนตฺถเมว อากาสธาตุ วิตฺถาริตา, อถ โข ปริคฺคหสุขตายปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริจฺฉินฺทิตพฺพสฺส รูปสฺส นิรวเสสปริยาทานตฺถํ ‘‘อชฺฌตฺติเกนา’’ติ วิเสสนมาหฯ อากาเสนาติ อากาสธาตุยา คหิตายฯ ปริจฺฉินฺนรูปนฺติ ตาย ปริจฺฉินฺทิตกลาปคตมฺปิ ปากฏํ โหติ วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ คาถาย ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ อุปาทายรูปสฺสฯ เอวํ อาวิภาวตฺถนฺติ เอวํ ปริจฺฉินฺนตาย อากาสสฺส วเสน วิภูตภาวตฺถํฯ ตนฺติ อากาสธาตุํฯ

[118] อากาสภาวํ คตนฺติ จตูหิ มหาภูเตหิ อสมฺผุฏฺฐานํ เตสํ ปริจฺเฉทกภาเวน อากาสนฺติ คเหตพฺพตํ คตํ, อากาสเมว วา อากาสคตํ ยถา ‘‘ทิฏฺฐิคตํ (ธ. ส. 381; มหานิ. 12), อตฺถงฺคต’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.130) จฯ อาทินฺนนฺติ อิมนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อาทินฺนํฯ เตนาห ‘‘คหิตํ ปรามฏฺฐ’’นฺติฯ อญฺญตฺถ กมฺมชํ ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วุจฺจติ, น ตถา อิธาติ อาห ‘‘สรีรฏฺฐกนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ปถวีธาตุอาทีสุ วุตฺตนเยเนวาติ มหาหตฺถิปโทปเม (ม. นิ. 1.300 อาทโย) วุตฺตนยทสฺสนํ สนฺธาย วทติฯ

[119] ตาทิภาโว นาม นิฏฺฐิตกิจฺจสฺส โหติ, อยญฺจ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชติ, อถ กิมตฺถํ ตาทิภาวตา วุตฺตาติ? ปถวีสมตาทิลกฺขณาจิกฺขณาหิ วิปสฺสนาย สุขปฺปวตฺติอตฺถํฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐานิฏฺเฐสู’’ติอาทิฯ คเหตฺวาติ กุสลปฺปวตฺติยา โอกาสทานวเสน ปริคฺคเหตฺวาฯ น ปติฏฺฐิโตติ น นิสฺสิโต น ลคฺโคฯ

[120] พฺรหฺมวิหารภาวนา อสุภภาวนา อานาปานสฺสติภาวนา จ อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต วิปสฺสนาย ปาทกภาวาย อนิจฺจาทิสญฺญาย วิปสฺสนาภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตาธิคมาย โหตีติ ‘‘เมตฺตาทิภาวนาย ปน โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ กตฺถจิ สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ ปฏิหญฺญนกิเลโสติ อาฆาตภาวเมว วทติ ญายภาวโต อญฺเญสมฺปิฯ อสฺมิมาโนติ รูปาทิเก ปจฺเจกํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ เอวํ ปวตฺตมาโนฯ

[121] อิทํ กมฺมฏฺฐานนฺติ เอตฺถ คณนาทิวเสน อาเสวิยมานา อสฺสาสปสฺสาสา โยคกมฺมสฺส ปติฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานํฯ ตตฺถ ปน ตถาปวตฺโต มนสิกาโร ภาวนาฯ เอตฺถ จ ตสฺเสว เถรสฺส ภควตา พหูนํ กมฺมฏฺฐานานํ เทสิตตฺตา จริตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานานิ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ สปฺปายานีติ อยมตฺโถ สิทฺโธ, อติสปฺปายวเสน ปน กมฺมฏฺฐาเนสุ วิภาคกถา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. จูฬมาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[122] เอวํ ฐปิตานีติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตานิ ทิฏฺฐิคตานิ อนิยฺยานิกตาย น พฺยากาตพฺพานิ น กเถตพฺพานิ, เอวํ ฐปนียปกฺเข ฐปิตานิ เจว นิยฺยานิกสาสเน ฉฑฺฑนียตาย ปฏิกฺขิตฺตานิ จ, อปิเจตฺถ อตฺถโต ปฏิกฺเขโป เอว พฺยากาตพฺพโตฯ ยถา เอโก กมฺมกิเลสวเสน อิตฺถตฺตํ อาคโต, ตถา อปโรปิ อปโรปีติ สตฺโต ตถาคโต วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ตถาคโตติ สตฺโต’’ติฯ ตํ อพฺยากรณํ มยฺหํ น รุจฺจตีติ ยทิ สสฺสโต โลโก, สสฺสโต โลโกติ, อสสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโกติ ชานามาติ พฺยากาตพฺพเมว, ยํ ปน อุภยถา อพฺยากรณํ, ตํ เม จิตฺตํ น อาราเธติ อชานนเหตุกตฺตา อพฺยากรณสฺสฯ เตนาห – ‘‘อชานโต โข ปน อปสฺสโต เอตเทว อุชุกํ, ยทิทํ น ชานามิ น ปสฺสามี’’ติฯ สสฺสโตติอาทีสุ สสฺสโตติ สพฺพกาลิโก, นิจฺโจ ธุโว อวิปริณามธมฺโมติ อตฺโถฯ โส หิ ทิฏฺฐิคติเกหิ โลกียนฺติ เอตฺถ ปุญฺญปาปตพฺพิปากา, สยํ วา ตพฺพิปากากราทิภาเวน อวิยุตฺเตหิ โลกียตีติ โลโกติ อธิปฺเปโตฯ เอเตน จตฺตาโรปิ สสฺสตวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อสสฺสโตติ น สสฺสโต, อนิจฺโจ อทฺธุโว เภทนธมฺโมติ อตฺโถ, อสสฺสโตติ จ สสฺสตภาวปฏิกฺเขเปน อุจฺเฉโท ทีปิโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อนฺตวาติ ปริวฏุโม ปริจฺฉินฺนปริมาโณ, อสพฺพคโตติ อตฺโถฯ เตน ‘‘สรีรปริมาโณ, องฺคุฏฺฐปริมาโณ, ยวปริมาโณ ปรมาณุปริมาโณ อตฺตา’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 54; ที. นิ. ฏี. 1.76-77) เอวมาทิวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

ตถาคโต ปรํ มรณาติ ตถาคโต ชีโว อตฺตา มรณโต อิมสฺส กายสฺส เภทโต ปรํ อุทฺธํ โหติ อตฺถิ สํวิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอเตน สสฺสตภาวมุเขน โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ จ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ น โหตีติ นตฺถิ น อุปลพฺภติฯ เอเตน อุจฺเฉทวาโท ทสฺสิโต โหติฯ อปิจ โหติ จ น จ โหตีติ อตฺถิ นตฺถิ จาติฯ เอเตน เอกจฺจสสฺสตวาโท ทสฺสิโตฯ เนว โหติ น น โหตีติ ปน อิมินา อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ ภควตา ปน อนิยฺยานิกตฺตา อนตฺถสํหิตานิ อิมานิ ทสฺสนานีติ ตานิ น พฺยากตานิ, ตํ อพฺยากรณํ สนฺธายาห อยํ เถโร ‘‘ตํ เม น รุจฺจตี’’ติฯ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาสมาทินฺนสิกฺขํ ปหายฯ