เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺฐิตาติ กถาปริวิภาเคน อยเมว เทสนา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตํ ปจฺจกฺขาสีติฯ

อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. พหุเวทนิยสุตฺตวณฺณนา

[88] ปญฺจกงฺโคติ วฑฺฒกีกิจฺจสาธเน วาสิอาทิปญฺจกํ องฺคํ สํธนํ เอตสฺมินฺติ ปญฺจกงฺโคฯ ถมฺภาทิวตฺถูนํ ถปนฏฺเฐน ถปติฯ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโร, น กาฬุทายี เถโรฯ

[89] ปริยายติ อตฺตโน ผลํ วตฺเตตีติ ปริยาโย, การณํฯ เวทนาสนฺนิสฺสิโต จ กายิกเจตสิกภาโว การณํฯ เตนาห – ‘‘กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ ปสาทกายสนฺนิสฺสิตา กายิกา, เจโตสนฺนิสฺสิตา เจตสิกาฯ สุขาทิวเสน ติสฺโสติ เอตฺถ สุขนทุกฺขนุเปกฺขนานิ สุขาทิเวทนาย การณํฯ ตานิ หิ ปวตฺตินิมิตฺตานิ กตฺวา ตตฺถ สุขาทิสทฺทปฺปวตฺติ, อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ การณํ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพํฯ อุปวิจารวเสนาติ อารมฺมณํ อุเปจฺจ สวิเสสปวตฺติวเสนฯ ยสฺมิญฺหิ อารมฺมเณ โสมนสฺสเวทนา ปวตฺตติ, อารมฺมณตาย ตํ อุปคนฺตฺวา อิตรเวทนาหิ วิสิฏฺฐตาย สวิเสสํ ตตฺถ ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติฯ เอส นโย เสสเวทนาสุ เคหสฺสิตานีติ เคหนิสฺสิตานิฯ

[90] ปริยาเยนาติ ‘‘อิทเมตฺถ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ วุตฺตฏฺฐานํ สนฺธาย วทติฯ ตํ ทสฺเสนฺโตติ กามญฺเจตฺถ สุตฺเต – ‘‘ทฺเวปานนฺท, เวทนา วุตฺตา’’ติ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ทสฺสิตา, เอกาปิ ปน ทสฺสิตา เอวาติ ทสฺเสนฺโตฯ อุปตฺถมฺเภตุนฺติ เอกาปิ เวทนา วุตฺตา มยา ปริยาเยน, เอวํ สติ ทฺเวปิ วตฺตพฺพาติ เอวํ ตสฺส วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํฯ กถํ ปน เอกา เวทนา วุตฺตาติ? ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, อิทเมตฺถ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามีติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ (อิติวุ. อฏฺฐ. 52 อาทโย) ปรมตฺถทีปนิยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปเนตฺถ รูปาวจรจตุตฺเถ อรูเปสุ สญฺญาเวทยิตนิโรเธ สุขํ อุทฺธตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ สนฺตฏฺเฐนาติ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วูปสนฺตภาเวนฯ ปณีตฏฺเฐนาติ ภาวนาวิเสสวิสิฏฺเฐน อตปฺปกภาเวเนว เสฏฺฐภาเวน จ, ปจฺจยวิเสเสน ปธานภาวํ นีตนฺติปิ ปณีตํฯ เวทยิตสุขํ นาม เวทนาภูตํ สุขนฺติ กตฺวาฯ อเวทยิตสุขํ นาม ยาวตา นิทฺทุกฺขตา, ตาวตา สุขนฺติ วุจฺจตีติฯอถ วา นิโรโธ สุฏฺฐุ ขาทติ ขนติ กายิกเจตสิกาพาธนฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ สตฺตาหมฺปิ ตตฺถ ทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนโตฯ เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐนา’’ติฯ

[91] ยสฺมิํ ยสฺมิํ ภเว, จิตฺตุปฺปาเท, อวตฺถาย วา นิทฺทุกฺขภาโว, ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขตา อนุปลพฺภเนน ทุกฺขวิวิตฺตํ, ตํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พหุเวทนียสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา

[93] นานาวิธาติ นานาวิธทิฏฺฐิกา สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชามตฺเตน สมณา, ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา จฯ ทสฺสนนฺติ ทิฏฺฐิฯ คหิตนฺติ อภินิวิสฺส คหิตํฯ อิติ เต อตฺตโน ทสฺสนํ คเหตุกามา ปุจฺฉนฺติฯ วินา ทสฺสเนน โลโก น นิยฺยาตีติ วิโมกฺขภาวนาย เอเกน ทสฺสเนน วินา โลโก สํสารทุกฺขโต น นิคจฺฉติฯ เอกทิฏฺฐิยมฺปิ ปติฏฺฐาตุํ นาสกฺขิํสุ สทฺธาการาภาวโตฯ ตถา หิ เต อิมาย เทสนาย สรเณสุ ปติฏฺฐหิํสุฯ ยสฺมา อวิปรีเต สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺนสทฺธา ‘‘อาการวตี’’ติ อธิปฺเปตา, ตสฺมา โย โลเก อวิปรีตธมฺมเทสนา, อยเมเวสาติ ปวตฺตา มคฺคสาธนคตาย สทฺธาย การณภาวโต ตนฺนิสฺสยา สทฺธา, สา อาการวตีติ วุตฺตาฯ อวตฺถุสฺมิญฺหิ สทฺธา อยุตฺตการณตาย น อาการวตีฯ อาการวตีติ เอตฺถ วตี-สทฺโท น เกวลํ อตฺถิตามตฺตทีปโก, อถ โข อติสยตฺถทีปโก ปาสํสตฺถทีปโก วา ทฏฺฐพฺโพฯ เตน อาการวตีติ สทฺเธยฺยวตฺถุวเสน อติสยการณวตีติ วา ปาสํสการณวตีติ วา อยเมตฺถ อตฺโถฯ อปณฺณโกติ เอตฺถ ยถา กญฺจิ อตฺถํ สาเธตุํ อารทฺธสฺส ปโยโค วิรทฺโธ, ตตฺถ อการโก วิย โหติ ปุนปิ อารภิตพฺพตายฯ อวิรทฺโธ ปน อตฺถสฺส สาธนโต อปณฺณโก, เอวํ อยมฺปิ ธมฺโม อภิภวิตฺวา ปวตฺตนโต เอกํสโต ‘‘อปณฺณโก’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อวิรทฺโธ อทฺเวชฺฌคามี เอกํสคาหิโก’’ติฯ

[94] ตพฺพิปจฺจนีกภูตาติ ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปจฺจนีกภูตาฯ

[95] เนสนฺติ กุสลานํ ธมฺมานํฯ อกุสลโต นิกฺขนฺตภาเวติ อสํกิลิฏฺฐภาเวฯ อานิสํโสติ สุทฺธวิปากตาฯ วิสุทฺธิปกฺโขติ วิสุทฺธิภาโว ปริโยทาตตาฯ อภูตธมฺมสฺส ทิฏฺฐิภาวสฺส สญฺญาปนา อาจิกฺขนา อภูตธมฺมสญฺญาปนาฯ สาวชฺเชสุ ปรมวชฺเช มิจฺฉาทสฺสเน ปคฺคหณนฺติ กุโต สุสีลฺยสฺส ปคฺคโหติ อาห – ‘‘มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหนฺตสฺเสว สุสีลฺยํ ปหีนํ โหตี’’ติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโยติ เอตฺถ มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปรโลกาภาวจินฺตา, มิจฺฉาวาจา ปรโลกาภาววาทภูโต มุสาวาโท, อริยานํ ปจฺจนีกตาทโยฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสนาติ ปุนปฺปุนํ จิตฺเต อุปฺปชฺชนวเสนฯ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ปจฺจเวกฺขณสญฺญาปนาทิกาเล อุปฺปชฺชนกา ตถาปวตฺตา อกุสลขนฺธาฯ

กลิคฺคโหติ อนตฺถปริคฺคโหฯ โส ปน ยสฺมา ทิฏฺเฐว ธมฺเม อภิสมฺปรายญฺจ ปราชโย โหตีติ อาห ‘‘ปราชยคฺคาโห’’ติฯ ทุสฺสมตฺโตติ เอตฺถ ทุ-สทฺโท ‘‘สมาทินฺโน’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘ทุปฺปรามฏฺโฐ’’ติฯ ยถา ทุปฺปรามฏฺโฐ โหติ, เอวํ สมาทินฺโน ทุสฺสมตฺโต ทุสมาทินฺโน วุตฺโตฯ สกวาทเมว ผริตฺวาติ อตฺตโน นตฺถิกวาทเมว ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187; 3.27-28) อวธาเรนฺโต อญฺญสฺส โอกาสอทานวเสน ผริตฺวาฯ เตนาห ‘‘อธิมุจฺจิตฺวา’’ติฯ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติอาทิ อธิมุจฺจนาการทสฺสนํฯ ริญฺจตีติ วิเวเจติ อปเนติฯ เตนาห ‘‘วชฺเชตี’’ติฯ

[96] กฏคฺคโหติ กตํ สพฺพโส สิทฺธิเมว กตฺวา คหณํฯ โส ปน ชยลาโภ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ชยคฺคาโห’’ติฯ สุคฺคหิโตติ สุฏฺฐุกรณวเสน คหิโตฯ