เมนู

8. อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา

[83] ชาติยา อสมาโน นิหีนาจริโย ปรทตฺตูปชีวิกาย มาตุยา กุจฺฉิยํ ชาโต ปาทสิกปุตฺโตฯ นินฺทาวเสน วทติ เอเตนาติ วาโท อคุโณติ อาห – ‘‘วาทํ อาโรเปหีติ โทสํ อาโรเปหี’’ติฯ นิพฺพตฺตวเสน นิรยํ อรหติ, นิรยสํวตฺตนิเยน วา กมฺเมน นิรเย นิยุตฺโต เนรยิโกฯ อาปายิโกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ อายุกปฺปสญฺญิตํ อนฺตรกปฺปํ ติฏฺฐตีติ กปฺปฏฺโฐฯ นิรยูปปตฺติปริหรณวเสน ติกิจฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺโยติ เตกิจฺโฉ, น เตกิจฺโฉ อเตกิจฺโฉฯ ทฺเว อนฺเต โมเจตฺวาติ ผรุสํ วา อปฺปิยํ วา กปฺเปยฺยาติ ทฺเว โกฏฺฐาเส มุญฺจิตฺวา เต อนามสิตฺวา ปุจฺฉิตํ อตฺถํ ตโต พหิ กโรนฺโต อุคฺคิลติ นามฯ ตํ ปน เอวํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห – ‘‘อุคฺคิลิตุํ พหิ นีหริตุํ น สกฺขิตี’’ติฯ เอวเมวายํ ปุจฺฉา น คเหตพฺพา, อยเมตฺถ โทโสติ ตํ อปุจฺฉํ กโรนฺโต อปนยนฺโต โอคิลติ นาม, ตถา ปน อสกฺโกนฺโต ปติฏฺฐาเปนฺโต น โอคิลติ นาม, ภควา ปน ตมตฺถํ โอกาสมฺปิ อกโรนฺโต อุภยถาปิ อสกฺขีติ เวทิตพฺโพฯ กถํ? ภควา หิ ‘‘น ขฺเวตฺถ ราชกุมาร เอกํเสนา’’ติ วทนฺโต นิคณฺฐสฺส อธิปฺปายํ วิปริวตฺเตติ, อุโภ อนฺเต โมเจตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, เอวํ ตาว อุคฺคิลิตุํ อสกฺขิฯ ‘‘น ตตฺร ราชกุมาร เอกํเสนา’’ติ วทนฺโต เอว จ ‘‘นายํ ปุจฺฉา เอวํ อวิภาเคน ปุจฺฉิตพฺพา, วิภชิตฺวา ปน ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉาย โทสํ ทีเปนฺโต ตํ หาเรนฺโต โอคิลิตุมฺปิ สกฺขตีติฯ

อุฏฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสติ จิตฺตสฺส อญฺญถา ปวตฺติยาฯ อภโย ทฺเว มคฺเค กตปริจโย เฉโก นิปุโณ วาทสีโล จ หุตฺวา วิจรติฯ เตนาห – ‘‘โส วาทชฺฌาสยตาย ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ อาหา’’ติฯ

[85] เอวรูปนฺติ ยา ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ทุรุตฺตวาจา, เอวรูปา วาจา, น ปน ผรุสวาจาฯ ผรุสวาจาย หิ เสตุฆาโต ตถาคตานํฯ เจตนาผรุสตาย หิ ผรุสวาจา อิจฺฉิตา, น ปเรสํ อปฺปิยตามตฺเตนฯ นฏฺฐา นิคณฺฐา โอคิลิกาทิสมฺมตสฺส ปญฺหสฺส เอกวจเนน วิทฺธํสิตตฺตาฯ

[86] ทารกสฺส องฺเก นิสีทนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เลสวาทิโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เลสวาทิโนติ ฉลวาทิโน, วาทมคฺเค วา อปริปุณฺณตาย เลสมตฺเตเนว วาทสีลาฯ โอสฏสงฺคาโมติ อเนกวารํ ปรวาทมทฺทนวเสน โอติณฺณวาทสงฺคาโมฯ วิชฺฌิตฺวาติ นเขน วิชฺฌิตฺวาฯ อิมเมวาติ ยฺวายํ ทารโก อตฺตโน วาทภงฺคปริหรณตฺถํ อิมินา องฺเก นิสีทาปิโต, อิมเมว อสฺส ทารกํ อุปมํ นิสฺสยํ กตฺวา วาทํ ภินฺทิสฺสามิฯ ‘‘อสฺส วาทํ อปฺปฏิตตาย อุปมาย ภญฺชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา

อปเนยฺยํ อสฺส อหนฺติ อสฺส ทารกสฺส มุขโต อหํ ตํ อปเนยฺยํฯ อภูตตฺโถว อภูตํ อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘อภูตนฺติ อภูตตฺถ’’นฺติฯ อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนนฺติ อาห ‘‘อตจฺฉนฺติ น ตจฺฉ’’นฺติฯ อภูตนฺติ วา อสนฺตํ อวิชฺชมานํฯ อตจฺฉนฺติ อตถาการํฯ อนตฺถสํหิตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิเกน, สมฺปรายิเกน วา อนตฺเถน สํหิตํ, อนตฺเถ วา สํหิตํ, น อตฺโถติ วา อนตฺโถ, อตฺถสฺส ปฏิปกฺโข สภาโว, เตน สํหิตนฺติ อนตฺถสํหิตํ, ปิสุณวาจํ สมฺผปฺปลาปญฺจาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส คหิตตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ทุปฺปยุตฺโตติ ทุปฺปฏิปนฺโนฯ น ตํ ตถาคโต ภาสติ อภูตตาทิโทสทุฏฺฐตฺตาฯ ตมฺปิ ตถาคโต น ภาสติ ภูตตฺเถปิ อนตฺถสํหิตตาทิโทสทุฏฺฐตฺตาฯ

ฐานํ การณํ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา, น ฐานิยาติ อฏฺฐานิยา, นิกฺการณา อยุตฺติยุตฺตา, สา เอว กถาติ อฏฺฐานิยกถาฯ อตฺตปจฺจกฺขกถํ กเถมาติ อตฺตนา เอว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปวตฺติยมานํ ฉลกถํ กเถมฯ

คามิกมหลฺลโก ‘‘อิเม มํ วญฺเจตุกามา, อหเมว ทานิ อิเม วญฺเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอวํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘น มยํ ทาสา’’ติปิ วตฺตุํ นาสกฺขิํสุ ปุพฺเพ ตถากติกาย กตตฺตาฯ

ตติยํ ตติยเมวาติ ทฺวีสุปิ ปกฺเขสุ ตติยํ ตติยเมว วาจํฯ ภาสิตพฺพกาลํ อนติกฺกมิตฺวาติ ยสฺส ยทา ยถา ภาสิตพฺพํ, ตสฺส ตทา ตเถว จ ภาสนโต ภาสิตพฺพํ การณํ ภาสิตพฺพกาลญฺจ อนติกฺกมิตฺวาว ภาสติฯ

[87] ฐานุปฺปตฺติกญาเณนาติ ฐาเน เอว อุปฺปชฺชนกญาเณนฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ การเณ ตสฺส ตํ ตํ อวตฺถาย อุปฺปชฺชนกญาเณน, ธมฺมานํ ยถาสภาวโต อวพุชฺฌนสภาโวติ ธมฺมสภาโวฯ ธมฺเม สภาวธมฺเม อนวเสเส วา ยาถาวโต อุปธาเรตีติ ธมฺมธาตุ, สพฺพญฺญุตาฯ เตนาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ สุปฺปฏิวิทฺธนฺติ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ สุฏฺฐุ ปฏิวิชฺฌนวเสน, สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘หตฺถคตํ ภควโต’’ติฯ

เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺฐิตาติ กถาปริวิภาเคน อยเมว เทสนา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตํ ปจฺจกฺขาสีติฯ

อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. พหุเวทนิยสุตฺตวณฺณนา

[88] ปญฺจกงฺโคติ วฑฺฒกีกิจฺจสาธเน วาสิอาทิปญฺจกํ องฺคํ สํธนํ เอตสฺมินฺติ ปญฺจกงฺโคฯ ถมฺภาทิวตฺถูนํ ถปนฏฺเฐน ถปติฯ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโร, น กาฬุทายี เถโรฯ

[89] ปริยายติ อตฺตโน ผลํ วตฺเตตีติ ปริยาโย, การณํฯ เวทนาสนฺนิสฺสิโต จ กายิกเจตสิกภาโว การณํฯ เตนาห – ‘‘กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ ปสาทกายสนฺนิสฺสิตา กายิกา, เจโตสนฺนิสฺสิตา เจตสิกาฯ สุขาทิวเสน ติสฺโสติ เอตฺถ สุขนทุกฺขนุเปกฺขนานิ สุขาทิเวทนาย การณํฯ ตานิ หิ ปวตฺตินิมิตฺตานิ กตฺวา ตตฺถ สุขาทิสทฺทปฺปวตฺติ, อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ การณํ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพํฯ อุปวิจารวเสนาติ อารมฺมณํ อุเปจฺจ สวิเสสปวตฺติวเสนฯ ยสฺมิญฺหิ อารมฺมเณ โสมนสฺสเวทนา ปวตฺตติ, อารมฺมณตาย ตํ อุปคนฺตฺวา อิตรเวทนาหิ วิสิฏฺฐตาย สวิเสสํ ตตฺถ ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติฯ เอส นโย เสสเวทนาสุ เคหสฺสิตานีติ เคหนิสฺสิตานิฯ

[90] ปริยาเยนาติ ‘‘อิทเมตฺถ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ วุตฺตฏฺฐานํ สนฺธาย วทติฯ ตํ ทสฺเสนฺโตติ กามญฺเจตฺถ สุตฺเต – ‘‘ทฺเวปานนฺท, เวทนา วุตฺตา’’ติ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ทสฺสิตา, เอกาปิ ปน ทสฺสิตา เอวาติ ทสฺเสนฺโตฯ อุปตฺถมฺเภตุนฺติ เอกาปิ เวทนา วุตฺตา มยา ปริยาเยน, เอวํ สติ ทฺเวปิ วตฺตพฺพาติ เอวํ ตสฺส วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํฯ กถํ ปน เอกา เวทนา วุตฺตาติ? ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, อิทเมตฺถ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามีติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ (อิติวุ. อฏฺฐ. 52 อาทโย) ปรมตฺถทีปนิยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ