7. กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนา

[78] โกลิเยสูติ พหุวจนวเสนายํ ปาฬิ อาคตาฯ เอวํนามเก ชนปเทติ อตฺถวจนํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ น นิยมิโตติ ‘‘อสุกมฺหิ นาม วิหาเร’’ติ น นิยเมตฺวา วุตฺโตฯ เสนาสเนเยวาติ อาวาเสเยว, น รุกฺขมูลาทิเกฯ เวสกิริยา ฆาสคฺคหณาทินา สมาทาตพฺพฏฺเฐน โควตํ, ตสฺมิํ นิยุตฺโต โควติโกฯ เตนาห ‘‘สมาทินฺนโควโต’’ติฯ ยํ สนฺธายาหุ เวทเวทิโน – ‘‘คจฺฉํ ภกฺเขติ, ติฏฺฐํ มุตฺเตติ, อุปาหา อุทกํ ธูเปติ, ติณานิ ฉินฺทตี’’ติอาทิฯ อยํ อเจโลติ อเจลกปพฺพชฺชาวเสน อเจโล, ปุริโม ปน โควติโก กุกฺกุรวติโกติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปลิกุณฺฐิตฺวาติ อุโภ หตฺเถ อุโภ ปาเท จ สมิญฺชิตฺวาฯ ‘‘อุกฺกุฏิโก หุตฺวา’’ติปิ วทนฺติฯ คมนํ นิปฺผชฺชนํ คตีติ อาห – ‘‘กา คตีติ กา นิปฺผตฺตี’’ติฯ นิปฺผตฺติปริโยสานา หิ วิปากธมฺมปฺปวตฺติฯ กตูปจิตกมฺมวเสน อภิสมฺปเรติ เอตฺถาติ อภิสมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถสฺส จ นิปฺผตฺติํ ปุจฺฉตีติ อาห – ‘‘อภิสมฺปรายมฺหิ กตฺถ นิพฺพตฺตี’’ติฯ กุกฺกุรวตสมาทานนฺติ กุกฺกุรภาวสมาทานํ, ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย อหํ กุกฺกุโร’’ติ กุกฺกุรภาวาธิฏฺฐานํฯ

[79] ปริปุณฺณนฺติ ยตฺตกา กุกฺกุรวิการา, เตหิ ปริปุณฺณํฯ เตนาห ‘‘อนูน’’นฺติฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ เตหิ อโวมิสฺสํฯ กุกฺกุราจารนฺติ กุกฺกุรานํ คมนากาโรติอาทิอาจาเรน กุกฺกุรภาวาธิฏฺฐานจิตฺตมาหฯ ตถา ตถา อากปฺเปตพฺพโต อากปฺโป, ปวตฺติอากาโรฯ โส ปเนตฺถ คมนาทิโกติ อาห ‘‘กุกฺกุรานํ คมนากาโร’’ติอาทิฯ อาจาเรนาติ กุกฺกุรสีลาจาเรนฯ วตสมาทาเนนาติ กุกฺกุรวตาธิฏฺฐาเนนฯ กุกฺกุรจริยาทิเยว ทุกฺกรตปจรณํฯ เตน คติวิปริเยสากาเรน ปวตฺตา ลทฺธิฯ อสฺส กุกฺกุรวติกสฺส อญฺญา คติ นตฺถีติ อิตรคติํ ปฏิกฺขิปติ, อิตราสํ ปน สมฺภโว เอว นตฺถีติฯ นิปชฺชมานนฺติ วตสีลาทีนํ สํโคปนวเสน สิชฺฌมานํฯ ยถา สกมฺมกธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’’ติอาทิมาหฯ อนุตฺถุนสทฺโท จ สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติอาทีสุฯ อยญฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถายญฺจ อนุตฺถุนนโรทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติฯ

[80] วุตฺตนเยเนวาติ อิมินา โควตนฺติ โควตสมาทานํฯ โคสีลนฺติ ควาจารํฯ โคจิตฺตนฺติ ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย โคหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ คฺวากปฺเป ปน วตฺตพฺพํ อวสิฏฺฐํ ‘‘กุกฺกุรากปฺเป วุตฺตสทิสเมวา’’ติ อิมินาว อติทิฏฺฐํ, วิสิฏฺฐญฺจ ยถา ปน ตตฺถาติอาทินา วุตฺตเมวฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กุกฺกุรวตาทีสุ วุตฺตนยเมวฯ

[81] เอกจฺจกมฺมกิริยาวเสนาติ เอกจฺจสฺส อกุสลกมฺมสฺส กุสลกมฺมสฺส กรณปฺปสงฺเคนฯ อิเมสนฺติ โควติกกุกฺกุรวติกานํฯ กิริยาติ โควตภาวนาทิวเสน ปวตฺตา กิริยาฯ ปากฏา ภวิสฺสตีติ ‘‘อิมสฺมิํ กมฺมจตุกฺเก อิทํ นาม กมฺมํ ภชตี’’ติ ปากฏา ภวิสฺสติฯ

กาฬกนฺติ (อ. นิ. ฏี. 2.4.232) มลีนํ, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปเนตฺถ กมฺมปถสมฺปตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถ’’นฺติฯ กณฺหนฺติ กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหํฯ เตนาห ‘‘กณฺหวิปาก’’นฺติฯ อปายูปปตฺติ มนุสฺเสสุ จ โทภคฺคิยํ กณฺหวิปาโก, ยถา ตมภาโว วุตฺโต, เอกตฺตนิทฺเทเสน ปน ‘‘อปาเย นิพฺพตฺตนโต’’ติ วุตฺตํ, นิพฺพตฺตาปนโตติ อตฺโถฯ สุกฺกนฺติ โอทาตํ, จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณนฺติ อตฺโถ, สุกฺกาภิชาติเหตุโต วา สุกฺกํฯ เตนาห ‘‘สุกฺกวิปาก’’นฺติฯ สคฺคูปปตฺติ มนุสฺสโลเก โสภคฺคิยญฺจ สุกฺกวิปาโก, ยถา จ โชติภาโว วุตฺโต, เอกตฺตนิทฺเทเสน ปน ‘‘สคฺเค นิพฺพตฺตนโต’’ติ วุตฺตํ, นิพฺพตฺตาปนโตติ อตฺโถ, โวมิสฺสกกมฺมนฺติ กาเลน กณฺหํ, กาเลน สุกฺกนฺติ เอวํ มิสฺสกวเสน กตกมฺมํฯ ‘‘สุขทุกฺขวิปาก’’นฺติ วตฺวา สุขทุกฺขานํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘มิสฺสกกมฺมญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กมฺมสฺส กณฺหสุกฺกสมญฺญา กณฺหสุกฺกาภิชาติเหตุตายาติ, อปจฺจยคามิตาย ตทุภยวินิมุตฺตสฺส กมฺมกฺขยกรกมฺมสฺส อิธ สุกฺกปริยาโยปิ น อิจฺฉิโตติ อาห – ‘‘อุภย…เป.… อสุกฺกนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ อุภยวิปากสฺสาติ ยถาธิคตสฺส วิปากสฺสฯ สมฺปตฺติภวปริยาปนฺโน หิ วิปาโก อิธ ‘‘สุกฺกวิปาโก’’ติ อธิปฺเปโต, น อจฺจนฺตปริสุทฺโธฯ

สทุกฺขนฺติ อตฺตนา อุปฺปาเทตพฺเพน ทุกฺเขน สทุกฺขํ, ทุกฺขสํวตฺตนิกนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต เจตนา ธุรํ, อุปาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.56) กมฺม’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ อตฺถํ อิธ สาธยติ วิชานนตฺถํฯ อภิสงฺขริตฺวาติ อายูหิตฺวาฯ ตํ ปน ปจฺจยสมวายสิทฺธิโต สํกฑฺฒนํ ปิณฺฑนํ วิย โหตีติ อาห – ‘‘สงฺกฑฺฒิตฺวา, ปิณฺฑํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ, สทุกฺขํ โลกนฺติ อปายโลกมาหฯ วิปากผสฺสาติ ผสฺสสีเสน ตตฺถ วิปากปวตฺตมาหฯ ภูตกมฺมโตติ นิพฺพตฺตกมฺมโต อตฺตนา กตูปจิตกมฺมโตฯ ยถาภูตนฺติ ยาทิสํฯ กมฺมสภาควเสนาติ กมฺมสริกฺขกวเสนฯ อุปปตฺติ โหตีติ อปทาทิเภทา อุปปตฺติฯ กมฺเมน วิย วุตฺตาติ ยํ กโรติ, เตน อุปปชฺชตีติ เอกกมฺเมเนว ชายมานา วิย วุตฺตา อปทาทิเภทาฯ อุปปตฺติ จ นาม วิปาเกน โหติ วิปาเก สมฺภวนฺเต เอกํเสน เต อุปปตฺติวิเสสา สมฺภวนฺติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘เตน อุปปชฺชตี’’ติ อุปปตฺติกมฺมเหตุกา วุตฺตาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

เยน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺโตติ เยน กมฺมวิปาเกน วิปจฺจมาเนน อยํ สตฺโต นิพฺพตฺโตติ วุจฺจติฯ ตํกมฺมวิปากผสฺสาติ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส วิปากภูตา ผสฺสาฯ กมฺเมน ทาตพฺพํ ทายํ ตพฺพิปากํ อาทิยนฺตีติ กมฺมทายาทา, ผสฺสาฯ กมฺมสฺส ทายชฺชตา กมฺมผลสฺส ทายชฺชํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กมฺมทายชฺชา’’ติฯ เตนาห ‘‘กมฺมเมว เนสํ ทายชฺชํ สนฺตก’’นฺติฯ

ติสฺโส จ เหฏฺฐิมชฺฌานเจตนาติ อิทํ อพฺยาพชฺฌเวทนํ เวทิยนเอกนฺตสุขุปฺปตฺติยา เหตุภาวสาธนํฯ ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตา ฌานเจตนา ตาว โหตุ เอกนฺตสุขุปฺปตฺติเหตุภาวโตฯ กามาวจรา กินฺตีติ กามาวจรา ปน กุสลเจตนา ตํสภาวาภาวโต กินฺติ เกน ปกาเรน อพฺยาพชฺฌมโนสงฺขาโร นาม ชาโตติ โจเทติ, อิตโร ปน น สพฺพา กามาวจรกุสลเจตนา ตถา คหิตา, อถ โข เอกจฺจา ฌานเจตนานุกูลาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสิณสชฺชนกาเล กสิณาเสวนกาเล ลพฺภนฺตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ กสิณาเสวนเจตนา คเหตพฺพา, สา อุปจารชฺฌานสฺส สาธิกาฯ เตน กามาวจรเจตนา ปฐมชฺฌานเจตนาย ฆฏิตาติ กสิณสชฺชนเจตนาปิ กทาจิ ตาทิสา โหตีติ คหิตาฯ ปริกมฺมาทิวเสน หิ ปวตฺตา ภาวนามยา กามาวจรกุสลเจตนา ปฐมชฺฌานสฺส อาสนฺนตาย วุตฺตาฯ จตุตฺถชฺฌานเจตนา ตติยชฺฌานเจตนาย ฆฏิตาติ อิทํ เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสตฺตาวาสวตาย ตํสริกฺขกา อุเปกฺขาปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สุขสริกฺขตา, เอวํ สนฺตสภาวตา ญาณสหิตตา จฯ เกจิ ปน จตุตฺถชฺฌานเจตนานุคุณาติ นิทสฺเสนฺตา กสิณสชฺชนกาเล กสิณชฺฌานกาเล กสิณาเสวนกาเล ลพฺภตีติ ตติยชฺฌานเจตนาย อาสนฺนฆฏิตตา วุตฺตาติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วุตฺตนเยเนว ตาสํ ฆฏิตตา เวทิตพฺพาฯ อุภยมิสฺสกวเสนาติ อุภเยสํ กุสลากุสลสงฺขารานํ สุขทุกฺขานญฺจ มิสฺสกภาววเสนฯ เวมานิกเปตานนฺติ อิทํ พาหุลฺลโต วุตฺตํ, อิตเรสมฺปิ วินิปาติกานํ กาเลน ทุกฺขํ โหติเยวฯ

ตสฺส ปหานายาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส กมฺมสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนายฯ ยา เจตนาติ ยา อปจยคามินิเจตนาฯ

กมฺมํ ปตฺวาติ สุขกมฺมนฺติ วุจฺจมาเน มคฺคเจตนาย อญฺโญ ปณฺฑรตโร ธมฺโม นาม นตฺถิ อจฺจนฺตปาริสุทฺธิภาวโตฯ อกณฺหา อสุกฺกาติ อาคตาติ เอตฺถ สุกฺกภาวปฏิกฺเขปการณํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ เตนาห ‘‘อิทํ ปน กมฺมจตุกฺกํ ปตฺวา’’ติอาทิฯ

[82] อนิยฺยานิกปกฺเขติ อเจฬกปพฺพชฺชาย กุกฺกุรวเต จฯ โยเคติ ญายธมฺมปฏิปตฺติยนฺติ อตฺโถฯ โยเนนาติ โย ติตฺถิยปริวาโส เตน ภควตา ปญฺญตฺโตฯ ยํ ติตฺถิยปริวาสํ สมาทิยิตฺวาติ อยเมตฺถ โยชนาฯ ฆํสิตฺวา สุวณฺณํ วิย นิฆํโสปฺปเลฯ โกฏฺเฏตฺวา หตฺเถน วิย กุลาลภาชนํฯ

วูปกฏฺโฐติ วิวิตฺโต เอกีภูโตฯ เปสิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตตฺโตฯ กามํ ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ…เป.… วิหาสีติ อิมินาว อรหตฺตนิกูเฏน เทสนา นิฏฺฐาปิตา โหติ, อายสฺมโต ปน เสนิยสฺส ปฏิปตฺติกิตฺตนปรเมตํ อุชุกํ อาปนฺนอรหตฺตภาวทีปนํ, ยทิทํ ‘‘อญฺญตโร โข ปนา’’ติอาทิวจนนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏเนวา’’ติฯ อรหตฺตาธิคโมเยว ตสฺส เตสํ อพฺภนฺตรตาฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา

[83] ชาติยา อสมาโน นิหีนาจริโย ปรทตฺตูปชีวิกาย มาตุยา กุจฺฉิยํ ชาโต ปาทสิกปุตฺโตฯ นินฺทาวเสน วทติ เอเตนาติ วาโท อคุโณติ อาห – ‘‘วาทํ อาโรเปหีติ โทสํ อาโรเปหี’’ติฯ นิพฺพตฺตวเสน นิรยํ อรหติ, นิรยสํวตฺตนิเยน วา กมฺเมน นิรเย นิยุตฺโต เนรยิโกฯ อาปายิโกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ อายุกปฺปสญฺญิตํ อนฺตรกปฺปํ ติฏฺฐตีติ กปฺปฏฺโฐฯ นิรยูปปตฺติปริหรณวเสน ติกิจฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺโยติ เตกิจฺโฉ, น เตกิจฺโฉ อเตกิจฺโฉฯ ทฺเว อนฺเต โมเจตฺวาติ ผรุสํ วา อปฺปิยํ วา กปฺเปยฺยาติ ทฺเว โกฏฺฐาเส มุญฺจิตฺวา เต อนามสิตฺวา ปุจฺฉิตํ อตฺถํ ตโต พหิ กโรนฺโต อุคฺคิลติ นามฯ ตํ ปน เอวํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห – ‘‘อุคฺคิลิตุํ พหิ นีหริตุํ น สกฺขิตี’’ติฯ เอวเมวายํ ปุจฺฉา น คเหตพฺพา, อยเมตฺถ โทโสติ ตํ อปุจฺฉํ กโรนฺโต อปนยนฺโต โอคิลติ นาม, ตถา ปน อสกฺโกนฺโต ปติฏฺฐาเปนฺโต น โอคิลติ นาม, ภควา ปน ตมตฺถํ โอกาสมฺปิ อกโรนฺโต อุภยถาปิ อสกฺขีติ เวทิตพฺโพฯ กถํ? ภควา หิ ‘‘น ขฺเวตฺถ ราชกุมาร เอกํเสนา’’ติ วทนฺโต นิคณฺฐสฺส อธิปฺปายํ วิปริวตฺเตติ, อุโภ อนฺเต โมเจตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, เอวํ ตาว อุคฺคิลิตุํ อสกฺขิฯ ‘‘น ตตฺร ราชกุมาร เอกํเสนา’’ติ วทนฺโต เอว จ ‘‘นายํ ปุจฺฉา เอวํ อวิภาเคน ปุจฺฉิตพฺพา, วิภชิตฺวา ปน ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ปุจฺฉาย โทสํ ทีเปนฺโต ตํ หาเรนฺโต โอคิลิตุมฺปิ สกฺขตีติฯ

อุฏฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสติ จิตฺตสฺส อญฺญถา ปวตฺติยาฯ อภโย ทฺเว มคฺเค กตปริจโย เฉโก นิปุโณ วาทสีโล จ หุตฺวา วิจรติฯ เตนาห – ‘‘โส วาทชฺฌาสยตาย ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ อาหา’’ติฯ

[85] เอวรูปนฺติ ยา ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ทุรุตฺตวาจา, เอวรูปา วาจา, น ปน ผรุสวาจาฯ ผรุสวาจาย หิ เสตุฆาโต ตถาคตานํฯ เจตนาผรุสตาย หิ ผรุสวาจา อิจฺฉิตา, น ปเรสํ อปฺปิยตามตฺเตนฯ นฏฺฐา นิคณฺฐา โอคิลิกาทิสมฺมตสฺส ปญฺหสฺส เอกวจเนน วิทฺธํสิตตฺตาฯ

[86] ทารกสฺส องฺเก นิสีทนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เลสวาทิโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เลสวาทิโนติ ฉลวาทิโน, วาทมคฺเค วา อปริปุณฺณตาย เลสมตฺเตเนว วาทสีลาฯ โอสฏสงฺคาโมติ อเนกวารํ ปรวาทมทฺทนวเสน โอติณฺณวาทสงฺคาโมฯ วิชฺฌิตฺวาติ นเขน วิชฺฌิตฺวาฯ อิมเมวาติ ยฺวายํ ทารโก อตฺตโน วาทภงฺคปริหรณตฺถํ อิมินา องฺเก นิสีทาปิโต, อิมเมว อสฺส ทารกํ อุปมํ นิสฺสยํ กตฺวา วาทํ ภินฺทิสฺสามิฯ ‘‘อสฺส วาทํ อปฺปฏิตตาย อุปมาย ภญฺชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวาฯ