เมนู

[55] ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติ วตฺวา วิสุํ อนุสนฺธิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺวารํ ถเกตีติ มจฺฉมํสปริโภคานุญฺญาย อญฺเญสํ วจนทฺวารํ ปิทหติ, โจทนาปถํ นิรุนฺธติฯ กถํ สตฺตานุทฺทยํ ทสฺเสติ? สตฺตานุทฺทยมุเขน พาหิรกานํ มจฺฉมํสปริโภคปฏิกฺเขโป ตยิทํ มิจฺฉา, ติโกฏิปริสุทฺธสฺเสว มจฺฉมํสสฺส ปริโภโค ภควตา อนุญฺญาโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘ตีหิ โข อหํ, ชีวก, ฐาเนหิ มํสํ ปริโภคนฺติ วทามี’ติอาทิ (ม. นิ. 2.52)ฯ วินเยปิ (ปารา. 409; จูฬว. 343) วุตฺตํ – ‘‘ติโกฏิปริสุทฺธํ, เทวทตฺต, มจฺฉมํสํ มยา อนุญฺญาต’’นฺติฯ ติโกฏิปริสุทฺธญฺจ ภุญฺชนฺตานํ สตฺเตสุ อนุทฺทยา นิจฺจลาฯ ‘‘สตฺตานุทฺทยํ ทสฺเสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สเจ หี’’ติอาทิมาหฯ

ปฐเมน การเณนาติ เทสนาวเสนปิ ปโยควเสนปิ ปฐเมน ปรูปฆาตเหตุนาฯ กฑฺฒิโต โส ปาโณฯ คเลน ปเวเธนฺเตนาติ โยตฺตคเลน กรเณน อสยฺหมาเนนฯ พหุปุญฺญเมว โหติ อาสาทนาเปกฺขาย อภาวโต, หิตชฺฌาสยตฺตา วาติ อธิปฺปาโยฯ เอสาหํ, ภนฺเตติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, สรณคมนวเสเนว คหิตสรโณติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อย’’นฺติอาทิฯ โอคาหนฺโตติอาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สุตฺตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถํ อุปธาเรนฺโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ชีวกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[56] ปาวารํ ปารุปตีติ ปาวาริโก, อิทํ ตสฺส กุลสมุทาคตํ นามํ, โส ปน มหทฺธโน มหาโภโค นคเร เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐิโตฯ เตนาห ‘‘ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน’’ติฯ ทีฆตฺตา ทีฆตมตฺตาฯ โส กิร ปมาณโต อุปวจฺฉยโต ทิยฑฺฒรตนํ อติกฺกมฺม ฐิโตฯ เอวํลทฺธนาโมติ ‘‘ทีฆตปสฺสี’’ติ ลทฺธสมญฺโญฯ พาหิรายตเนติ ติตฺถิยสมเย ปิณฺฑปาโตติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา สาสนโวหาเรน ‘‘ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ทสฺเสตีติ เทเสติฯ ฐเปตีติ อญฺญมญฺญสงฺกรโต ววตฺถเปติฯ กิริยายาติ กรเณนฯ ปวตฺติยาติ ปวตฺตเนนฯ ทณฺฑานิ ปญฺญเปตีติ เอตฺถ กสฺมา ภควตา อาทิโตว ตถา น ปุจฺฉิตนฺติ? ยสฺมา สา ตสฺมิํ อตฺเถ สภาวนิรุตฺติ น โหติ, สาสเน โลเก สมยนฺตเรสุ จ ตาทิโส สมุทาจาโร นตฺถิ, เกวลํ ปน ตสฺเสว นิคณฺฐสฺสายํ โกฏฺฐาลกสทิโส สมุทาจาโรติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมานิ ปญฺญเปติ’’ อิจฺเจวาหฯ อจิตฺตกนฺติ จิตฺตรหิตํ, จิตฺเตน อสมุฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ กถํ ปน ตทุภยสฺส จิตฺเตน วินา สมฺภโวติ โจทนํ สนฺธาย ตตฺถ นิทสฺสนมาห ‘‘ยถา กิรา’’ติอาทิฯ ปฏิวิภตฺตานนฺติ อตฺถโต ภินฺนานํฯ ปฏิวิสิฏฺฐานนฺติ วิเสสนปทวเสน สทฺทโตปิ ภินฺนานํฯ วจนํ ปติฏฺฐเปตุกาโมติ ทีฆตปสฺสิโน ยถาวุตฺตวจนํ ปติฏฺฐเปตุกาโมฯ ตสฺมิญฺหิ ปติฏฺฐาปิเต เตนปฺปสงฺเคน อาคโต, อุปาลิ คหปติ ตสฺมิํ ปเทเส ธมฺมํ ทิสฺวา สาสเน อภิปฺปสีทิสฺสติฯ

กถา เอว อุปริ วาทาโรปนสฺส วตฺถุภาวโต กถาวตฺถุกถายํ ปติฏฺฐเปสีติ กถาวตฺถุสฺมิํ, ตทตฺเถ วา ปติฏฺฐเปสิฯ ยถา ตํ วาทาโรปนภเยน น อวชานาติ, เอวํ ตสฺสํ กถายํ, ตสฺมิํ วา อตฺเถ ทีฆตปสฺสิํ ยาวตติยํ วาเท ปติฏฺฐเปสิฯ วาทนฺติ โทสํฯ

[57] อิทานิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมมฺปิ คเหตฺวา กายกมฺมาทิวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายกมฺมํ นามาติอาทิ ‘‘กมฺมสฺส กิริยายา’’ติ ปาฬิยํ อกุสลกมฺมสฺส อธิคตตฺตา วุตฺตํ, ปุพฺเพ ปน อฏฺฐกามาวจรกุสลเจตนาติอาทิ สาวชฺชํ อนวชฺชญฺจ สามญฺญโต เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺสิตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ เจตนา น คหิตาติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต กมฺมํ ธุร’’นฺติฯ กายกมฺมาทิเภทํ กมฺมเมว ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ, น เจตนามตฺตเมวฯ เอวมาคเตปีติ กมฺมานีติ เอวํ นาเมน อาคเตปิ เจตนา ธุรํ, ตตฺถ เจตนํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กถํ ปน ตตฺถ กมฺมนฺติ วา กมฺมานีติ วา อาคเต เตสํ เจตนาย ธุรภาโวติ อาห ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ…เป.… ลภตี’’ติฯ ตตฺถ ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ทฺวาเรฯ

สา วุตฺตาวาติ สา เจตนา วุตฺตาว, ยา กายสงฺขาราทิปริยาเยน (ยสฺส กสฺสจิ กมฺมสฺส กายทฺวาราทีสุ ปวตฺตาปนเจตนา) สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตทคฺเคน โลกิยาปิ โลกุตฺตราปิ กมฺมเมว, อภิชฺฌาทโย ปน เจตนาปกฺขิกาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มหนฺตนฺติ กฏุกผลํฯ น กิลมติ สปฺปาฏิหาริยตฺตา ปฏิญฺญายฯ อิทานิ เตสํ สปฺปาฏิหาริยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ, อถ กสฺมา ภควา อิธ อกุสลํ มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชํ กเถสีติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิฯ ยาวตติยํ ปติฏฺฐาปนมตฺเตน คตมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺโตฯ เตนาห ‘‘กิญฺจิ อตฺถนิปฺผตฺติํ อปสฺสนฺโตปี’’ติฯ

[58] นิวาสฏฺฐานภูโต พาลโก เอติสฺสา อตฺถีติ พาลกินีฯ สตฺถุปฏิญฺญาตตาย นิคณฺฐานํ มหาติ สมฺภาวิตตฺตา มหานิคณฺโฐ

[60] อาวฏฺเฏติ ปุริมาการโต นิวตฺเตติ อตฺตโน วเส วตฺเตติ เอตายาติ อาวฏฺฏนี, มายาฯ เตนาห ‘‘อาวฏฺเฏตฺวา คหณมาย’’นฺติฯ สตฺถุปฏิญฺญานํ พุทฺธทสฺสเน จิตฺตเมว น อุปฺปชฺชติ, อยเมตฺถ ธมฺมตาฯ สเจ ปน โส ตํ ปฏิญฺญํ อปฺปหาย พุทฺธานํ สมฺมุขีภาวํ อุปคจฺเฉยฺย, สตฺตธา มุทฺธา ผเลยฺย, ตสฺมา ภควา ‘‘มา อยํ พาโล วินสฺสี’’ติอาทิโตว ยถา สมฺมุขีภาวํ น ลภติ, ตถา กโรติฯ สฺวายมตฺโถ ปาถิกปุตฺตสมาคเมน ทีเปตพฺโพฯ ทสฺสนสมฺปตฺตินิยามมาห ‘‘ตถาคตํ หี’’ติอาทิฯ อาคมา นุ โข อิธ ตุมฺหากํ สนฺติกํฯ

[61] วจีสจฺเจ ปติฏฺฐหิตฺวาติ ยถาปฏิญฺญาตาย ปฏิญฺญาย ฐตฺวาฯ

[62] สีโตทเก อมตา ปาณา ปานกาเล ปน มรนฺติ, เตปิ เตน สีโตทกปริโภเคน มาริตา โหนฺติ, ตสฺมา ตปสฺสินา นาม สพฺเพน สพฺพํ สีโตทกํ น ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ เตสํ ลทฺธิฯ ปากติกํ วา อุทกํ สตฺโตติ ปุราตนานํ นิคณฺฐานํ ลทฺธิฯ เตนาห ‘‘สตฺตสญฺญาย สีโตทกํ ปฏิกฺขิปนฺตี’’ติฯ เตสํ ตํ อธุนาตนนิคณฺฐานํ วาเทน วิรุชฺฌติฯ เต หิ ปถวีอาทินวปทตฺถโต อญฺญเมว ชีวิตํ ปฏิชานนฺติฯ จิตฺเตน สีโตทกํ ปาตุกาโม ปริภุญฺชิตุกาโม โหติ โรเค ฐตฺวาปิ สตฺตานํ จิตฺตสฺส ตถา น วิตตตาฯ เตนาห – ‘‘เตนสฺส มโนทณฺโฑ ตตฺเถว ภิชฺชตี’’ติฯ เตนาติ สีโตทกํ ปาตุํ ปริภุญฺชิตุญฺจ อิจฺฉเนนฯ อสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส นิคณฺฐสฺสฯ ตตฺเถวาติ ตถาจิตฺตุปฺปาทเน เอวฯ ภิชฺชติ สํวรสฺส วิโกปิตตฺตาฯ

ตถาภูโต โส นิคณฺโฐ สีโตทกํ เจ ลเภยฺย, กติปยํ กาลํ ชีเวยฺย, อลาเภน ปน ปริสุสฺสมานกณฺโฐฏฺฐตาลุชิวฺหาอาทิโก สพฺพโส ปริทาหาภิภูโต มเรยฺยฯ เตนาห – ‘‘สีโตทกํ อลภมาโน กาลํ กเรยฺยา’’ติฯ กสฺมา? ยสฺมา สีโตทกํ ปิวาย สนฺนิสฺสิตจิตฺตสฺส มรณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ จุติมฺปิ อากฑฺฒตี’’ติฯ ยสฺมา ปน ตถาภูตจิตฺตสฺส นิคณฺฐสฺส มโนสตฺเตสุ นาม เทเวสุ อุปปตฺติ โหตีติ ติตฺถิยานํ ลทฺธิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ ปฏิสนฺธิมฺปิ อากฑฺฒตี’’ติฯ อิตีติ เอวํ ‘‘อิธาสฺส นิคณฺโฐ’’ติอาทิอากาเรนฯ นฺติ อุปาลิํ คหปติํฯ มหนฺโตติ วทาเปสิ ‘‘มโนปฏิพทฺโธ กาลงฺกโรตี’’ติ วทนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ

อุปาสกสฺสาติ อุปาลิสฺส คหปติสฺสฯ มุจฺฉาวเสนาติอาทินา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ มโนทณฺฑสฺส มหนฺตตํ วิภาเวติฯ จิตฺตสนฺตติปฺปวตฺติมตฺเตเนวาติ วินา กายทณฺเฑน วจีทณฺเฑน จ เกวลํ จิตฺตสนฺตติปฺปวตฺติมตฺเตนฯ ภิชฺชิตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อภิชฺชิตฺวาปิฯ อนิยฺยานิกาติ อปฺปาฏิหีรา, อยุตฺตาติ อตฺโถฯ สลฺลกฺเขสิ อุปาสโกติ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา โยชนาฯ ปญฺหปฏิภานานีติ ญาตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ อุปฺปชฺชนกปฏิภานานิฯ

‘‘มโนปฏิพทฺโธ กาลํ กโรตี’’ติ วทนฺเตน อตฺถโต มโนทณฺฑสฺส ตทุตฺตรภาโว ปฏิญฺญาโต โหตีติ อาห ‘‘อิทานิ มโนทณฺโฑ มหนฺโตติ อิทํ วจน’’นฺติฯ ตถา เจว วุตฺตํ – ‘‘มโนทณฺโฑว พลวา มหนฺโตติ วทาเปสี’’ติฯ

[63] ปาณาติปาตาทิโต ยมนํ ยาโม, จตุพฺพิโธ ยาโม จตุยาโม, จตุยามสงฺขาเตน สํวเรน สํวุโต จาตุยามสํวรสํวุโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยาม-สทฺโท โกฏฺฐาสปริยาโยติ ‘‘อิมินา จตุโกฏฺฐาเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ปิยชาติกํ รูปาทิอารมฺมณํ ราควเสน พาเลหิ ภาวนียตฺตา ‘‘ภาวิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ภาวิตนฺติ ปญฺจ กามคุณา’’ติฯ

โย สพฺพํ ปาปํ อาสวญฺจ วาเรตีติ สพฺพวารี, ตสฺส นวสุ ปทตฺเถสุ สตฺตโม ปทตฺโถ, เตน สพฺพวารินา ปาปํ วาริตฺวา ฐิโตติ สพฺพวาริวาริโต ฯ เตนาห ‘‘สพฺเพน ปาปวารเณน วาริตปาโป’’ติฯ ตโต เอว สพฺพสฺส วาริตพฺพสฺส อาสวสฺส ธุนนโต สพฺพวาริธุโตฯ วาริตพฺพสฺส นิวารณวเสน สพฺพวาริโน ผุโฏ ผุสิโตติ สพฺพวาริผุโฏฯ สงฺฆาตนฺติ สหสา หนนํ, อสญฺเจตนิกวธนฺติ อตฺโถฯ กตรสฺมิํ โกฏฺฐาเสติ ตีสุ ทณฺฑโกฏฺฐาเสสุ กตรโกฏฺฐาเสฯ

[64] ขลิยติ สมาทิยตีติ ขลํ, ราสีติ อาห – ‘‘เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสิ’’นฺติฯ วิชฺชาธรอิทฺธิยา อิทฺธิมาฯ สา ปน อิทฺธิ ยสฺมา อานุภาวสมฺปนฺนสฺเสว อิชฺฌติ, น ยสฺส กสฺสจิฯ ตสฺมา อาห ‘‘อานุภาวสมฺปนฺโน’’ติฯ วิชฺชานุภาววเสเนว อานุภาวสมฺปนฺโนฯ จิตฺเต วสีภาวปฺปตฺโต อานุภาวาย เอว วิชฺชาย ปคุณภาวาปาทเนนฯ เอเตน วสีภาวํ โลกิยสมญฺญาวเสน ภควา อุปาลิํ คหปติํ ปญฺญเปตุกาโม เอวมาหฯ โลกิกา หิ ‘‘ภาวนามยอิทฺธิยา อิทฺธิมา เจโตวสีภาวปฺปตฺโต ปรูปฆาตํ กโรตี’’ติ มญฺญนฺติฯ ตถา หิ เต อิสโย ปเรสํ สํวณฺเณนฺติ, อิสีนํ อานุภาวํ กิตฺเตนฺติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสตีติฯ

[65] อรญฺญเมว หุตฺวาติ สพฺพโส อรญฺญเมว หุตฺวาฯ อรญฺญภาเวน อรญฺญํ ชาตํ, น นามมตฺเตนฯ อิสีนํ อตฺถายาติ อิสีนํ อาสาทนตฺถายฯ

โคธาวรีตีรโต นาติทูเรฯ อุสูยมาโนติ ‘‘น มํ เอส ชโน ปริวาเรตี’’ติ อุสูยํ กโรนฺโตฯ กิลิฏฺโฐ วตาติ ปงฺกทนฺตรชสิรตาทีหิ กิลิฏฺฐสรีโรฯ อนญฺชิตมณฺฑิโตติ อนญฺชิตกฺขิโก สพฺเพน, สพฺพํ อมณฺฑิโต จฯ ตสฺมิํ กาเล ‘‘กาลสฺเสว อกฺขีนํ อญฺชนํ มงฺคล’’นฺติ มนุสฺสานํ ลทฺธิ, ตสฺมา อนญฺชนํ วิสุํ คหิตํฯ

ราชา ตสฺส วจนํ คเหตฺวาติ ‘‘เวเทสุ อีทิสํ อาคตํ ภวิสฺสตีติ เอวํ, ภนฺเต’’ติ ราชา ตสฺส ปุโรหิตสฺส วจนํ คเหตฺวาฯ อุสุมชาตหทโยติ อุตฺตตฺตหทโยฯ นาสิกานํ อปฺปโหนฺเต มุเขน อสฺสสนฺโต

วิชิตชเยหิ อาคนฺตฺวา นกฺขตฺตยุตฺตํ อาคเมนฺเตหิ นิสีทิตพฺพฏฺฐานํ ชยขนฺธาวารฏฺฐานํ

อุทกวุฏฺฐิปาตนาทิ ตสฺมิํ ปาปกมฺเม อสมงฺคิภูตานมฺปิ สมนุญฺญตาย อนฺโตกรณตฺถํ กตํฯ กตภณฺฑวุฏฺฐีติ อาภรณวสฺสํฯ มหาชโน สมนุญฺโญ ชาโตติ โยชนาฯ มาตุโปสกราโมติ มาตริ สมฺมาปฏิปนฺโน ราโม นาม เอโก ปุริโสฯ อสมงฺคิภูตานนฺติ อสมนุญฺญานํฯ

อวกิริยาติ อสุสฺสูสตํ ปฏิจฺจฯ ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิฯ ปตนฺติ กาเยติ กาเย อิโต จิโต นิปตนฺติฯ เอเต กิร นิรยํ วิวริตฺวา มหาชนสฺส ทสฺเสนฺติฯ

ยถาผาสุกฏฺฐานนฺติ มยํ กญฺจิปิ เทสํ อุทฺทิสฺส น คจฺฉาม, ยตฺถ ปน วสนฺตสฺส ปพฺพชิตสฺส ผาสุ โหติ, ตํ ยถาผาสุกฏฺฐานํ คจฺฉามาติ อธิปฺปาโยฯ สงฺฆาติ สํหตาฯ คณาติ ตํตํเสณิภาเวน คณิตพฺพตาย คณาฯ คณีภูตาติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวา ราสิภูตาฯ อทินฺนาทานนฺติอาทีสุปิ นิรเย ปจฺจิตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคตสฺส วิปากาวเสเสนาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

ปคฺคณฺหิสฺสามีติ สมฺภาวนํ อุปฺปาเทสฺสามิฯ เนสํ กตฺตพฺพนฺติ จินฺเตสีติ โยชนาฯ กิํ จินฺเตสิ? อาฆาตํ อุปฺปาเทตฺวา อนตฺถกรณูปายํฯ เตนาห ‘‘โส ธมฺมกถาปริโยสาเน’’ติอาทิฯ นาคพลปิจฺฉิลฺลาทีนนฺติ นาคพลสาสปองฺโกลเตลกณิการนิยฺยาสาทีนํ จิกฺขลฺลานํฯ วิเหฐยิํสุ นิรยาทิกถาหิ ฆฏฺเฏนฺตาฯ ฉทฺวารารมฺมเณติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ อารมฺมณภูเต รูปาทิวิสเยฯ

นว วุฏฺฐิโยติ อุทกวุฏฺฐิ สุมนปุปฺผวุฏฺฐิ มาสกวุฏฺฐิ กหาปณวุฏฺฐิ อาภรณวุฏฺฐิ อาวุธวุฏฺฐิ องฺคารวุฏฺฐิ ปาสาณวุฏฺฐิ วาลิกาวุฏฺฐีติ อิมา นว วุฏฺฐิโยฯ อวญฺจยีติ สกฺการํ กโรนฺโต วิย หุตฺวา อสกฺการํ กโรนฺโต อนตฺถจรเณน วญฺจยิฯ อทูสเกติ อนปราเธฯ

‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกา พฺราหฺมณกญฺญา’’ติ ชาตกฏฺฐกถาทีสุ (ชา. อฏฺฐ. 4.15.มาตงฺคชาตกวณฺณนา) อาคตํ, อิธ ปน ‘‘เสฏฺฐิธีตา’’ติฯ วาเรยฺยตฺถายาติ อาวาหตฺถาย, อสฺสาติ เปสิตปุคฺคลสฺสฯ ตาทิเสน นีจกุลสํวตฺตนิเยน กมฺมุนา ลทฺโธกาเสน จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต

จมฺมเคเหติ จมฺเมน ฉาทิเต เคเหฯ มาตงฺโคตฺเววสฺส นามํ อโหสิ ชาติสมุทาคตํฯ นฺติ ฆณฺฏํฯ วาเทนฺโต ตาลเนน สทฺทํ กโรนฺโตฯ มหาปถํ ปฏิปชฺชิ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เคหทฺวารสมีเปนฯ

ตสฺสา เวยฺยาวจฺจกรา เจว อุปฏฺฐากมนุสฺสา ปฏิพทฺธา จ สุราโสณฺฑาทโย ชาณุกปฺปราทีหิ สุโกฏฺฏิตํ โกฏฺฏิตภาเวน มุจฺฉํ อาปนฺนตฺตา มโตติ สญฺญาย ฉฑฺเฑสุํ

อถ โพธิสตฺโต อายุอวเสสสฺส อตฺถิตาย มนฺทมนฺเท วาเต วายนฺเต จิเรน สญฺญํ ปฏิลภติฯ เตนาห ‘‘มหาปุริโส’’ติอาทิฯ เคหงฺคเณติ เคหสฺส มหาทฺวารโต พหิ วิวฏงฺคเณฯ ปติโตติ ปาตํ กตฺวา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติํ อนฺตรํ กตฺวา อนุปฺปเวเสน นิปนฺโนฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกายาติ ทิฏฺฐมงฺคลิกาการเณนฯ

ยสนฺติ วิภวํ กิตฺติสทฺทญฺจฯ จนฺทนฺติ จนฺทมณฺฑลํ, จนฺทวิมานนฺติ อตฺโถฯ อุจฺฉิฏฺฐเคเหติ ปเรหิ ปริภุตฺตเคเหฯ มณฺฑเปติ นครมชฺเฌ มหามณฺฑเปฯ

ขีรมณิมูลนฺติ ขีรมูลํ, ปาเทสุ พทฺธมณิมูลญฺจฯ ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺตีติ ยตฺตโก มนุสฺสวจีทฺวารโต อุคฺคโต นิกฺขนฺโต ปวตฺโต, ยํกิญฺจิ วจีมยนฺติ อตฺโถฯ อากาสงฺคเณติ วิวฏงฺคเณฯ

ทุมฺมวาสีติ ธูโม ธูสโร, อนญฺชิตามณฺฑิโตติ อธิปฺปาโยฯ โอตลฺลโกติ นิหีนชฺฌาสโย, อปฺปานุภาโวติ อตฺโถฯ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐติ ยาว คลวาฏกา ปารุปิตฺวาฯ โก เร ตุวนฺติ อเร โก นาม ตฺวํฯ

ปกตนฺติ ปฏิยตฺตํ นานปฺปการโต อภิสงฺขตํฯ อุตฺติฏฺฐปิณฺฑนฺติ อนฺตรฆรํ อุปคมฺม ฐตฺวา ลทฺธพฺพปิณฺฑํ, ภิกฺขาหารนฺติ อตฺโถฯ ลภตนฺติ ลจฺฉตุฯ สปาโกติ มหาสตฺโต ชาติวเสน ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติฯ

อตฺถตฺถิตํ สทฺทหโตติ สมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส อตฺถิภาวํ สทฺทหนฺตสฺสฯ อเปหีติ อปคจฺฉฯ เอตฺโตติ อิมสฺมา ฐานาฯ ชมฺมาติ ลามกฯ

อนูปเขตฺเตติ อชงฺคเล อุทกสมฺปนฺเน เขตฺเต ผลวิเสสํ ปจฺจาสีสนฺตาฯ เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานนฺติ นินฺนํ ถลญฺจ ปูเรนฺโต เมโฆ วิย คุณวนฺเต นิคฺคุเณ จ ทานํ เทหิ, เอวํ เทนฺโต จ อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเยติฯ ทกฺขิเณยฺเยติ สีลาทิคุณสมนฺนาคเตฯ

ตานีติ เต พฺราหฺมณาฯ เวณุปทเรนาติ เวฬุวิลีเวนฯ

คิริํ นเขน ขณสีติ ปพฺพตํ อตฺตโน นเขน ขณนฺโต วิย อโหสิฯ อโยติ กาลโลหํฯ ปทหสีติ อภิภวสิ, อตฺตโน สรีเรน อภิภวนฺโต วิย อโหสิฯ

อาเวธิตนฺติ จลิตํ วิปริวตฺเตตฺวา ฐิตํฯ ปิฏฺฐิโตติ ปิฏฺฐิปสฺเสนฯ พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยนฺติ อกมฺมกฺขมํ พาหุทฺวยํ ถทฺธํ สุกฺขทณฺฑกํ วิย เกวลํ ปสาเรติ, น สมิญฺเชติ, เสตานิ อกฺขีนิ ปริวตฺตเนน กณฺหมณฺฑลสฺส อทิสฺสนโตฯ

ชีวิตนฺติ ชีวนํฯ

เวหายสนฺติ อากาเสฯ ปถทฺธุโนติ ปถภูตทฺธุโน วิยฯ

สญฺญมฺปิ น กโรตีติ ‘‘อิเม กุลปฺปสุตา’’ติ สญฺญามตฺตมฺปิ น กโรติฯ ทนฺตกฏฺฐกุจฺฉิฏฺฐกนฺติ ขาทิตทนฺตกฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ อปฺปทุฏฺฐปโทสภาวโต, มหาสตฺตสฺส ตทา อุกฺกํสคตเขตฺตภาวโตฯ อิทฺธิวิสโย นาม อจินฺเตยฺโย, ตสฺมา กถํ สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ นาทาสีติ น จินฺเตตพฺพํฯ อรุณุคฺคํ น ปญฺญายตีติ ตสฺมิํ ปเทเส อรุณปภา น ปญฺญายติ, อนฺธกาโร เอว โหติฯ

ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ กาลวิปริยาโยฯ มหาปญฺญนฺติ มหนฺตานํ ปญฺญานํ อธิฏฺฐานภูตํฯ ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติ อิมสฺส ชนปทวาสิโน ชนสฺส อุปทฺทเวน มงฺกุภูตํ มุขํ ปสฺสถฯ

เอตสฺส กถา เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสตีติ ยาหิ เตน ปารมิตาปริภาวนสมิทฺธาหิ นานาสมาปตฺติวิหารปริปูริตาหิ สีลทิฏฺฐิสมฺปทาหิ สุสงฺขตสนฺตาเน มหากรุณาธิวาเส มหาสตฺเต อริยูปวาทกมฺมอภิสปสงฺขาตา ผรุสวาจา ปวตฺติตา, สา อภิสปิ ตสฺส เขตฺตวิเสสภาวโต ตสฺส จ อชฺฌาสยผรุสตาย ทิฏฺฐธมฺมเวทนิยกมฺมํ หุตฺวา สเจ โส มหาสตฺตํ น ขมาเปติ, สตฺตเม ทิวเส วิปจฺจนสภาวํ ชาตํ, ขมาปิเต ปน มหาสตฺเต ปโยคสมฺปตฺติ ปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตํ อาปชฺชติ อโหสิกมฺมภาวโตฯ อยญฺหิ อริยูปวาทปาปสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนิยสฺส ธมฺมตา, เตน วุตฺตํ ‘เอตสฺส กถา เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสตี’ติอาทิฯ มหาสตฺโต ปน ตํ ตสฺส อุปริ ปติตุํ น อทาสิ, อุปาเยน โมเจสิฯ เตน วุตฺตํ จริยาปิฏเก (จริยา. 2.64) –

‘‘ยํ โส ตทา มํ อภิสปิ, กุปิโต ทุฏฺฐมานโส;

ตสฺเสว มตฺถเก นิปติ, โยเคน ตํ ปโมจยิ’’นฺติฯ

ยญฺหิ ตตฺถ สตฺตเม ทิวเส โพธิสตฺเตน สูริยุคฺคมนนิวารณํ กตํ, อยเมตฺถ โยโคติ อธิปฺเปโตฯ โยเคน หิ อุพฺพฬฺหา สราชิกา ปริสา นครวาสิโน เนคมา เจว ชานปทา จ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ ตาปสํ อาเนตฺวา ขมาเปสุํฯ โส จ โพธิสตฺตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตสฺมิํ จิตฺตํ ปสาเทสิฯ ยํ ปนสฺส มตฺถเก มตฺติกาปิณฺฑสฺส ฐปนํ, ตสฺส จ สตฺตธา ผาลนํ กตํ, ตํ มนุสฺสานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํฯ อญฺญถา หิ – ‘‘อิเม ปพฺพชิตา สมานา จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺติ, น ปน จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตี’’ติ มหาสตฺตมฺปิ เตน สทิสํ กตฺวา คณฺเหยฺยุํ, ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติฯ เตนาห ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิฯ

โลหกูฏวสฺสนฺติ อยคุฬวสฺสํฯ ตทา หิ รตนมตฺตานิ ทิยฑฺฒรตนมตฺตานิปิ ติขิณํสานิ อยคุฬมณฺฑลานิ อิโต จิโต จ นิปตนฺตา มนุสฺสานํ สรีรานิ ขณฺฑขณฺฑกานิ อกํสุฯ กลลวสฺสนฺติ ตนุกกทฺทมปฏลกทฺทมํฯ อุปหจฺจาติ อาฆาเฏตฺวาฯ ตเทว มชฺฌารญฺญํฯ

[67] อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจฺจกรณํฯ การเณหิ ทฺวีหิ อนิยฺยานิกสาสเน ฐิตานํ อตฺตโน สาวกตฺตํ อุปคเต ปคฺคหนิคฺคหานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[69] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ (ที. นิ. ฏี. 2.75-76; อ. นิ. ฏี. 3.8.12) อนุปุพฺพิยา อนุปุพฺพํ กเถตพฺพกถํ, กา ปน สา? ทานาทิกถาฯ

ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา สุกรตฺตา สีเล ปติฏฺฐานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโตว กถิตา ฯ ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ นิสฺสงฺคภาวโต สุเขเนว สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺถ จ สุปฺปติฏฺฐิโต โหติฯ สีเลน ทายกปฏิคฺคหณวิสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคยสสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กถิตาฯ ตญฺจ สีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ, อิเมหิ จ ทานสีลมเยหิ ปณีตจริยเภทภินฺเนหิ ปุญฺญกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา โภคภวสมฺปตฺติโยติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สคฺคกถาฯ สฺวายํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโฐ สพฺพทา อนุปกฺกิลิฏฺโฐ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคานนฺตรํ มคฺโค, มคฺคญฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมูปายสนฺทสฺสนตฺถํ สคฺคปริยาปนฺนาปิ ปเคว อิตเร สพฺเพปิ กามา นาม พหฺวาทีนวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ กามานํ อาทีนโวฯ หีนา คมฺมา โปถุชฺชนิกา อนริยา อนตฺถสญฺหิตาติ เตสํ โอกาโร ลามกภาโว, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ ตตฺถ สํกิเลโสฯ สพฺพโส กิเลสวิปฺปมุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติ อยมตฺโถ มคฺคนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

สุขานํ นิทานนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ สมฺปรายิกานํ นิพฺพานสญฺหิตานญฺจาติ สพฺเพสมฺปิ สุขานํ การณํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ โลเก โภคสุขํ นาม, ตํ สพฺพํ ทานนิทานนฺติ ปากโฏ อยมตฺโถฯ ยํ ปน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ สุขํ, ตสฺสปิ ทานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติเยวฯ สมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ยา อิมา โลเก ปเทสรชฺชสิริสฺสริยสตฺตรตนสมุชฺชลจกฺกวตฺติสมฺปทาติ เอวํปเภทา มานุสิกา สมฺปตฺติโย, ยา จ จาตุมหาราชาทิคตา ทิพฺพา สมฺปตฺติโย, ยา วา ปนญฺญาปิ สมฺปตฺติโย, ตาสํ สพฺพาสํ อิทํ มูลการณํฯ โภคานนฺติ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภโค’’นฺติ ลทฺธนามานํ มนาปิยรูปาทีนํ, ตนฺนิสฺสยานํ วา อุปโภคสุขานํ, ปติฏฺฐา นิจฺจลาธิฏฺฐานตายฯ วิสมคตสฺสาติ พฺยสนปฺปตฺตสฺสฯ ตาณนฺติ รกฺขา ตโต ปริปาลนโตฯ เลณนฺติ พฺยสเนหิ ปริปาติยมานสฺส โอลียนปเทโสฯ คตีติ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปรายณนฺติ ปฏิสรณํฯ อวสฺสโยติ วินิปติตุํ อเทนฺโต นิสฺสโยฯ อารมฺมณนฺติ โอลุพฺภารมฺมณํฯ

รตนมยสีหาสนสทิสนฺติ สพฺพรตนมยสตฺตงฺคมหาสีหาสนสทิสํ, มหคฺฆํ หุตฺวา สพฺพโส วินิปติตุํ อปฺปทานโตฯ มหาปถวิสทิสํ คตคตฏฺฐาเน ปติฏฺฐาสมฺภวโตฯ ยถา ทุพฺพลสฺส ปุริสสฺส อาลมฺพนรชฺชุ อุตฺติฏฺฐโต ติฏฺฐโต จ อุปตฺถมฺโภ, เอวํ ทานํ สตฺตานํ สมฺปตฺติภเว อุปปตฺติยา ฐิติยา จ ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘อาลมฺพนฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิส’’นฺติฯ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนาติ ทุคฺคติทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนฯ สมสฺสาสนฏฺเฐนาติ โลภมจฺฉริยาทิปฏิสตฺตุปทฺทวโต สมฺมเทว อสฺสาสนฏฺเฐนฯ ภยปริตฺตาณฏฺเฐนาติ ทาลิทฺทิยภยโต ปริปาลนฏฺเฐนฯ มจฺเฉรมลาทีหีติ มจฺเฉรโลภโทสอิสฺสามิจฺฉาทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิ จิตฺตมเลหิฯ อนุปลิตฺตฏฺเฐนาติ อนุปกฺกิลิฏฺฐตายฯ เตสนฺติ มจฺเฉรมลาทีนํฯ เอเตสํ เอว ทุราสทฏฺเฐนฯ อสนฺตาสนฏฺเฐนาติ อสนฺตาสเหตุภาเวนฯ โย หิ ทายโก ทานปติ, โส สมฺปติปิ น กุโตจิ สนฺตสติ, ปเคว อายติํฯ พลวนฺตฏฺเฐนาติ มหาพลวตายฯ ทายโก หิ ทานปติ สมฺปติ ปกฺขพเลน พลวา โหติ, อายติํ ปน กายพลาทีหิฯ อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐนาติ ‘‘วุฑฺฒิการณ’’นฺติ อภิสมฺมตภาเวนฯ วิปตฺติโต สมฺปตฺติยา นยนํ เขมนฺตภูมิสมฺปาปนํ

อิทานิ มหาโพธิจริยภาเวนปิ ทานคุณํ ทสฺเสตุํ ทานํ นาเมตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺตานํ นิยฺยาเทนฺเตนาติ เอเตน ทานผลํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตา มหาปุริสา อตฺตโน ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชนฺติ, ตสฺมา โก นาม วิญฺญุชาติโก พาหิเร วตฺถุมฺหิ สงฺคํ กเรยฺยาติ โอวาทํ เทติฯ อิทานิ ยา โลกิยา โลกุตฺตรา จ อุกฺกํสคตา สมฺปตฺติโย, ตา สพฺพา ทานโตเยว ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทานญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อตฺตหิตาย เอว, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ ปน อตฺตหิตาย จ ปรหิตาย จาติ ทสฺเสตุํ สา ตาสํ ปรโต วุตฺตาฯ เอตา โลกิยา, อิมา ปน โลกุตฺตราติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาวกปารมีญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตาสุปิ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐตรุกฺกฏฺฐตมเมว ทสฺเสตุํ กเมน ญาณตฺตยํ วุตฺตํฯ เตสํ ปน ทานสฺส ปจฺจยภาโว เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ เอเตเนว ตสฺส พฺรหฺมสมฺปตฺติยาปิ ปจฺจยภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ทานญฺจ นาม หิตชฺฌาสเยน, ปูชาวเสน วา อตฺตโน สนฺตกสฺส ปเรสํ ปริจฺจชนํ, ตสฺมา ทายโก ปุริสปุคฺคโล ปเรสํ สนฺตกํ หริสฺสตีติ อฏฺฐานเมตนฺติ อาห – ‘‘ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกตี’’ติฯ สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ โสภาวิเสสาวหตฺตา สีลสฺสฯ สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปี’’ติอาทิกา (ธ. ป. 55; มิ. ป. 4.1.1) คาถา – ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติอาทิกา (ชา. 2.17.55) ชาตกคาถาโย จ อาหริตฺวา วตฺตพฺพา, สีลญฺหิ สตฺตานํ อาภรณญฺเจว อลงฺกาโร จ คนฺธวิเลปนญฺจ ทสฺสนียภาวาวหญฺจฯ เตนาห ‘‘สีลาลงฺกาเรน หี’’ติอาทิฯ

อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ อิทํ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ สมาทานสีลํ สนฺธายาหฯ เตนาห สกฺโก เทวราชา –

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติฯ (ชา. 1.8.75; 2.22.429; ที. นิ. ฏี. 2.75-76);

อิฏฺโฐติ สุโขฯ กนฺโตติ กมนีโยฯ มนาโปติ มนวฑฺฒนโกฯ ตํ ปน ตสฺส อิฏฺฐาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺจเมตฺถ กีฬา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โทโสติ อนิจฺจตาทินา อปฺปสฺสาทาทินา จ ทูสิตภาโว, ยโต เต วิญฺญูนํ จิตฺตํ นาราเธนฺติ ฯ อถ วา อาทีนํ วาติ ปวตฺเตตีติ อาทีนโว, ปรมกปณตาฯ ตถา จ กามา ยถาภูตํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ ปจฺจุปติฏฺฐนฺติฯ ลามกภาโวติ อเสฏฺเฐหิ เสวิตพฺโพ, เสฏฺเฐหิ น เสวิตพฺโพ นิหีนภาโวฯ สํกิลิสฺสนนฺติ วิพาธกตา อุปตาปตา จฯ

เนกฺขมฺเม อานิสํสนฺติ เอตฺถ ยตฺตกา กาเมสุ อาทีนวา, ตปฺปฏิปกฺขโต ตตฺตกา เนกฺขมฺเม อานิสํสาฯ อปิจ – ‘‘เนกฺขมฺมํ นาเมตํ อสมฺพาธํ อสํกิลิฏฺฐํ นิกฺขนฺตํ กาเมหิ, นิกฺขนฺตํ กามสญฺญาย, นิกฺขนฺตํ กามวิตกฺเกหิ, นิกฺขนฺตํ กามปริฬาเหหิ, นิกฺขนฺตํ พฺยาปาทสญฺญายา’’ติอาทินา (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.26; ที. นิ. ฏี. 2.75-76) นเยน เนกฺขมฺเม อานิสํเส ปกาเสสิ, ปพฺพชฺชาย ฌานาทีสุ จ คุเณ วิภาเวสิ วณฺเณสิฯ กลฺลจิตฺตนฺติ เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา อสฺสทฺธิยาทโย จิตฺตสฺส โรคภูตา , ตทา เต วิคตา, ตสฺมา อาห ‘‘อโรคจิตฺต’’นฺติฯ ทิฏฺฐิมานาทิกิเลสวิคเมน มุทุจิตฺตํฯ กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺตํฯ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺตํฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา ปสนฺนจิตฺตํฯ ยทา ภควา อญฺญาสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา กลฺลจิตฺตนฺติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺตํฯ มุทุจิตฺตนฺติ พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกถินจิตฺตํฯ วินีวรณจิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปสฺส วิคตตฺตา เตน อปิหิตจิตฺตํฯ อุทคฺคจิตฺตนฺติ ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหิตวเสน อลีนจิตฺตํฯ ปสนฺนจิตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยํ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ เสสปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เสยฺยถาปีติอาทินา อุปมาวเสน อุปาลิสฺส สํกิเลสปฺปหานํ อริยมคฺคนิปฺผาทนญฺจ ทสฺเสติฯ อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํฯ สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุ เอวฯ รชนนฺติ นีลปีตาทิรงฺคชาตํฯ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ คณฺเหยฺย ปภสฺสรํ ภเวยฺยฯ ตสฺมิํเยว อาสเนติ ติสฺสํ เอว นิสชฺชายํฯ เอเตนสฺส ลหุวิปสฺสกตา ติกฺขปญฺญตา สุขปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญตา จ ทสฺสิตา โหติฯ วิรชนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ วิคเมน วิรชํฯ อนวเสสทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉามลาปคเมน วีตมลํฯ ติณฺณํ มคฺคานนฺติ เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคานํฯ ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนนฺติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ มคฺคญาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิวิชฺฌนฺตนฺติ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตํฯ เตนาห ‘‘กิจฺจวเสนา’’ติฯ

ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ – วตฺถํ วิย จิตฺตํ, วตฺถสฺส อาคนฺตุกมเลหิ กิลิฏฺฐภาโว วิย จิตฺตสฺส ราคาทิมเลหิ สํกิลิฏฺฐภาโว, โธวนสิลา วิย อนุปุพฺพีกถา, อุทกํ วิย สทฺธา, อุทเก เตเมตฺวา อูสโคมยฉาริกาภเรหิ กาฬกปเทเส สมฺมทฺทิตฺวา วตฺถสฺส โธวนปโยโค วิย สทฺธาสิเนเหน เตเมตฺวา สติสมาธิปญฺญาหิ โทเส สิถิเล กตฺวา สุตาทิวิธินา จิตฺตสฺส โสธเน วีริยารมฺโภฯ เตน ปโยเคน วตฺเถ กาฬกาปคโม วิย วีริยารมฺเภน กิเลสวิกฺขมฺภนํ, รงฺคชาตํ วิย อริยมคฺโค, เตน สุทฺธสฺส วตฺถสฺส ปภสฺสรภาโว วิย วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส จิตฺตสฺส มคฺเคน ปริโยทปนนฺติฯ

ทิฏฺฐธมฺโมติ วตฺวา ทสฺสนํ นาม ญาณทสฺสนโต อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ

ปตฺติ จ ญาณสมฺปตฺติโต อญฺญาปิ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา ธมฺเมสุ เอกเทสนาปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธํเยว ทีเปติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาหนฺตํ นาม โหติฯ เตนาห – ‘‘ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม’’ติฯ ติณฺณา วิจิกิจฺฉาติ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา อฏฺฐวตฺถุกา จ ติณฺณา วิจิกิจฺฉา ติณฺณวิจิกิจฺฉาฯ วิคตกถํกโถติ ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุ โข, กิํ นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา วิคตา สมุจฺฉินฺนา กถํกถาฯ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา ตปฺปฏิปกฺเขสุ สีลาทิคุเณสุ สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา เวสารชฺชํ วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโตฯ อตฺตนา เอว ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐตฺตา น ตสฺส ปโร ปจฺเจตพฺโพ อตฺถีติ อปรปฺปจฺจโย

[71] ปณฺฑิโตติ ปญฺญวาฯ

[72] เตน หิ สมฺมาติ โทวาริเกน สทฺธิํ สลฺลปติเยว, ‘‘เอตฺเถวา’’ติ เตน วุตฺตวจนํ สุตฺวาปิ ตสฺส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโตฯ กสฺมา? ปริเทวตายฯ เตนาห ‘‘พลวโสเกน อภิภูโต’’ติฯ

[73] เตเนวาติ เยน อุตฺตราสงฺเคน อาสนํ สมฺมชฺชติ, เตเนว อุทเร ปริกฺขิปนฺโต ‘‘มาหํ สตฺถารํ มม สรีเรน ผุสิ’’นฺติ อนฺตรํ กโรนฺโต อุตฺตราสงฺเคน ตํ อุทเร ปริกฺขิปนฺโต ปริคฺคเหตฺวาฯ ‘‘ทตฺตปญฺญตฺต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.171) วิย ทตฺต-สทฺโท เอตฺถ พาลปริยาโยติ อาห ‘‘ชโฬสิ ชาโต’’ติฯ อุปฏฺฐากสฺส อญฺญถาภาเวนาติ ปุพฺเพ อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส อิทานิ อนุปฏฺฐากภาเวนฯ

[75] อวิญฺญาณกํ ทารุสาขาทิมยํฯ พหลพหลํ ปีตาวเลปนํ รงฺคชาตนฺติ อติวิย พหลํ ปีตวณฺณมญฺชิฏฺฐอาทิอวเลปนรชนํฯ ฆฏฺเฏตฺวา อุปฺปาทิตจฺฉวิํ, ยา รงฺคํ ปิวติฯ นิลฺโลมตนฺติ ปุนปฺปุนํ อนุลิมฺปเนนฯ ขณฺฑขณฺฑิตนฺติ ขณฺฑขณฺฑิตภาวํฯ รงฺคกฺขโม รชนิโยฯ เตนาห ‘‘ราคมตฺตํ ชเนตี’’ติฯ อนุโยคนฺติ โจทนํฯ วีมํสนฺติ วิจารณํฯ

ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ วิย กทลิยํ สารปริเยสนํ วิย จ นิคณฺฐวาเท สารวีมํสนํฯ ตโต เอว จ ตํ วีมํสนฺโต ริตฺตโก ตุจฺฉโกว โหตีติฯ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ จตุสจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ, ตญฺจ วีมํสิยมานํ วิญฺญูนํ ปีติโสมนสฺสเมว ชเนติ, อตปฺปกญฺจ อเสจนาภาเวนาติ อาห ‘‘จตุสจฺจกถา หี’’ติอาทิฯ ยถา ยถาติ ยทิ ขนฺธมุเขน ยทิ ธาตายตนาทีสุ อญฺญตรมุเขน พุทฺธวจนํ โอคาหิสฺสติ, ตถา ตถา คมฺภีรญาณานํเยว โคจรภาวโต คมฺภีรเมว โหติฯ โย เจตฺถ ปณฺฑิโต นิปุโณ กตปรปฺปวาโท ปณิธาย สพฺพถาเมน โจทนํ อารมฺภติ ตสฺส โจทนา เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติฯ ปุน สุจิรมฺปิ กาลํ วิจาเรนฺเตสุปิ วิมทฺทกฺขมโต, เอวํ ตถาคตวาโท สฺวาขฺยาตภาวโตติ อาห ‘‘อนุโยคกฺขโม วิมชฺชนกฺขโม จา’’ติฯ

[76] วิสยปริญฺญาเณน ทหติ ปฏิปกฺเข โสเธตีติ ธีโร, สฺวายมสฺส ธีรภาโว สพฺพโส สมฺโมหวิทฺธํสนตายาติ อาห – ‘‘ยา ปญฺญา…เป.… เตน สมนฺนาคตสฺสา’’ติฯ ปภินฺนขีลสฺสาติ สมุจฺฉินฺนสพฺพเจโตขีลสฺส, กิเลสมจฺจุมารวิชเยเนว อภิสงฺขารขนฺธมารา ชิตาว โหนฺตีติ เตสํ ทฺวินฺนํ อิธ อคฺคหณํฯ อีฆ-สทฺโท ทุกฺขปริยาโยติ อาห ‘‘นิทฺทุกฺขสฺสา’’ติฯ ตตฺถ สอุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา กิเลเสน นิทฺทุกฺขตา, อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา วิปากทุกฺเขน นิทฺทุกฺขตาฯ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนาทิวเสน วิวิธํ อีสนโต วีสํ, วีสเมว เวสํ, ราคาทีติ อาห – ‘‘เวสนฺตรสฺสาติ ราคาทิวีสํ ตริตฺวา วิตริตฺวา ฐิตสฺสา’’ติฯ

ตุสิตสฺสาติ กรุณายนวเสน ตุสิยา อิตสฺส สํวตฺตสฺสฯ เอวํ สติ ‘‘มุทิตสฺสา’’ติ อิทํ ปุนรุตฺตเมว โหติฯ มนุชสฺสาติ ปฐมาย ชาติยา ภควา มนุสฺสชาติโย หุตฺวา วุตฺตานํ วกฺขมานานญฺจ วเสน สเทวกํ อภิภวิตฺวา ฐิโต อจฺฉริโย ภควาติ ทสฺเสติฯ สเทวกํ โลกํ สํสารโต นิพฺพานสุขํ นรติ เนติ ปาเปตีติ นโร, นายโกติ อตฺโถ, ตสฺส นรสฺส, เตนาห ‘‘ปุนรุตฺต’’นฺติฯ ‘‘มนุชสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘นรสฺสา’’ติ ปุนรุตฺตํ ปทํฯ อตฺถวเสน อญฺญถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทสคุณา นปฺปโหนฺติ, น ปูเรนฺตีติ อตฺโถฯ

วิเนตีติ วินโย, วินโย เอว เวเนยิโกติ อาห ‘‘สตฺตานํ วินายกสฺสา’’ติฯ

วิญฺญูนํ รุจิํ ราติ, อีเรตีติ วา รุจิโร, สฺวายมสฺส รุจิรภาโว กุสลตายาติ อาห ‘‘สุจิธมฺมสฺสา’’ติฯ ปภาสกสฺสาติ ญาณาโลเกน ปภสฺสรภาวกรสฺสฯ นิสฺสงฺคสฺสาติ อฏฺฐสุปิ ปริสาสุ, สเทเว วา สพฺพสฺมิํ โลเก อคฺคณฺหาปนปริจฺจาเคน นิสฺสฏสฺสฯ คมฺภีรคุณสฺสาติ ปเรสํ ญาเณน อปฺปติฏฺฐภาวา คมฺภีรคุณสฺสฯ เตนาห ภควา – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.28)ฯ อริยาย วา ตุณฺหีภาเวน โมนปฺปตฺตสฺสฯ ธมฺเม ฐิตสฺสาติ ธมฺมกาเย สุปฺปติฏฺฐิตสฺสฯ สํวุตตฺตสฺสาติ อรกฺขิยกายสมาจาราทิตาย สํวุตสภาวสฺสฯ

อาคุํ น กโรตีติอาทีหิ จตูหิ การเณหิ, ปนฺตเสนาสนสฺสาติ วิวิตฺตเสนาสนสฺสฯ ปฏิมนฺตนปญฺญายาติ สพฺพปรปฺปวาทานํ วิปราวตฺตมนฺตนปญฺญายฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ สพฺพโต กิเลสานํ นิธุนนโตฯ

อิสิสตฺตมสฺสาติ สพฺพอิสีสุ เชฏฺฐสฺส สาธุตมสฺสฯ เสฏฺฐปฺปตฺตสฺสาติ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺตสฺสฯ อกฺขราทีนีติ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการ-นิรุตฺตินิทฺเทส-สํกาสนปกาสน-วิวรณ-วิภชนุตฺตานีกรณานีติ พฺยญฺชนตฺถปทานิฯ สโมธาเนตฺวา วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ปกาสนโต กถนโต ปทกสฺสฯ ปุริ-สทฺโท ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห – ‘‘ปุรินฺททสฺสาติ สพฺพปฐมํ ธมฺมทานทายกสฺสา’’ติฯ ภควา อสยฺหํ สหิตุํ สมตฺโถติ อาห ‘‘สมตฺถสฺสา’’ติฯ เตนาห – ‘‘ตถาคตํ พุทฺธมสยฺหสาหิน’’นฺติ (อิติวุ. 38)ฯ เต ปตฺตสฺสาติ เต คุเณ อนวเสสโต ปตฺตสฺสฯ วิตฺถาเรตฺวา สํกิเลสโวทานธมฺมํ พฺยากโรตีติ พฺยากรโณ, พฺยากรโณ เอว เวยฺยากรโณฯ ตนฺติปทนฺติ ตนฺติํ อาโรเปตฺวา ฐปิตํ ปทํฯ

ตณฺหาพนฺธเนน สพฺเพน วา กิเลสพนฺธเนน อพทฺธสฺสฯ มหาปญฺญายาติ มหานุภาวาย ปญฺญาย, มหาวิสยาย วา ปญฺญายฯ สพฺพา หิ ภควโต ปญฺญา มหานุภาวา, ยถาสกํ วิสเย มหาวิสยา จ เอกาทิวเสน อนวเสสโต มหาวิสยา นาม สพฺพญฺญุตาวฯ อานุภาวทสฺสนฏฺเฐนาติ อจฺฉริยาจินฺเตยฺยาปริเมยฺยสฺส อตฺตโน อานุภาวสฺส โลกสฺส ทสฺสนฏฺเฐน

ยกฺขสฺสาติ วา โลเกน ปูชนียสฺส ฯ อยํ อุปาสโก ขุชฺชุตฺตรา วิย อุปาสิกา เสขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโตติ อาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตา’’ติฯ กิเลสปฺปหานวณฺณํ กเถนฺโตติ กิเลสปฺปหานํ วิสยํ นิมิตฺตํ กตฺวา วณฺณํ กเถนฺโตฯ

[77] สมฺปิณฺฑิตาติ สนฺนิจิตา, คนฺถิตาติ อตฺโถฯ อิเม สตฺตาติ ยํ ยเทว ปริพฺภมนฺตา สตฺตาฯ อตฺตโนว จินฺตยนฺตีติ อวีตตณฺหตาย สกํเยว ปโยชนํ จินฺเตนฺติฯ ตถา หิ มเต ญาตเก อนุโสจนฺตาปิ เตหิ สาเธตพฺพสฺส อตฺตโน ปโยชนสฺเสว วเสน อนุโสจนฺติฯ อุณฺหํ อโหสีติ พลวตา จิตฺตสฺส สนฺตาเปน สนฺตตฺตํ อพฺภนฺตรํ หทยฏฺฐานํ ขทิรงฺคารสนฺตาปิตํ วิย อุณฺหํ อโหสิฯ เตนาห ‘‘โลหิตํ วิลียิตฺถา’’ติฯ ปตฺตมตฺตนฺติ เอกปตฺตปูรมตฺตํฯ อภิสมยสาธิกาย จตุสจฺจเทสนาย สงฺเขเปเนว เทสิตตฺตา อาห – ‘อุคฺฆฏิตญฺญุปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺฐิตา’’ติฯ

อุปาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนา

[78] โกลิเยสูติ พหุวจนวเสนายํ ปาฬิ อาคตาฯ เอวํนามเก ชนปเทติ อตฺถวจนํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ น นิยมิโตติ ‘‘อสุกมฺหิ นาม วิหาเร’’ติ น นิยเมตฺวา วุตฺโตฯ เสนาสเนเยวาติ อาวาเสเยว, น รุกฺขมูลาทิเกฯ เวสกิริยา ฆาสคฺคหณาทินา สมาทาตพฺพฏฺเฐน โควตํ, ตสฺมิํ นิยุตฺโต โควติโกฯ เตนาห ‘‘สมาทินฺนโควโต’’ติฯ ยํ สนฺธายาหุ เวทเวทิโน – ‘‘คจฺฉํ ภกฺเขติ, ติฏฺฐํ มุตฺเตติ, อุปาหา อุทกํ ธูเปติ, ติณานิ ฉินฺทตี’’ติอาทิฯ อยํ อเจโลติ อเจลกปพฺพชฺชาวเสน อเจโล, ปุริโม ปน โควติโก กุกฺกุรวติโกติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปลิกุณฺฐิตฺวาติ อุโภ หตฺเถ อุโภ ปาเท จ สมิญฺชิตฺวาฯ ‘‘อุกฺกุฏิโก หุตฺวา’’ติปิ วทนฺติฯ คมนํ นิปฺผชฺชนํ คตีติ อาห – ‘‘กา คตีติ กา นิปฺผตฺตี’’ติฯ นิปฺผตฺติปริโยสานา หิ วิปากธมฺมปฺปวตฺติฯ กตูปจิตกมฺมวเสน อภิสมฺปเรติ เอตฺถาติ อภิสมฺปราโย, ปรโลโกฯ ตตฺถสฺส จ นิปฺผตฺติํ ปุจฺฉตีติ อาห – ‘‘อภิสมฺปรายมฺหิ กตฺถ นิพฺพตฺตี’’ติฯ กุกฺกุรวตสมาทานนฺติ กุกฺกุรภาวสมาทานํ, ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย อหํ กุกฺกุโร’’ติ กุกฺกุรภาวาธิฏฺฐานํฯ

[79] ปริปุณฺณนฺติ ยตฺตกา กุกฺกุรวิการา, เตหิ ปริปุณฺณํฯ เตนาห ‘‘อนูน’’นฺติฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ เตหิ อโวมิสฺสํฯ กุกฺกุราจารนฺติ กุกฺกุรานํ คมนากาโรติอาทิอาจาเรน กุกฺกุรภาวาธิฏฺฐานจิตฺตมาหฯ ตถา ตถา อากปฺเปตพฺพโต อากปฺโป, ปวตฺติอากาโรฯ โส ปเนตฺถ คมนาทิโกติ อาห ‘‘กุกฺกุรานํ คมนากาโร’’ติอาทิฯ อาจาเรนาติ กุกฺกุรสีลาจาเรนฯ วตสมาทาเนนาติ กุกฺกุรวตาธิฏฺฐาเนนฯ กุกฺกุรจริยาทิเยว ทุกฺกรตปจรณํฯ เตน คติวิปริเยสากาเรน ปวตฺตา ลทฺธิฯ อสฺส กุกฺกุรวติกสฺส อญฺญา คติ นตฺถีติ อิตรคติํ ปฏิกฺขิปติ, อิตราสํ ปน สมฺภโว เอว นตฺถีติฯ นิปชฺชมานนฺติ วตสีลาทีนํ สํโคปนวเสน สิชฺฌมานํฯ ยถา สกมฺมกธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’’ติอาทิมาหฯ อนุตฺถุนสทฺโท จ สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติอาทีสุฯ อยญฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถายญฺจ อนุตฺถุนนโรทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติฯ

[80] วุตฺตนเยเนวาติ อิมินา โควตนฺติ โควตสมาทานํฯ โคสีลนฺติ ควาจารํฯ โคจิตฺตนฺติ ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย โคหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ คฺวากปฺเป ปน วตฺตพฺพํ อวสิฏฺฐํ ‘‘กุกฺกุรากปฺเป วุตฺตสทิสเมวา’’ติ อิมินาว อติทิฏฺฐํ, วิสิฏฺฐญฺจ ยถา ปน ตตฺถาติอาทินา วุตฺตเมวฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กุกฺกุรวตาทีสุ วุตฺตนยเมวฯ

[81] เอกจฺจกมฺมกิริยาวเสนาติ เอกจฺจสฺส อกุสลกมฺมสฺส กุสลกมฺมสฺส กรณปฺปสงฺเคนฯ อิเมสนฺติ โควติกกุกฺกุรวติกานํฯ กิริยาติ โควตภาวนาทิวเสน ปวตฺตา กิริยาฯ ปากฏา ภวิสฺสตีติ ‘‘อิมสฺมิํ กมฺมจตุกฺเก อิทํ นาม กมฺมํ ภชตี’’ติ ปากฏา ภวิสฺสติฯ