‘‘อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺยา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ ‘‘น สกฺโกมี’’ติ, ‘‘อนุวิชฺชาปิ มํ วิญฺญู ครเหยฺยุ’’นฺติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ ‘‘น สกฺโกตี’’ติ วตฺตพฺพํ, อิมินา นเยน ปจฺฉิเมสุปิ จตูสุ ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อติมาเน ภวาสวอวิชฺชาสวาติ วุตฺตํ มาเนน สห ทิฏฺฐิยา อนุปฺปชฺชนโต, อติมาโน ปน กามราเคนปิ อุปฺปชฺชเตวาติ ‘‘อติมาเน กามาสวอวิชฺชาสวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, สฺวายํ นโย วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺโยติ น ทสฺสิโตฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ อาทิโต จตูหิ ฉฏฺเฐน วาติ ปญฺจหิ วาเรหิ, เสเสหิ ตีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสงฺขาปหานํ, สพฺเพหิปิ ปน ภิกฺขุภาเว ฐิตสฺส คิหิโวหารสมุจฺเฉโท กถิโตฯ ตตฺถ สพฺพตฺถ วตฺตํ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ มยฺหํ กาตุํ นปฺปติรูป’’นฺติ ปฏิสงฺขานวเสน อกรณํ ปชหนญฺจ ปฏิสงฺขาปหานํฯ

กามาทีนวกถาวณฺณนา

[42] อุปสุมฺเภยฺยาติ เอตฺถ อุป-สทฺโท สมีปตฺโถ, สุมฺภนํ วิกฺเขปนํฯ เตเนว ตเมนนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห – ‘‘ตสฺส สมีเป ขิเปยฺยา’’ติ, ตสฺส กุกฺกุรสฺส สมีเป อฏฺฐิกงฺกลํ ขิเปยฺยาติ อตฺโถฯ นิมฺมํสตฺตา กงฺกลนฺติ วุจฺจตีติ อิมินา วิคตมํสาย อฏฺฐิกงฺกลิกาย อุรฏฺฐิมฺหิ วา ปิฏฺฐิกณฺฏเก วา สีสฏฺฐิมฺหิ วา กงฺกล-สทฺโท นิรุฬฺโหติ ทสฺเสติฯ สุนิกฺกนฺตนฺติ นิลฺลิขิตํ กตฺวาว นิพฺพิเสสํ ลิขิตํฯ

เอกตฺตุปฏฺฐานสฺส อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา เอกตฺตาฯ เตนาห ‘‘จตุตฺถฌานุเปกฺขา’’ติฯ ยสฺมา ปนสฺส อารมฺมณมฺปิ เอกสภาวเมว, ตสฺมา อาห ‘‘สา หี’’ติอาทิฯ โลกามิสสงฺขาตาติ อปริญฺญาตวตฺถุนา โลเกน อามสิตพฺพโต, โลเก วา อามิโสติ สงฺขํ คตาย วเสน กามคุณานํ กามภาโว จ อามิสภาโว จ, โส เอว นิปฺปริยายโต อามิสนฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ กามคุณามิสาติ กามคุเณ ฉนฺทราคาฯ คหณฏฺเฐน ภุสํ อาทานฏฺเฐนฯ

[43] ฑยนํ อากาเสน คมนนฺติ อาห ‘‘อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺยา’’ติฯ คิชฺฌาทีนํ วาสิผรสุ น โหตีติ อาห – ‘‘มุขตุณฺฑเกน ฑสนฺตา ตจฺเฉยฺยุ’’นฺติฯ วิสฺสชฺเชยฺยุนฺติ เอตฺถ ‘‘วิสฺสชฺชน’’นฺติ อากฑฺฒนํ อธิปฺเปตํ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ, อากฑฺฒนญฺจ อนุพนฺธิตฺวา ปาตนนฺติ อาห ‘‘มํสเปสิํ นเขหิ กฑฺฒิตฺวา ปาเตยฺยุ’’นฺติฯ

[47] ปุริสสฺส อาโรหนโยคฺยํ โปริเสยฺยํฯ

[48] สมฺปนฺนํ สุนฺทรํ ผลมสฺสาติ สมฺปนฺนผลํฯ ผลูปปนฺนนฺติ ผเลหิ อุเปตนฺติ อาห ‘‘พหุผล’’นฺติฯ

[50] สุวิทูรวิทูเรติ อริยสฺส วินเย โวหารสมุจฺเฉทโต สุฏฺฐุ วิทูรภูเต เอว วิทูเร อหํ ฐิโตฯ กสฺสจิ นาม อตฺถสฺสปิ อชานนโต น อาชานนฺตีติ อนาชานียาติ กตฺตุสาธนมสฺส ทสฺเสนฺโต อชานนเกติ อชานนฺตโภชนสีเสน เตสํ ทาตพฺพปจฺจเย วทติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โปตลิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. ชีวกสุตฺตวณฺณนา

[51] กุมาเรน ภโต โปสาปิโตติ กุมารภโต, กุมารภโต เอว โกมารภจฺโจ ยถา ‘‘ภิสกฺกเมว เภสชฺช’’นฺติฯ

อารภนฺตีติ เอตฺถ อารภ-สทฺโท กามํ กามายูหนยญฺญุฏฺฐาปนอาปตฺติอาปชฺชนวิญฺญาปนาทีสุปิ อาคโต, อิธ ปน หิํสเน อิจฺฉิตพฺโพติ อาห – ‘‘อารภนฺตีติ ฆาเตนฺตี’’ติฯ อุทฺทิสิตฺวา กตนฺติ (อ. นิ. ฏี. 3.8.12; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.294) อตฺตานํ อุทฺทิสิตฺวา มารณวเสน กตํ นิพฺพตฺติตํฯ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ เอตฺถ กมฺม-สทฺโท กมฺมสาธโน อตีตกาลิโกติ อาห – ‘‘อตฺตานํ ปฏิจฺจ กต’’นฺติฯ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ ‘‘ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตี’’ติอาทีสุ (ชา. 1.4.75) วิยฯ นิมิตฺตกมฺมสฺสาติ นิมิตฺตภาเวน ลทฺธพฺพกมฺมสฺส, น กรณการาปนวเสนฯ ปฏิจฺจกมฺมํ เอตฺถ อตฺถีติ มํสํ ปฏิจฺจกมฺมํ ยถา ‘‘พุทฺธํ เอตสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติฯ เตสนฺติ นิคณฺฐานํฯ อญฺเญปิ พฺราหฺมณาทโย ตํลทฺธิกา อตฺเถวฯ

การณนฺติ เอตฺถ ยุตฺติ อธิปฺเปตา, สา เอว จ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺตาติ อาห – ‘‘การณํ นาม ติโกฏิปริสุทฺธมจฺฉมํสปริโภโค’’ติฯ อนุการณํ นาม มหาชนสฺส ตถา พฺยากรณํ ยุตฺติยา ธมฺมสฺส อนุรูปภาวโต มํสํ ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อนุญฺญาตํ ตเถว กถนนฺติ กตฺวาฯ