10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[473] อภิปฺปสนฺนาติ อภิสเมจฺจ ปสนฺนาฯ เตนาห – ‘‘อเวจฺจปฺปสาทวเสน ปสนฺนา’’ติฯ พฺราหฺมณี วิคตมลมจฺเฉรตาย ‘‘ตุยฺหํ เทยฺยธมฺมํ รุจฺจนกฏฺฐาเน เทหี’’ติ อาหฯ มคฺเคเนว หิสฺสา มจฺฉริยสฺส ปหีนตฺตา พุทฺธปกฺขพฺราหฺมณปกฺขวเสน อุภโตปกฺขิกาฯ

กิํสูติ กินฺติ ปุจฺฉาวจนํฯ เฉตฺวา อนาทิยิตฺวา วินาเสตฺวาฯ สุขํ เสตีติ จิตฺตสนฺตาปาภาเวน สุเขน สุปติฯ น โสจตีติ ตโต เอว โสกํ นาม วินาเสติฯ โกธนฺติ กุชฺฌนลกฺขณํ โกธํฯ เฉตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ สุขํ เสตีติ โกธปริฬาเหน อปริฑยฺหมานตฺตา สุขํ สุปติฯ โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺสตฺตา น โสจติฯ วิสมูลสฺสาติ ทุกฺขวิปากสฺสฯ มธุรคฺคสฺสาติ อกฺโกสกสฺส ปจฺจกฺโกสเนน, ปหารกสฺส ปฏิปฺปหรเณน ยํ สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาเยว ‘‘มธุรคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ปริโยสานํ ‘‘อคฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ อริยาติ พุทฺธาทโย อริยาฯ

ปญฺหํ กเถสีติ พฺราหฺมโณ กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม โลกปูชิโต, น สกฺกา ยํ วา ตํ วา วตฺวา สนฺตชฺเชตุํ, เอกํ สณฺหปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ โส เอกํ ปุจฺฉาคาถํ อภิสงฺขริตฺวา ‘‘สเจ อสุกสฺส นาม วธํ โรเจมีติ วกฺขติ, เย ตุยฺหํ น รุจฺจนฺติ, เต มาเรตุกาโมสิ, โลกวธาย อุปฺปนฺโน กิํ ตุยฺหํ สมณภาเวนาติ นิคฺคเหสฺสามิฯ สเจ น กสฺสจิ วธํ โรเจมีติ วกฺขติ, อถ นํ ตฺวํ ราคาทีนมฺปิ วธํ น อิจฺฉสิ, ตสฺมา สมโณ หุตฺวา อาหิณฺฑสีติ นิคฺคณฺหิสฺสามีติ อิมํ อุภโตโกฏิกํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมโณ โคตโม เนว คิลิตุํ น อุคฺคิลิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อิมํ ปยฺหํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา อชฺฌาสยานุรูปํ กเถสิฯ โส ปญฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถา ตํ ปพฺพาเชสิ, โส ปพฺพชฺชากิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ

อวภูตาติ อโธภูตาฯ อโธภาโว สตฺตานํ อวฑฺฒิ อวมงฺคลนฺติ อาห – ‘‘อวฑฺฒิภูตา อวมงฺคลภูตาเยวา’’ติฯ ปริภูตาติ ปริภวปฺปตฺตาฯ วิชฺชมานานนฺติ ปาฬิยํ อนาทเร สามิวจนนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมาเนสู’’ติอาหฯ ปกฏฺฐํ, ปวฑฺฒํ วา ญาณนฺติ ปญฺญาณนฺติ ภควโต ญาณํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ

[474] อภิชานิตฺวาติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตฺวาฯ โวสิตโวสานาติ กตกรณียตาย สพฺพโส ปริโสสิตนิฏฺฐาฯ ปารมิสงฺขาตนฺติ ปรมุกฺกํสภาวโต ปารมีติ สงฺขาตํฯ เตนาห ‘‘สพฺพธมฺมานํ ปารภูต’’นฺติฯ พฺรหฺมจริยสฺสาติ สาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปาทกา ชนกา’’ติฯ ‘‘อิทเมวํ ภวิสฺสติ อิทเมว’’นฺติ ตกฺกนํ ตกฺโก, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตกฺกีฯ ยสฺมา โส ตํ ตํ วตฺถุํ ตถา ตถา ตกฺกิตฺวา คณฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตกฺกคาหี’’ติฯ วีมํสนสีโล วีมํสี ปจฺจกฺขภูตมตฺถํ วีมํสนภูตาย ปญฺญาย เกวลํ วีมํสนโตฯ เตนาห ‘‘ปญฺญาจารํ จราเปตฺวา เอวํวาที’’ติฯ ยถาวุตฺตตกฺกีวีมํสีภาเวน ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ เอวเมตนฺติ วตฺวาฯ

[485] อฏฺฐิตปธานวตนฺติ อญฺญตฺถ กิสฺมิญฺจิ ปุคฺคเล อฏฺฐิตปธานวตํ อนญฺญสาธารณํ โภโต โคตมสฺส ปธานํ อโหสิฯ สปฺปุริสปธานวตํ อโหสิ สปฺปุริสปธานวตาธิคตานํ เอตาทิสานํ อรหตํ อจฺฉริยปุคฺคลานํเยว อาเวณิกปธานวตํ อโหสิฯ อชานนฺโตว ปกาเสตีติ อยํ ปุจฺฉิตมตฺถํ สยํ ปจฺจกฺขโต อชานนฺโต เอว เกวลํ สทฺทํ อุปฺปาเทตฺวาว ปกาเสสีติ สญฺญาย อาหฯ อชานนภาเว สนฺเตติ อิเม อธิเทวาติ ปจฺจกฺขโต ชานเน อสติฯ ปณฺฑิเตน มนุสฺเสนาติ โลกโวหารกุสเลน มนุสฺเสน, ตฺวํ ปน โลกโวหาเรปิ อกุสโลฯ วจนตฺถญฺหิ อชานนฺโต ยํ กิญฺจิ วทติฯ อุจฺเจน สมฺมตนฺติ อุจฺจํ สุปากฏํ สพฺพโส ตรุณทารเกหิปิ สมฺมตํฯ ญาตเมตํ ยทิทํ อตฺถิ เทวาติฯ เตนาห ‘‘สุสุทารกาปี’’ติอาทิฯ เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ อธิเทวา นาม สมฺมุติเทเวหิ อธิกเทวาติ กตฺวา, ตทญฺเญ จ มนุสฺเส อธิกภาเว กิเมว วตฺตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สงฺคารวสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ พฺราหฺมณวคฺควณฺณนาฯ

มชฺฌิมปณฺณาสฏีกา สมตฺตาฯ