ตํ ปน นิยมตฺถํ โหตีติ อาห ‘‘กมฺเมเนว พทฺธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, น อญฺญถา’’ติ ฯ จตุตฺเถน ปเทนฯ ยายโตติ คจฺฉโตฯ นิพฺพตฺตโตติ นิพฺพตฺตนฺตสฺสฯ ปวตฺตโตติ ปวตฺตนฺตสฺสฯ

ธุตธมฺมา วิเสสโต ตณฺหาย สนฺตตฺตวเสน วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ตเปนาติ ธุตงฺคตเปนา’’ติฯ เมถุนวิรติ วิเสสโต พฺราหฺมณานํ พฺรหฺมจริยนฺติ สา อิธ พฺรหฺมจริเยนาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติยา’’ติฯ เอเตนาติ อิมินา ‘‘ตเปนา’’ติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ วุตฺเตนฯ เสฏฺเฐนาติ อุตฺตเมนฯ สํกิเลสวิสุทฺธิยา ปริสุทฺเธนฯ พฺรหฺมนฺติ พฺรหฺมภาวํ เสฏฺฐภาวํฯ โส ปเนตฺถ อตฺถโต พฺราหฺมณภาโวติ อาห ‘‘พฺราหฺมณภาวํ อาวหตี’’ติฯ

พฺรหฺมา จ สกฺโก จาติ สกฺกครุกานํ สกฺโก สกฺเกนปิ ครุกาตพฺพโต, พฺรหฺมครุกานํ พฺรหฺมา พฺรหฺมุนาปิ ครุกาตพฺพโตฯ วิชานตนฺติ ปรมตฺถพฺราหฺมณสฺส วิเสสํ ชานนฺตานํ วิญฺญูนํฯ อวิญฺญุโน หิ อปฺปมาณํฯ เตนาห – ‘‘ปณฺฑิตาน’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. สุภสุตฺตวณฺณนา

[462] ตุทิสญฺญาโต คาโม นิคโม เอตสฺสาติ โตเทยฺโย, ตสฺส อตฺตโช โตเทยฺยปุตฺโตติ อาห ‘‘ตุทิคามา’’ติอาทิฯ อาราธโกติ สํราธโกฯ ธมฺมนิสนฺติ ยสฺมา สมฺปาทเนน ปริปูรเณน อิจฺฉิตา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปาทโก ปริปูรโก’’ติฯ ญายติ นิจฺฉเยน คเมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโย, ตโต เอตสฺส สมฺปาทกเหตุภาวโต ญาโย ธมฺโม อริยมคฺโค ตํ ญายํ ธมฺมํฯ เตนาห ‘‘การณธมฺม’’นฺติฯ อนวชฺชนฺติ อวชฺชปฏิปกฺขํฯ

[463] วฏฺฏจารกโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกํ อีการสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวาฯ นิยฺยาเน วา นิยุตฺตํ, นิยฺยานํ สีลนฺติ วา นิยฺยานิกํ, ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกํฯ สา ปน อตฺถโต อกุสลกิริยาติ อาห ‘‘อกุสลปฏิปท’’นฺติฯ

พหุภาววาจโก อิธ มหาสทฺโท ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุวิยาติ อาห ‘‘มหนฺเตหิ พหูหี’’ติฯ อตฺโถติ ปโยชนํฯ มหนฺตานีติ พหุลานิฯ กิจฺจานีติ กาตพฺพานิฯ อธิกรณานีติ อธิการชีวิการูปานิฯ ฆราวาสกมฺมเมว ปญฺจพลิกรณทสอตฺถฏฺฐานภาวโต โลกยาตฺราย จ สมฺปวตฺติฏฺฐานภาวโต ชีวิตวุตฺติยา วา เหตุภาวโต ฆราวาสกมฺมฏฺฐานํฯ

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4);

คาถาย วุตฺตนเยน จูฬนฺเตวาสิกสฺส วิยฯ

[464] อโยนิโส ปวตฺติตํ วาณิชฺชกมฺมํ วิย อปายภูตํ กสิกมฺมํ นิทสฺสนภาเว ฐเปตฺวา อโยนิโสมนสิกรณวเสน ปวตฺตํ ฆราวาสกิจฺจํ สนฺธายาห – ‘‘ยถา กสิ…เป.… เอวํ ฆราวาสกมฺมฏฺฐานมฺปี’’ติฯ พฺราหฺมณภตฺโต อโหสีติ โส กิร พหู พฺราหฺมเณ ธนํ ทตฺวา ยญฺญํ กาเรสิฯ อุปรีติ ‘‘อุปริ อุปฏฺฐาตีติ วเทหี’’ติ พฺราหฺมเณหิ อตฺตโน สมเยน อาจิกฺขาปิโตปิ ยถา อุปฏฺฐิตเมว กเถตฺวา กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต, อถ พฺราหฺมณา – ‘‘อิมินา อมฺหากํ ยญฺเญ โทโส ทินฺโน’’ติ กุชฺฌิตฺวา ตสฺส กเฬวรํ สุสานํ เนตุํ นาทํสุฯ อถสฺส ญาตเกหิ สหสฺเส ทินฺเน ตํ สหสฺสํ คเหตฺวา เคหโต นีหริตุํ อทํสุฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ฉตฺติํส อิตฺถิโย ‘‘เอกา วตฺถํ อทาสิ, เอกา คนฺธํ, เอกา สุมนมาล’’นฺติอาทินา ตํ ตํ ทานมยํ ปุญฺญํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุ สหสฺสอจฺฉราปริวาริกา, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ เวชยนฺตรถํ เปเสตฺวา ปกฺโกสาปิเตน คุตฺติลาจริยภูเตน มหาโพธิสตฺเตน ปุจฺฉิตา ตํ ตํ อตฺตนา กตํ ปุญฺญํ พฺยากริํสุฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สกลาย คุตฺติลวิมานกถาย ทีเปตพฺพ’’นฺติฯ วณิชฺชกมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชมานนฺติ เอตฺถ ตสฺส วิปชฺชมานากาโร เหฏฺฐา วุตฺโตฯ เอวํ ปพฺพชฺชกมฺมฏฺฐานมฺปิ วิปชฺชมานํ อปฺปผลํ โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ สีเลสุ อปริปูรการิโนติอาทิ ตสฺส วิปชฺชนาการทสฺสนํฯ

ฌานาทิสุขนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อภิญฺญาวิปสฺสนาทิสุขสฺส วิย สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธิํ สีลสมฺปทาทิสุขสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อรหตฺตมฺปิ ปาปุณาติ ปเคว เสกฺขปุถุชฺชนสมฺปตฺติโยติ อธิปฺปาโยฯ

จาคสีเสนาติ ปธานภูเตน จาเคน ทาเนน ตํ อวสฺสยํ กตฺวาฯ เอตฺถ เต น โกจิ อผาสุกภาโวติฯ อุชุกํ กตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวา, สมฺปโยเชตฺวาติ อตฺโถฯ ตปจริยนฺติ อคฺคิปริจรณํ, ตปจริยญฺจ พฺรหฺมจริยคฺคหณา ทุฏฺฐุลฺลภาวโตฯ

[466] อชานนภาวนฺติ อสพฺพญฺญุภาวํฯ ภควโต ปน สพฺพญฺญุภาโว สเทวเก โลเก ชลตเล ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ปตฺถริตฺวา ฐิโต, น เม อิทํ ปติรูปํ, ตโต ปริวตฺติสฺสามีติ ‘‘พฺราหฺมโณ, โภ, โคตมา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจาหริตุํ ปฏิปกฺเขน อปหริตุํฯ เสตโปกฺขรสทิโสติ ปุณฺฑรีกปตฺตสทิสวณฺโณฯ สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวยุตฺตฏฺฐาเน สุวฏฺฏาฯ นามกํเยวาติ นามมตฺตเมว วจนมตฺตเมวฯ ตถาภูตานํ ภาวสฺสปิ อภาเวน นิหีนํ นาม โหติ, นาม-สทฺโท นิหีนปริยาโยฯ เตนาห – ‘‘ลามกํเยวา’’ติฯ

[467] กตมา วาจา เตสํ เสยฺโยติ เตสํ จงฺกิยาทีนํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ วุจฺจมานวิภาคาสุ วาจาสุ กตมา วาจา เสยฺโยติฯ ‘‘เสยฺยา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ สมฺมุติยาติ อวิลงฺฆิตสาธุมริยาทาย โลกสมฺมุติยาฯ เตนาห ‘‘โลกโวหาเรนา’’ติฯ มนฺตาติ มนฺตาสงฺขาตาย ปญฺญาย มนฺเตตฺวา ชานิตฺวาฯ เตนาห ‘‘ตุลยิตฺวา’’ติฯ อตฺถสํหิตนฺติ เหตุสญฺหิตํฯ ตํ ปน เอกํสโต ยุตฺติยุตฺตํ โหตีติ อาห – ‘‘การณนิสฺสิต’’นฺติฯ อาวุโตติอาทีสุ อาทิโต อภิมุขํ ญาณคติยา วิพนฺธเนน อาวุโต, อาวริเยน วิเสสโต ญาณคติยา นิพนฺธเนน นิวุโต, เอวํ โอผุโฏ ปลิคุณฺฐิโตฯ ปริโยนทฺโธติ สมนฺตโต โอนทฺโธ ฉาทิโตฯ เตนาห ‘‘ปลิเวฐิโต’’ติฯ

[468] สเจ เอตํ การณมตฺถีติ ‘‘นิสฺสฏฺฐติณกฏฺฐุปาทาโน อคฺคิ ชลตี’’ติ เอตํ การณํ สเจ อตฺถิ ยทิ สิยา, โส อปโร ติณกฏฺฐุปาทาโน อคฺคิ ยทิ ภเวยฺยฯ สโทโส สาทีนโว สปริกฺกิเลโสฯ ปริสุทฺโธติ อุปกฺกิเลสาภาเวน สพฺพโส สุทฺโธฯ ชาติ อาทีนํ อภาเวนาติ ชาติปจฺจยานํ กมฺมกิเลสานํ นิคฺคเมนฯ

[469] น นิจฺจลา ติฏฺฐนฺตีติ ตตฺถ ปกฺขิปิตพฺพสฺส ลพฺภมานตฺตา ยถาปญฺญตฺตํ หุตฺวา นิจฺจลา อกมฺปิยา น ติฏฺฐนฺติฯ ตํ โทสํ ตํ อูนตาโทสํฯ

อญฺญสฺมิํ อสตีติ อตฺถภญฺชกมุสาวาเท อสติฯ โส หิ อตฺตโน สนฺตกสฺส อทาตุกามตาทิวเสน ปวตฺตสฺส อกมฺมปถปฺปตฺตสฺส มุสาวาทภาวสฺส วิปรีโต อญฺโญ อิธ อธิปฺเปโตฯ ตถา หิ อิตโร เยภุยฺเยน วฬญฺชิตพฺพโต โวหริตพฺพโต วฬญฺชกมุสาวาโทติ อาหฯ น กทาจิ มุสาวาทีติ ทฺเว กถา น กเถนฺติฯ พาหิรกานํ อนวชฺชตปสมฺมตายปิ นิสฺสิโตติ วตฺตุํ อาห ‘‘สีลวา ตปนิสฺสิตโก โหติ’’ติฯ วิวฏมุขา มนฺตชฺเฌนมณฺฑิตา สพฺพโส สชฺฌายา โหนฺติ, น อิตเรติ อาห ‘‘ปพฺพชิตา นิจฺจํ สชฺฌายนฺตี’’ติฯ

[470] จิรํ นิกฺขนฺโตติ นิคฺคโต หุตฺวา จิรกาเลฯ น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ สติสมฺโมหโต มคฺคานญฺจ อญฺญถา กรณโตฯ จิรายิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ มคฺโค’’ติ กถนสฺส จิรายนํฯ วิตฺถายิตตฺตนฺติ อสปฺปฏิภานํฯ ตํ ปน สอุปมาห ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

พลสมฺปนฺโนติ กายพเลน สมนฺนาคโตฯ ปมาณกตํ กมฺมํ นาม ปมาณกรานํ ราคาทิกิเลสานํ อวิกฺขมฺภิตตฺตา ‘‘ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจร’’นฺติ อาห, เตสํ ปน วิกฺขมฺภิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจร’’นฺติฯ ตตฺถาปิ วิเสสโต อปฺปมญฺญาภาวนา สมฺภวตีติ อาห ‘‘เตสุปี’’ติอาทิฯ นิรีหกตฺตา ยถา อปฺปมาณสมญฺญา ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมาณํ…เป.… วุจฺจตี’’ติ อาหฯ น โอหียติ น ติฏฺฐตีติ กตูปจิตมฺปิ กามาวจรกมฺมํ ยถาธิคเต มหคฺคตชฺฌาเน อปริหีเน ตํ อภิภวิตฺวา อาสีเทตฺวา ปสฺเส โอหียกํ กตฺวา ปฏิสนฺธิํ ทาตุํ สมตฺถภาเวน น ติฏฺฐติฯ ลคฺคิตุนฺติ อาวริตุํ ฯ ฐาตุนฺติ ปติฏฺฐาตุํฯ ผริตฺวาติ ปฏิปฺผริตฺวาฯ ปริยาทิยิตฺวาติ ตสฺส สามตฺถิยํ เขเปตฺวาฯ กมฺมสฺส ปริยาทิยนํ นาม วิปากุปฺปาทพนฺธนเมวาติ อาห – ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[473] อภิปฺปสนฺนาติ อภิสเมจฺจ ปสนฺนาฯ เตนาห – ‘‘อเวจฺจปฺปสาทวเสน ปสนฺนา’’ติฯ พฺราหฺมณี วิคตมลมจฺเฉรตาย ‘‘ตุยฺหํ เทยฺยธมฺมํ รุจฺจนกฏฺฐาเน เทหี’’ติ อาหฯ มคฺเคเนว หิสฺสา มจฺฉริยสฺส ปหีนตฺตา พุทฺธปกฺขพฺราหฺมณปกฺขวเสน อุภโตปกฺขิกาฯ

กิํสูติ กินฺติ ปุจฺฉาวจนํฯ เฉตฺวา อนาทิยิตฺวา วินาเสตฺวาฯ สุขํ เสตีติ จิตฺตสนฺตาปาภาเวน สุเขน สุปติฯ น โสจตีติ ตโต เอว โสกํ นาม วินาเสติฯ โกธนฺติ กุชฺฌนลกฺขณํ โกธํฯ เฉตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ สุขํ เสตีติ โกธปริฬาเหน อปริฑยฺหมานตฺตา สุขํ สุปติฯ โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺสตฺตา น โสจติฯ วิสมูลสฺสาติ ทุกฺขวิปากสฺสฯ มธุรคฺคสฺสาติ อกฺโกสกสฺส ปจฺจกฺโกสเนน, ปหารกสฺส ปฏิปฺปหรเณน ยํ สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาเยว ‘‘มธุรคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ปริโยสานํ ‘‘อคฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ อริยาติ พุทฺธาทโย อริยาฯ

ปญฺหํ กเถสีติ พฺราหฺมโณ กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม โลกปูชิโต, น สกฺกา ยํ วา ตํ วา วตฺวา สนฺตชฺเชตุํ, เอกํ สณฺหปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ โส เอกํ ปุจฺฉาคาถํ อภิสงฺขริตฺวา ‘‘สเจ อสุกสฺส นาม วธํ โรเจมีติ วกฺขติ, เย ตุยฺหํ น รุจฺจนฺติ, เต มาเรตุกาโมสิ, โลกวธาย อุปฺปนฺโน กิํ ตุยฺหํ สมณภาเวนาติ นิคฺคเหสฺสามิฯ สเจ น กสฺสจิ วธํ โรเจมีติ วกฺขติ, อถ นํ ตฺวํ ราคาทีนมฺปิ วธํ น อิจฺฉสิ, ตสฺมา สมโณ หุตฺวา อาหิณฺฑสีติ นิคฺคณฺหิสฺสามีติ อิมํ อุภโตโกฏิกํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมโณ โคตโม เนว คิลิตุํ น อุคฺคิลิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อิมํ ปยฺหํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา อชฺฌาสยานุรูปํ กเถสิฯ โส ปญฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถา ตํ ปพฺพาเชสิ, โส ปพฺพชฺชากิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ

อวภูตาติ อโธภูตาฯ อโธภาโว สตฺตานํ อวฑฺฒิ อวมงฺคลนฺติ อาห – ‘‘อวฑฺฒิภูตา อวมงฺคลภูตาเยวา’’ติฯ ปริภูตาติ ปริภวปฺปตฺตาฯ วิชฺชมานานนฺติ ปาฬิยํ อนาทเร สามิวจนนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมาเนสู’’ติอาหฯ ปกฏฺฐํ, ปวฑฺฒํ วา ญาณนฺติ ปญฺญาณนฺติ ภควโต ญาณํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ