สคฺเค นิพฺพตฺโต นาม นตฺถิ อกตฺตพฺพเมว กรณโตฯ เทวโลกปริยาปนฺนธนํ มนุสฺสานํ อุปกปฺปปุญฺญาภาวโต ปุพฺเพ อตฺตนา นิหิตธนํ ‘‘อสุเก จา’’ติ อาจิกฺขิตฺวา คโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โฆฏมุขสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. จงฺกีสุตฺตวณฺณนา

[422] ตสฺมินฺติ สาลวเนฯ อุตฺตเรน โอปาสาทนฺติ โอปาสาทคามสฺส อุตฺตรทิสายํฯ อุตฺตเรนาติ เอน-สทฺทโยเคน หิ โอปาสาทนฺติ อุปโยควจนํฯ อชฺฌาวสตีติ เอตฺถ อธิ-อา-สทฺทานํ อนตฺถนฺตรตํ หทเย กตฺวา อาห ‘‘วสตี’’ติฯ อิทานิ เตสํ อตฺถวิเสสภาวิตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิภวิตฺวา วา อาวสตี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ โอปาสาทปเทฯ สตฺตุสฺสทนฺติอาทีสุ ปน กถนฺติ อาห – ‘‘ตสฺส อนุปฺปโยคตฺตาว เสสปเทสู’’ติฯ อุป-อนุ-อธิ-อิติ-เอวํ-ปุพฺพเก วสนกิริยยาฏฺฐาเน อุปโยควจนเมว ปาปุณาตีติ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อุปสคฺควเสน ปเนตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อุสฺสทตา นาเมตฺถ พหุลตาติ ตํ พหุลตํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหุชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อาวชฺชิตฺวาติ ปริกฺขิปิตฺวาฯ

รญฺญา วิย ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ราชโภคฺคํฯ รญฺโญ ทายภูตนฺติ กุลปรมฺปราย โภคฺคภาเวน รญฺญา ลทฺธทายภูตํฯ เตนาห ‘‘ทายชฺชนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ราชนีหาเรน ปริภุญฺชิตพฺพโต อุทฺธํ ปริโภคลาภสฺส เสฏฺฐเทยฺยตา นาม นตฺถีติ อาห – ‘‘ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชสงฺเขเปน ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ ติตฺถปพฺพตาทีสูติ นทีติตฺถปพฺพตปาทคามทฺวารอฏวีมุขาทีสุฯ นิสฺสฏฺฐปริจฺจตฺตนฺติ มุตฺตจาควเสน ปริจฺจตฺตํ กตฺวาฯ เอเตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํฯ

[423] ติ สนฺนิปติตาฯ โย โกจิ วิญฺญูนํ อิจฺฉิโต ปญฺโห, ตสฺส ปุจฺฉิตสฺส ยาถาวโต กถนสมตฺโถ ปุจฺฉิตปญฺหพฺยากรณสมตฺโถฯกุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา เอตสฺสาติ มหามตฺโตฯ

[424] เตติ ‘‘นานาเวรชฺชกา’’ติ วุตฺตพฺราหฺมณาฯ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.303; อ. นิ. ฏี. 3.5.134) เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา วิญฺญาเยยฺย, สุชาตสทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553; เถรคา. 818) อาโรหปริณาหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสเนว สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อโนรสปุตฺตวเสนปิ โลเก มาตุปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉียตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณีโก’’ติ วุตฺตํฯ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยุคสทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุคา’’ติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห – ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น อวกฺขิตฺโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อุภโต…เป.… ปิตามหยุคาติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโตฯ อกฺขิตฺโตติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ อนุปกุฏฺโฐติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคมฺปิ หิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

อิสฺสโรติ อธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมผเลน อีสนสีโลฯ สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตาติ อฑฺฒตาปริยายภาเวน วทนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาหฯ มหนฺตํ ธนมสฺส ภูมิคตญฺเจว เวหาสฏฺฐญฺจาติ มหทฺธโนฯ ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺสฯ วทนฺติ ‘‘อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ อนุปสงฺกมนการณํ กิตฺเตมา’’ติฯ

อธิกรูโปติ วิสิฏฺฐรูโป อุตฺตมสรีโรฯ ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโยฯ เตนาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติฯ ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโกฯ เตนาห ‘‘จิตฺตปสาทชนนโต’’ติฯ

วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยา ฯ สรีรนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺโฐ กรจรณคีวาสีสาทิ อวยวสมุทาโย, โส จ สณฺฐานมุเขน คยฺหตีติ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ ปรมาย…เป.… สมฺปตฺติยา จา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพวณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ วุตฺตํ ‘‘เสฏฺเฐน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตถา หิ พุทฺธา จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติฯ พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ สุวณฺณาโภติ อตฺโถฯ อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาห ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสน สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติฯ น พฺรหฺมุชุคตฺตตํฯ อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายาติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนาย โอกาโส น ขุทฺทโกฯ เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิฯ

ยมนิยมลกฺขณํ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวา, ตํ ปนสฺส รตฺตญฺญุตาย วุทฺธํ วฑฺฒิตํ สีลํ อสฺส อตฺถีติ วุทฺธสีลี, เตน จ สพฺพทา สมาโยคโต วุฑฺฒสีเลน สมนฺนาคโตฯ ปญฺจสีลมตฺตเมว สนฺธาย วทนฺติ ตโต ปรํ สีลสฺส ตตฺถ อภาวโต เตสญฺจ อชานนโตฯ

ฐานกรณสมฺปตฺติยา สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กตฺถจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยญฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อถ วา ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ, ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ วากฺยํ, เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อตฺถญาปนสาธนตาย วาจาว กรณนฺติ วากฺกรณํ, อุทาหรณโฆโสฯ คุณปริปุณฺณภาเวน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพอตฺถสฺสฯ ปูเร ปุณฺณภาเวฯ ปูเรติ จ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ อาธาเร ภุมฺมํ, ทุติยสฺมิํ วิสเยฯ สุขุมาลตฺตเนนาติ อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหภาวมาหฯ อปลิพุทฺธาย ปิตฺตเสมฺหาทีหิฯ สนฺทิฏฺฐํ สพฺพํ ทสฺเสตฺวา วิย เอกเทสกถนํฯ วิลมฺพิตํ สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํฯ ‘‘สนฺทิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ สนฺทิทฺธํ สนฺเทหชนกํฯ อาทิ-สทฺเทน ขลิตานุกฑฺฒิตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวาติ อิมินา จสฺส วาจาย อตฺถปาริปูริํ วทนฺติฯ

[425] สทิสาติ เอกเทเสน สทิสาฯ น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อญฺเญสุ ลพฺภนฺติฯ อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิสคุเณฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ โคปทกนฺติ คาวิยา ปเท ฐิตอุทกํฯ กุลปริยาเยนาติ กุลานุกฺกเมนฯ

ตตฺถาติ มญฺจเกฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปสีติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ

ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยนฺติ อาห ‘‘อริยํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติฯ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเฐนฯ กตฺถจิ จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสา ยสฺมา จตุวีสติยา ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺยา อปริเมยฺยา มคฺคผลามตํ ปิวนฺติฯ โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอวฯ ตสฺมา อนุตฺตราจารสิกฺขาปนวเสเนว ภควา พหูนํ อาจริโยฯ เตติ กามราคโต อญฺเญ ภควตา ปหีนกิเลเสฯ

อปาปปุเรกฺขาโรติ อปาเปหิ ปุรกฺขรียติ, น วา ปาปํ ปุรโต กโรตีติปิ อปาปปุเรกฺขาโรติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นว โลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อปาเปติ ปาปปปฏิปกฺเข ปาปรหิเต จฯ พฺรหฺมนิ ภวา, พฺรหฺมุโน วา หิตา ครุกรณาทินา, พฺรหฺมานํ วา มคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมญฺญา, ตสฺสา พฺรหฺมญฺญาย ปชายฯ

ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทาติ เอตฺถ รชฺชํ รฏฺฐํ ราชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ กตฺวาฯ ตเทกเทสภูตา ปเทสา ปน ชนปโท ชนา ปชฺชนฺติ เอตฺถ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺตีติ กตฺวาฯ ปุจฺฉาย โทสํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ภควา วิสฺสชฺเชติ เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ จินฺเตตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ นวกาติ อาคนฺตุกภาเวน อมฺหากํ อภินวาฯ

[426] โอปาเตติ นิปฺปาเตตีติ อตฺโถฯ ตถาภูโต จ ตตฺถ เปสิตา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปเวเสตี’’ติฯ สํปุรกฺขโรนฺตีติ สกฺกจฺจํ ปุพฺพงฺคมํ กโรนฺติฯ เตนาห ‘‘ปุรโต กตฺวา วิจรนฺตี’’ติฯ

[427] สุทฺเท พหิ กตฺวา รโห สาสิตพฺพฏฺเฐน มนฺตา เอว ตํตํอตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปทนฺติ มนฺตปทํ เวทํฯ เตนาห ‘‘เวโท’’ติฯ เอวํ กิราติ ปรมฺปรภาเวน อาภตนฺติ อาจริยปรมฺปราย อาภตํฯ

ปาวจนสงฺขาตสมฺปตฺติยาติ ปมุขวจนมฺหิ อุทตฺตาทิสมฺปตฺติยาฯ สาวิตฺติอาทีหิ ฉนฺทพนฺเธหิ วคฺคพนฺเธหิ จาติ คายตฺตีอาทีหิ อชฺฌายานุวากาทีหิ ฉนฺทพนฺเธหิ จ วคฺคพนฺเธหิ จฯ สมฺปาเทตฺวาติ ปทสมฺปตฺติํ อหาเปตฺวาฯ ปวตฺตาโรติ วา ปาวจนวเสน วตฺตาโรฯ สชฺฌายิตนฺติ คายนวเสน สชฺฌายิตํ, ตํ ปน ปเทเนว อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘ปทสมฺปตฺติวเสนา’’ติฯ อญฺเญสํ วุตฺตนฺติ ปาวจนวเสน อญฺเญสํ วุตฺตํฯ ราสิกตนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺรหฺมาทิวเสน อชฺฌายานุวากาทิวเสน ราสิกตํฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวาติ ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคญาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตํ, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ทิพฺพจกฺขุสทิเสน ปุพฺเพนิวาสญาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิญฺจ โอโลเกตฺวาฯ ปาวจเนน สห สํสนฺเทตฺวาติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ยํ วจนํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ, เตน สห อวิรุทฺธํ กตฺวาฯ น หิ เตสํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิโต อตฺโถ ปจฺจกฺโข โหติฯ อปราปเรติ อฏฺฐกาทีหิ อปราปเร, ปจฺฉิมา โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนาฯ ปกฺขิปิตฺวาติ อฏฺฐกาทีหิ คนฺถิตมนฺตปเทสุ กิเลสสนฺนิสฺสิตปทานํ ตตฺถ ตตฺถ ปเท ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ วิรุทฺเธ อกํสูติ พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตาทีสุ (ขุ. นิ. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ) อาคตนเยเนว สํกิเลสิกตฺถทีปนโต ปจฺจนีกภูเต อกํสุฯ

[428] ปฏิปาฏิยา ฆฏิตาติ ปฏิปาฏิยา สมฺพทฺธาฯ ปรมฺปรสํสตฺตาติ อาทานิยาย ยฏฺฐิยา สํสตฺตาฯ เตนาห ‘‘ยฏฺฐิคฺคาหเกน จกฺขุมตา’’ติฯ ปุริมสฺสาติ มณฺฑลากาเรน ฐิตาย อนฺธเวณิยา สพฺพปุริมสฺส หตฺเถน สพฺพปจฺฉิมสฺส กจฺฉํ คณฺหาเปตฺวาฯ ทิวสมฺปีติ อเนกทิวสมฺปิ ฯ จกฺขุสฺส อนาคตภวํ ญตฺวา ยถาอกฺกนฺตฏฺฐาเนเยว อนุปติตฺวา อกฺกมนํว สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กหํ จกฺขุมา กหํ มคฺโค’’ติ ปริเวทิตฺวาฯ

ปาฬิอาคเตสุ ทฺวีสูติ สทฺธา อนุสฺสโวติ อิเมสุ ทฺวีสุฯ เอวรูเปติ ยถา สทฺธานุสฺสวา, เอวรูเป เอว ปจฺจกฺขคาหิโนติ อตฺโถฯ ตโยติ รุจิอาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติโยฯ

ภูตวิปากาติ ภูตตฺถนิฏฺฐายกา อธิปฺเปตตฺถสาธกา, วุตฺตวิปริยาเยน อภูตตฺถวิปากา เวทิตพฺพา ฯ เอตฺถาติ เอเตสุ สทฺธายิตาทิวตฺถูสุฯ เอกํเสเนว นิฏฺฐํ คนฺตุํ นาลํ อเนกนฺติกตฺตา สทฺธาทิคฺคาหสฺสฯ อุปริ ปุจฺฉาย มคฺคํ วิวริตฺวา ฐเปสิ สจฺจานุรกฺขาย ญาตุกามตาย อุปฺปาทิตตฺตาฯ ปสฺสติ หิ ภควา – มยา ‘‘สจฺจมนุรกฺขตา…เป.… นิฏฺฐํ คนฺตุ’’นฺติ วุตฺเต สจฺจานุรกฺขณํ ญาตุกาโม มาณโว ‘‘กิตฺตาวตา’’ติอาทินา ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา สจฺจานุโพเธ ปุจฺฉาย อวสรํ ทตฺวา ตสฺส อุปนิสฺสเย อุปการธมฺเม กเถสฺสามีติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปริ ปุจฺฉาย มคฺคํ วิวริตฺวา ฐเปสี’’ติฯ

[430] อตฺตานญฺเญว สนฺธาย วทติ, ยโต วุตฺตํ ปาฬิยํ – ‘‘ยํ โข ปนายมายสฺมา ธมฺมํ เทเสติ, คมฺภีโร โส ธมฺโม ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ’’ติอาทิฯ ลุพฺภนฺตีติ โลภนียา ยถา ‘‘อปายคมนียา’’ติ อาห ‘‘โลภนีเยสุ ธมฺเมสูติ โลภธมฺเมสู’’ติฯ ยถา วา รูปาทิธมฺมา โลภนียา, เอวํ โลโภติ อาห ‘‘โลภนีเยสุ ธมฺเมสูติ โลภธมฺเมสู’’ติฯ เตเนวาห – ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203)ฯ เอเส นโย เสสปททฺวเยปิฯ

[432] นิเวเสตีติ ฐเปติ ปฏฺฐเปติฯ ปยิรุปาสตีติ อุปฏฺฐานวเสน อุปคนฺตฺวา นิสีทติฯ สุยฺยติ เอเตนาติ โสตนฺติ อาห ‘‘ปสาทโสต’’นฺติฯ ตญฺหิ สวนาย โอทหิตพฺพนฺติฯ ธาเรติ สนฺธาเรติ ตตฺเถว มนํ ฐเปติฯ อตฺถโตติ ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถโตฯ การณโตติ ยุตฺติโต เหตุทาหรเณหิ อุปปตฺติโตฯ โอโลกนนฺติ เอวเมตนฺติ ยถาสภาวโต ปญฺญาจกฺขุนา ทฏฺฐพฺพตํ ขมนฺติ, ตญฺจ มหนฺตสฺส มณิโน ปชฺชลนฺตสฺส วิย อาวิกตฺวา อตฺถสฺส จิตฺเต อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘อิธา’’ติอาทิฯ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทติ กตฺตุกามตาสงฺขาโต กุสลจฺฉนฺโทฯ วายมตีติอาทิโต จตุนฺนมฺปิ วีริยานํ วเสน วายามํ ปรกฺกมํ กโรติฯ มคฺคปธานํ ปทหตีติ มคฺคาวหํ มคฺคปริยาปนฺนญฺจ สมฺมปฺปธานํ ปทหติ, ปทหนวเสน ตํ ปริปูเรติฯ ปรมสจฺจนฺติ อโมฆธมฺมตฺตา ปรมตฺถสจฺจํฯ สหชาตนามกาเยนาติ มคฺคปญฺญาสหชาตนามกาเยน ฯ ตเทวาติ ตเทว ปรมสจฺจํ นิพฺพานํฯ เตเนวาห – ‘‘สจฺฉิกิริยาภิสมเยน วิภูตํ ปากฏํ กโรนฺโต ปสฺสตี’’ติฯ

[433-4] มคฺคานุโพโธติ มคฺคปฏิปาฏิยา โพโธ พุชฺฌนํ, เยสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน มคฺคปฺปฏิเวโธ, เตสํ ปฏิปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตมานํ สามญฺญผลํ, มคฺเคน ปฏิวิทฺธานิ สจฺจานิ, ปรมตฺถสจฺจเมว วา อนุรูปพุชฺฌนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สจฺจานุปฺปตฺตีติ ผลสจฺฉิกิริยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ สติ เหฏฺฐา วุตฺตา สทฺธาปฏิลาภาทโย ทฺวาทส ธมฺมา สจฺจานุปฺปตฺติยา อุปการา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตสํเยวาติ เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวาทสนฺน’’นฺติฯ นายํ ‘‘เตสํเยวา’’ติ ปทสฺส อตฺโถฯ สติปิ กุสลวิปากาทิภาเวน นานตฺเต วตฺถารมฺมณภูมิกิจฺจาทิวเสน ปน สทิสาติ อุปายโตว มคฺคธมฺมา อาเสวิตา พหุลีกตา ผลภูตาติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ตํสทิเส ตพฺโพหารํ กตฺวา ‘‘เตสํ มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ อาเสวนาคหณํ สมตฺถิตํ, น อญฺญถาฯ น หิ เอกจิตฺตกฺขณิกานํ มคฺคธมฺมานํ อาเสวนา, พหุลีกมฺมํ วา อตฺถีติฯ ตุลนาติ วิปสฺสนาฯ สา หิ วุฏฺฐานคามินิภูตา มคฺคปฺปธานสฺส พหุการา ตสฺส อภาเว มคฺคปฺปธานสฺเสว อภาวโต, เอวํ อุสฺสาโห ตุลนาย ฉนฺโท อุสฺสาหสฺส พหุกาโรติอาทินา เหฏฺฐิมสฺส อุปริมูปการตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อาห – ‘‘อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จงฺกีสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. เอสุการีสุตฺตวณฺณนา

[437] โกฏฺฐาสนฺติ มํสภาคํฯ ลคฺคาเปยฺยุนฺติ นฺหารุนา วา วาเกน วา พนฺธิตฺวา ปุริสสฺส หตฺเถ วา วสนเคเห วา โอลมฺพนวเสน พนฺเธยฺยุํฯ สตฺถธมฺมนฺติ สตฺถิเกสุ สตฺถวาเหน ปเณตพฺพํ อาณาธมฺมํฯ ตสฺส นิกฺขมนตฺถนฺติ ตํ มูลํ สตฺถิเกหิ นิตฺถรณตฺถํฯ ปาปํ อสฺสาติ ปริจรนฺตสฺส ปาริจริยาย อหิตํว อสฺสฯ เตนาห ‘‘น เสยฺโย’’ติฯ อุจฺจกุลีนาทโย ทุติยวาราทีหิ วุจฺจนฺติ, อิธ อุปธิวิปตฺติสมฺปตฺติโย ปาปิยาทิปเทหิ วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห – ‘‘ปาปิโยติ ปาปโก ลามโก อตฺตภาโว อสฺสา’’ติฯ เสยฺยํโสติ หิตโกฏฺฐาโส, หิตสภาโวติ อตฺโถฯ อุจฺจกุลีนตาติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อุจฺจากุลีนตฺเตนา’’ติฯ ‘‘วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.305; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. 53; อป. อฏฺฐ. 2.7.20; พุ. วํ. อฏฺฐ. 4.4; จริยา. อฏฺฐ. 1.นิทานกถา; 2.ปกิณฺณกกถา; ที. นิ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. 1.2.1; อ. นิ. ฏี. 1.1.1; วชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; เนตฺติ. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. 1.1) วิย วณฺณสทฺโท อิธ ปสํสาปริยาโยติ อาห ‘‘เวสฺโสปิ หิ อุฬารวณฺโณ โหตี’’ติฯ

[440] ‘‘นิรโว ปทสทฺโท โสฬารโคตฺตสฺส อกิณฺณมตฺติกาปตฺโต ติฏฺเฐยฺย อสงฺคจารี’’ติ วุตฺตตฺตา ภิกฺขา จริตพฺพาว, อยํ เตสํ กุลธมฺโมติ อธิปฺปาโยฯ หริตฺวาติ อปเนตฺวาฯ สตฺตชีโว สตฺตวาณิชโกฯ โคเปติ รกฺขตีติ โคโป, อารกฺขาธิกาเร นิยุตฺโตฯ อสนฺติ ลูนนฺติ เตนาติ อสิตํ, ลวิตฺตํฯ วิวิธํ ภารํ อาภญฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ เอตฺถาติ พฺยาภงฺคี, กาชํฯ

[441] อนุสฺสรโตติ อนุสฺสรณเหตุ กุลวํสานุสฺสรณกฺขเณ ขตฺติโยติอาทินา สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ เตนาห ‘‘โปราเณ…เป.… อนุสฺสริยมาเน’’ติฯ อุจฺจนีจตฺตชานนตฺถญฺจ กุลววตฺถานํ กตํ โหตีติ ขตฺติยาทิกุลกมฺมุนา เตสํ จตุนฺนํ วณฺณานํ สนฺธนํ ชีวิกํ ปญฺญเปนฺติ พฺราหฺมณา, ตถาคโต ปน โลกุตฺตรธมฺมเมว ปุริสสฺส สนฺธนํ ปญฺญเปติ เตน สตฺตสฺส โลกคฺคภาวสิทฺธิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอสุการีสุตฺตวณฺณนา ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ