เมนู

ตาทิโสติ ยาทิโส ‘‘ปารคู สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ปททฺวเยน วุตฺโต, ตาทิโสฯ ฉหิ อากาเรหีติ ปชานนาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ฉหิ อากาเรหิฯ

กามญฺเจตฺถ ทฺเว เอว ปุจฺฉาคาถา ทฺเว จ วิสฺสชฺชนาคาถา, ปุจฺฉาปฏิปาฏิยา ปน อสงฺกรโต จ วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตติ, ตํ นิทฺธาเรตุํ กิํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ เวเทหิ คตตฺตาติ เวเทหิ มคฺคญาเณหิ ปารงฺคตตฺตาฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีหิ วิชฺชานํ อตฺถิตาย โพธิตตฺตาฯ ปาปธมฺมานนฺติ ฉตฺติํสปาปธมฺมานํ โสตฺถานํ มคฺคํ ปาปเนน นิสฺเสสโต โสธิตตฺตาฯ

[395] ธมฺโม นาม อรหตฺตมคฺโค กุสลธมฺเมสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ ตสฺส อนุรูปธมฺมภาวโต อนุธมฺโม นาม เหฏฺฐิมมคฺคผลธมฺมาฯ โย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ น ปฏิปชฺชติ, โส ตถาคตํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเฐติ นามฯ โย ปน ปฏิปชฺชนฺโต จ ทนฺธาภิญฺญตาย กมฺมฏฺฐานโสธนตฺถํ อนฺตรนฺตรา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อเนกวารํ กถาเปติ, โส เอตฺตาวตา ธมฺมาธิกรณํ ตถาคตํ วิเหเฐตีติ น วตฺตพฺโพฯ น หิ ภควโต ธมฺมเทสนาย ปริสฺสโม อตฺถิ, อยญฺจ อตฺโถ มหาสุทสฺสนสุตฺตาทีหิ (ที. นิ. 2.241 อาทโย) ทีเปตพฺโพ, ตสฺมา – ‘‘สจฺจธมฺมสฺส อนุธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺเพ วุตฺตเมว พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปรกาเล เจตฺถ ปรินิพฺพานมฺปิ สงฺคยฺหติ, ตํ ปน อิมสฺมิํ คหิตเมว โหตีติ อาห ‘‘เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คหิต’’นฺติฯ

พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. เสลสุตฺตวณฺณนา

[396] เกณิโยติ ตสฺส นามํ, ปุพฺเพ เกณิยา ชีวิกากปฺปนโตติ วทนฺติฯ ชฏิโลติ ชฏาธโรฯ พฺราหฺมณชาติกตฺตา โกฏิสารตาย จ พฺราหฺมณมหาสาโลฯ ปโยเชตฺวา นิสฺสโย หุตฺวา วสติ, รตฺติํ กามสมฺปตฺติํ อนุภวตีติ วา โยชนาฯ สุสงฺขตนฺติ สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ เจว มริจสิงฺคีเวราทีหิ จ สุฏฺฐุ อภิสงฺขตํฯ

ปฏิกฺเขปปสนฺนตายาติ อโหวตายํ อปฺปิจฺโฉ, โย นิมนฺติยมาโนปิ น สาทิยตีติ อุปนิมนฺติยมานสฺส ปฏิกฺเขเป ติตฺถิยานํ ปสนฺนภาวโตติฯ ตํ กถํ? วิรุทฺธเมตนฺติ ‘‘อการณเมต’’นฺติ ปฏิกฺขิปติฯ

[398] กปฺปสหสฺเสหิปิ…เป.… อโหสีติ อิทํ นานุสฺสวสิทฺธํ อนุมานคฺคหณํ สนฺธายาหฯ ปเทติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปทปฺปมาเณ’’ติฯ ปชฺชติ นิกฺขิปติ เอตฺถาติ วา ปทํ ปกติยา ปาทนิกฺขิปฏฺฐานํ, ตสฺมิํ ปเทฯ กีฬาปสุตตาทินา ปมาทํ อาปชฺชติฯ โพธิสตฺตจาริกนฺติ ทุกฺกรจริยํ สนฺธาย วทติฯ

[399] ปริปุณฺณตายาติ อนูนตายฯ อหีนงฺคตายาติ อเวกลฺลภาวโตฯ โรจตีติ รุจิ, เทหปฺปภา, โสภณา รุจิ เอตสฺสาติ สุรุจิฯ อาโรหสมฺปตฺติ กายสฺส ปมาณยุตฺตอุจฺจตาฯ ปริณาหสมฺปตฺติ กิสถูลภาววชฺชิตปริณาหตาฯ สณฺฐานสมฺปตฺติ อวยวานํ สุสณฺฐิตตาฯ จารุทสฺสโนติ ปิยทสฺสโน เตนาห ‘‘สุจิรมฺปี’’ติอาทิฯ สุวณฺณสทิสวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มทฺทิตฺวา สิลานิฆํเสเนว ปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนสุวณฺณรูปวณฺโณฯ มหาปุริสภาวํ พฺยญฺเชนฺติ ปกาเสนฺตีติ พฺยญฺชนานิ, มหาปุริสลกฺขณานีติ อาห ‘‘ปฐมํ วุตฺตพฺยญฺชนาเนวา’’ติฯ

ปุพฺเพ วุตฺตนฺติ ‘‘สุรุจี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ‘‘อาทิจฺโจว วิโรจสี’’ติ ปุน วุตฺตํฯ ‘‘จารุทสฺสโน สุวณฺณวณฺโณสี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ กญฺจนาภตฺตโจ’’ติ ปุน วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘อุตฺตรคาถายปิ เอเสว นโย’’ติฯ สาติสยํ อุตฺตมวณฺเณ วณฺเณตฺวา อุตฺตมวณฺณิโนติ ปเทน สนฺตํ ปกาเสตีติ อาห ‘‘อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺสา’’ติฯ อุตฺตมสารถีติ เสฏฺฐปุริสสารถิฯ ตตฺถ ตตฺถ ชมฺพุวนสณฺฑมณฺฑิตตาย ชมฺพุทีโป ‘‘ชมฺพุสณฺโฑ’’ติ วุจฺจติฯ อิสฺสริยนฺติ จกฺกวตฺติสฺสริยํฯ

ชาติขตฺติยาติ ชาติมนฺโต ขตฺติยาฯ ราชาภิราชาติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท ปูชตฺโถติ อาห ‘‘ราชูนํ ปูชนีโย’’ติฯ

อปฺปมาณาติ อปริมาณา โลกธาตุโยฯ ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) หิ วุตฺตํฯ

ธมฺมราชา อนุตฺตโรติ เอตฺถ วุตฺตอนุตฺตรภาวํ ‘‘ยาวตา หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กตฺวา ธมฺมราชภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สฺวาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺเมนาติ ปฏิเวธธมฺเมนฯ เตนาห ‘‘อนุตฺตเรเนวา’’ติฯ อนุตฺตเรนาติ วิสิฏฺเฐน อุตฺตเมนฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ธมฺเมนาติ ปฏิปตฺติธมฺเมนาติปิ สงฺคยฺหติฯ ปริยตฺติธมฺเมนาติ เทสนาธมฺเมน อาณาจกฺกํ ปวตฺเตมีติ โยชนาฯ เทสนาญาณปฏิเวธญาณวิภาคํ ธมฺมจกฺกเมว วาฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ปฏิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ

ตถาคเตน ชาโตติ ตถาคเตน เหตุนา อริยาย ชาติยา ชาโตฯ เหตุอตฺเถ กรณวจนํฯ อนุชาโตติ จ วุตฺเต อนุ-สทฺทสฺส วเสน ตถาคตนฺติ จ อุปโยควจนเมว โหติ, โส จ อนุ-สทฺโท เหตุอตฺถโชตโกติ อาห ‘‘ตถาคตํ เหตุํ อนุชาโต’’ติฯ อวญฺญาตพฺพภาเวน ชาโตติ อวชาโต ทุปฺปฏิปนฺนตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทุสฺสีโล’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ โกกาลิกํ อารพฺภ ‘‘ปุริสนฺตกลิ อวชาโต’’ติฯ ปุตฺโต นาม น โหติ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ อฏฺฐิตตฺตาฯ เอวมาหาติ ‘‘อนุชาโต ตถาคต’’นฺติ เอวมาหฯ

วิชฺชาติ มคฺควิชฺชาฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ นนุ จ มคฺโค ภาเวตพฺเพน คหิโตติ? สจฺจํ คหิโต, สพฺเพ จ ปน สตฺต ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ วิชฺชาย อภิญฺเญยฺยภาโว วุตฺโตฯ อิมินา วา นเยน สพฺเพสมฺปิ อภิญฺเญยฺยภาโว วุตฺโต เอวาติ เวทิตพฺโพฯ ผเลน วินา เหตุภาวสฺเสว อภาวโต เหตุวจเนน ผลสิทฺธิ, นิโรธสฺส จ สมฺปาปเนน มคฺคสฺส เหตุภาโวฯ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตเนน ตณฺหาย สมุทยภาโวติ อิมมตฺถํ สงฺคหิตเมว อตฺถโต อาปนฺนตฺตาฯ ยุตฺตเหตุนาติ ยุตฺติยุตฺเตน เหตุนา พุทฺธภาวํ สาเธติ สจฺจวินิมุตฺตสฺส พุชฺฌิตพฺพสฺส อภาวโต สจฺจสมฺโพธเนเนว จ ตสฺส อนวเสสโต พุทฺธตฺตาฯ อตฺถวจนญฺเจตํ, ปโยควจนานิ ปน – พฺราหฺมณ, อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สพฺพถา อวิปรีตธมฺมเทสโน, สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา สพฺพตฺถ อวิปรีตมาจิกฺขติ ยถาหํ สพฺพมคฺคเทสโกติ ฯ กิํ ปน ภควา สยเมว อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ อาโรเจตีติ? มหากรุณาย อญฺเญสํ มหาวิสยโตฯ ตตฺถ ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมี’’ติอาทีนิ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285; 2.341; กถา. 405) สุตฺตปทานิ อิทเมว จ สุตฺตปทํ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํฯ

สลฺลกนฺตโนติ สลฺลานํ สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ โรคสฺสาติ กิเลสโรคสฺสฯ ตสฺมาติ อปุนปวตฺติปาทเนน ติกิจฺฉนโตฯ พฺรหฺมํ วา เสฏฺฐํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ เอวํ อาคตายาติ อิมินา –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ

ถินมิทฺธํ เตปญฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺฐโมฯ

ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติ;

เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี’’ติฯ (สุ. นิ. 438-441);

เอวํ วุตฺตํ นววิธํ เสนํ สงฺคยฺหติฯ วเส วตฺเตตฺวาติ สมุจฺฉินฺทเนน อนุปฺปาทตาปาทเนน วเส วตฺเตตฺวาฯ กุโตจิ อภโย นิพฺภโยฯ

สยเมว ทฏฺฐพฺพนฺติ เยน เยน อธิคโต, เตน เตน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพํ หิตฺวา อสมฺโมหโต ปจฺจเวกฺขณาญาเณเนว สามํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติฯ ปสฏฺฐา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิฯ ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก, เอวํ อิทํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อถ วา ทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติ, ทิฏฺฐเมว สนฺทิฏฺฐํ, สนฺทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก ยถา วตฺถยุคํ อรหตีติ วตฺถยุคิโกฯ สนฺทิฏฺฐิกํ ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาลํ, อกาลเมว อกาลิกํ, น กาลนฺตรํ เขเปตฺวา ผลํ เทติ, อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลํ เทตีติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺตโน ผลปฺปทาเน ปกฏฺโฐ กาโล ปตฺโต อสฺสาติ กาลิโก, โลกิโย กุสลธมฺโม, อิทํ ปน สมนนฺตรผลตฺตา น กาลิกํฯ

[400] ‘‘มหายญฺญํ ปวตฺตยี’’ติอาทีสุ เกวลํ ทานธมฺมาทีสุ ยญฺญปริยายสมฺภวโต ‘‘พฺราหฺมณานํ ยญฺญาภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ พฺราหฺมณา หิ ‘‘อคฺคิมุขา เทวา’’ติ อคฺคิชุหนปุพฺพกํ ยญฺญํ วิทหนฺติฯ

เตนาห ‘‘อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถ’’ติ ‘‘ภูรฺภุว? สฺว?’’ อิติ สาวิตฺตี ปุพฺพกตฺตา มุขํ ปุพฺพงฺคมํ ฯ ‘‘มุขมิว มุข’’นฺติอาทีสุ วิย อิธาปิ ปธานปริยาโย มุขสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนุสฺสานํ เสฏฺฐโต ราชา ‘มุข’นฺติ วุตฺโต’’ติ อาหฯ อาธารโตติ โอคาหนฺตีนํ นทีนํ อาธารภาวโต ปฏิสรณโต คนฺตพฺพฏฺฐานภาวโตฯ สญฺญาณโตติ จนฺทโยควเสน อชฺช อสุกนกฺขตฺตนฺติ ปญฺญายนโตฯ อาโลกกรณโตติ นกฺขตฺตานิ อภิภวิตฺวา อาโลกกรณโตฯ โสมฺมภาวโตติ สีตหิมวาสีตวาตูปกฺขรภาวโตฯ ตปนฺตานนฺติ ทีปสิขา อคฺคิชาลา อสนิวิจกฺกนฺติ เอวมาทีนํ วิชฺชลนฺตานํฯ อายมุขํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวนฯ

ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิฯ เต สรณสฺสาติ เต สรณสฺส จ, เต สรณภาวมูลกตฺตา อิตรทฺวยสฺส จ, ยถาวุตฺต เต-ปเทน วุตฺตตฺถโต ปรสฺส จาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เต ตุยฺหํ, อิตรสฺส จ สรณสฺส อโห อานุภาโว’’ติฯ อาวุตฺติวเสน วา เต สรณสฺสาติ เอตฺถ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ – ตุยฺหํ สรณภูตสฺส จ อิตรสรณสฺส จ อานุภาโวติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เสลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนา

[401] อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐตฺตา วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชโต อาคตา, ตตฺถ ชาตาติ วา เวรชฺชกา, เอวํ ชาตา โข ปน เต, ยสฺมา วตฺถาภรณาทิวิภาเคน นานปฺปการา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาเวรชฺชกาน’’นฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เวรชฺชสฺเสว วเสน นานปฺปการตา วุตฺตาฯ ยญฺญุปาสนาทินาติ ยญฺญานุภวนมนฺตชฺเฌนทกฺขิณปริเยสนาทินาฯ จตุวณฺณสาธารณนฺติ ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนํ วณฺณานํ สาธารณํ สํสารสุทฺธิปาปตสฺสนํฯ นฺหานสุทฺธิยาติ ติตฺถสมุทฺทขาเตสุ มนฺตชปฺปนปุพฺพกํ สายํตติยอุทโกโรหนาทินฺหานสุทฺธิยาฯ ภาวนาสุทฺธิยาติ ปรมโชติภูตาย ปุริสภาวนาสงฺขาตาย สุทฺธิยาฯ วาปิตสิโรติ โอโรปิตเกโสฯ ตเมว หิ สิโร วาปิตนฺติ วุจฺจติฯ