5. พฺราหฺมณวคฺโค

1. พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา

[383] ‘‘มหาสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติอาทีสุ (มหาว. 38) อุฬารตา วิสโย, ‘‘มหาชนกาโย สนฺนิปตี’’ติอาทีสุ สมฺพหุลภาววิสโย, อิธ ปน ตทุภยมฺปิสฺส อตฺโถติ ‘‘มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปิจฺฉตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภาทีนํ สงฺคโหฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตนาติ เอตฺถ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ (สํ. นิ. 2.41; 3.998, 1004) – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ทิฏฺฐิสีลานํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโยฯ ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.11; ปริ. 274) ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.12; ปริ. 274) วจนโต ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยวฯ

โอฏฺฐปหตกรณวเสน อตฺถวิภาควเสนฯ สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ นิฆณฺฑูติ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ ขณฺฑติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุฯ โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโตฯ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํฯ เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นลจริยาทิปกรณํฯ

ฐานกรณาทิวิภาคโต นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตหีติ อกฺขรปฺปเภทา, สิกฺขานิรุตฺติโยฯ เอเตสนฺติ เวทานํฯ เต เอว เวเท ปทโส กายตีติ ปทโกฯ ตํ ตํ สทฺทํ ตทตฺถญฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, สทฺทสตฺถํฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ วยตีติ วโย, น วโย อวโย, น อวโย อนวโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิ อปริกิลนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺธาเรติ ปูเรตีติ อตฺโถฯ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ อวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย…เป.… น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํฯ

[384] ครูติ ภาริยํ อตฺตานํ ตโต โมเจตฺวา คมนํ ทุกฺกรํ โหติฯ อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติ นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภาทิฯ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิสทฺทโยเคน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํฯ

ลกฺขณานีติ ลกฺขณทีปนานิ มนฺตปทานิฯ อนฺตรธายนฺตีติ น เกวลํ ลกฺขณมนฺตานิเยว, อญฺญานิปิ พฺราหฺมณานํ ญาณพลาภาเวน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘เอกสตํ อทฺธริยํ ทิปญฺญาสมตฺตโต สามา’’ติอาทิฯ ปณิธิมหโต สมาทานมหโตติอาทินา ปจฺเจกํ มห-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ปณิธิมหนฺตตาทิ จสฺส พุทฺธวํสจริยาปิฏกวณฺณนาทิวเสเนว เวทิตพฺโพฯ นิฏฺฐาติ นิปฺผตฺติโยฯ ชาติสามญฺญโตติ ลกฺขณชาติยา ลกฺขณภาเวน สมานภาวโตฯ ยถา หิ พุทฺธานํ ลกฺขณานิ สุวิสุทฺธานิ สุปริพฺยตฺตานิ ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ จกฺกวตฺตีนํฯ เตนาห ‘‘น เตเหว พุทฺโธ โหตี’’ติฯ

อภิรูปตา ทีฆายุกตา, อปฺปาตงฺกตา พฺราหฺมณาทีนํ ปิยมนาปตาติ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิฯ ทานํ ปิยวจนํ อตฺถจริยา สมานตฺตตาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิฯ รญฺชนโตติ ปีติชนนโตฯ

จกฺกํ จกฺกรตนํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, สมฺปตฺติจกฺเกหิ สยํ วตฺเตติ, เตหิ จ ปรํ สตฺตนิกายํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, ปรหิตาวโห อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต วตฺตนํ เอตสฺส อตฺถีติ จกฺกวตฺตี, อปฺปฏิหตํ วา อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตี, อปฺปฏิหตํ วา อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, ขตฺติยมณฺฑลาทิสญฺญิตํ จกฺกํ สมูหํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม รญฺชนตฺเถน ราชาติ ธมฺมราชาฯ โกปาทีติ อาทิ-สทฺเทน กามโลภมานมทาทิเก สงฺคณฺหาติฯ วิชิตาวีติ วิชิตวาฯ เกนจิ อกมฺปิยฏฺเฐน ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ ทฬฺหภตฺติภาวโต วา ชนปโท ถาวริยํ ปตฺโต เอตฺถาติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ จิตฺตีกตภาวาทินาปิ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 6.3; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.223; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.226; มหานิ. อฏฺฐ. 50) จกฺกสฺส รตนฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ รตินิมิตฺตตาย วา จิตฺตีกตาทิภาวสฺส รติชนนฏฺเฐน เอกสงฺคหตาย วิสุํ อคฺคหณํฯ

อิเมหิ ปน รตเนหิ ราชา จกฺกวตฺตี ยํ ยมตฺถํ ปจฺจนุโภติ, ตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อชิตํ ชินาติ มเหสกฺขตาสํวตฺตนิยกมฺมนิสฺสนฺทภาวโตฯ วิชิเต ยถาสุขํ อนุวิจรติ หตฺถิรตนํ อสฺสรตนญฺจ อภิรุหิตฺวา เตสํ อานุภาเวน อนฺโตปาตราเสเยว สกลํ ปถวิํ อนุสํยายิตฺวา ราชธานิยํ ปจฺจาคมนโตฯ ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ เตน ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส สํวิธานโตฯ เสเสหีติ มณิรตนอิตฺถิรตนคหปติรตเนหิฯ ตตฺถ มณิรตเนน โยชนปฺปมาเณ เทเส อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนาทินา สุขมนุภวติ, อิตฺถิรตเนน อติกฺกนฺตมานุสรูปสมฺปตฺติทสฺสนาทิวเสน, คหปติรตเนน อิจฺฉิติจฺฉิตมณิกนกรชตาทิธนปฺปฏิลาภวเสนฯ อุสฺสาหสตฺติโยโค เยน เกนจิ อปฺปฏิหตาณาจกฺกภาวสิทฺธิโตฯ หตฺถิอสฺสรตนาทีนํ มหานุภาวตฺตา โกสสมฺปตฺติยาปิ ปภาวสมฺปตฺติสิทฺธิโต ‘‘หตฺถิ…เป.… โยโค’’ติ วุตฺตํฯ โกโส หิ นาม สติ อุสฺสาหสมฺปตฺติยํ (อุคฺคเตชสฺส สุกุมารปรกฺกมสฺส ปสนฺนมุขสฺส สมฺมุเข ปาปุณาติ)ฯ ปจฺฉิเมนาติ ปริณายกรตเนนฯ ตญฺหิ สพฺพราชกิจฺเจสุ กุสลํ อวิรชฺฌนปโยคํฯ เตนาห ‘‘มนฺตสตฺติโยโค’’ติฯ ติวิธสตฺติโยคผลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เสเสหีติ เสเสหิ ปญฺจหิ รตเนหิฯ

อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ อโทสสงฺขาเตน กุสลมูเลน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อุปฺปาทิตกมฺมสฺส อานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ โสมฺมตรรตนชาติกตฺตาฯ มชฺฌิมานิ มณิอิตฺถิคหปติรตนานิฯ อโลภ…เป.… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ อุฬารธนสฺส อุฬารธนปฏิลาภการณสฺส จ ปริจฺจาคสมฺปทาเหตุกตฺตาฯ ปจฺฉิมนฺติ ปริณายกรตนํฯ ตญฺหิ อโมห…เป.… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชติ มหาปญฺเญเนว จกฺกวตฺติราชกิจฺจสฺส ปริเณตพฺพตฺตาฯ

สรณโต ปฏิปกฺขวิธมนโต สูราฯ เตนาห ‘‘อภีรุกชาติกา’’ติฯ อสุเร วิชินิตฺวา ฐิตตฺตา วีโร, สกฺโก เทวานมินฺโท, ตสฺส องฺคํ เทวปุตฺโต เสนงฺคภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายา’’ติฯ สภาโวติ สภาวภูโต อตฺโถฯ วีรการณนฺติ วีรภาวการณํฯ วีริยมยสรีรา วิยาติ สวิคฺคหวีริยสทิสา สวิคฺคหญฺเจ วีริยํ สิยา, ตํสทิสาติ อตฺโถฯ นนุ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิเสนา นาม นตฺถิ, ยมสฺส ปุตฺตา ปมทฺเทยฺยุํ, อถ กสฺมา ‘‘ปรเสนปมทฺทนา’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ เตน ปรเสนา โหตุ วา มา วา, เต ปน เอวํ มหานุภาวาติ ทสฺเสติฯ ธมฺเมนาติ กตูปจิเตน อตฺตโน ปุญฺญธมฺเมนฯ เตน หิ สญฺโจทิตา ปถวิยํ สพฺพราชาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘สฺวาคตํ เต มหาราชา’’ติอาทิํ วตฺวา อตฺตโน รชฺชํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส นิยฺยาเทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส อิมํ…เป.… อชฺฌาวสตี’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตสฺส ยถาวุตฺตธมฺมสฺส จิรตรํ วิปจฺจิตุํ ปจฺจยภูตํ จกฺกวตฺติวตฺตสมุทาคตํ ปโยคสมฺปตฺติสงฺขาตํ ธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ ‘‘อทณฺเฑน อสตฺเถนา’’ติ อิทํ วจนํ สุฏฺฐุตรํ สมตฺถิตํ โหติ, ยสฺมา ราคาทโย ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชมานา สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, กุสลปวตฺติํ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘ฉทนา, ฉทา’’ติ จ วุตฺตาฯ

วิวฏฺเฏตฺวา ปริวตฺเตตฺวาฯ ปูชารหตา วุตฺตา ‘‘อรหตีติ อรห’’นฺติฯ ตสฺสาติ ปูชารหตายฯ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อรหนฺติฯ พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตา สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานปุพฺพกตฺตา พุทฺธภาวสิทฺธิยาฯ อรหํ วฏฺฏาภาเวนาติ ผเลน เหตุอนุมานทสฺสนํฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เหตุนา ผลานุมานทสฺสนํฯ เหตุทฺวยํ วุตฺตํ ‘‘วิวฏฺโฏ วิจฺฉโท จา’’ติฯ ทุติยเวสารชฺเชนาติ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150) อาคเตน เวสารชฺเชนฯ

ปุริมสิทฺธีติ ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธิฯ ปฐเมนาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150) อาคเตน เวสารชฺเชนฯ ทุติยสิทฺธีติ พุทฺธตฺตสิทฺธิฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150), ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150) จ อาคเตหิ ตติยจตุตฺเถหิ เวสารชฺเชหิฯ ตติยสิทฺธีติ วิวฏฺฏจฺฉทนตา สิทฺธิฯ ยาถาวโต อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมาปเทเสน หิ สตฺถุ วิวฏฺฏจฺฉทภาโว โลเก ปากโฏ อโหสิฯ ปุริมํ ธมฺมจกฺขุนฺติ ปุริมปทํ ภควโต ธมฺมจกฺขุํ สาเธติ กิเลสารีนํ สํสารจกฺกสฺส จ อรานํ หตภาวทีปนโตฯ ทุติยํ ปทํ พุทฺธจกฺขุํ สาเธติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว ตํ สมฺภวโตฯ ตติยํ ปทํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธติ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานทีปนโตฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ หิ วตฺวา ‘‘วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ วจนํ พุทฺธภาวาวหเมว สพฺพกิเลสปฺปหานํ วิภาเวตีติฯ สูรภาวนฺติ ลกฺขณวิภาวเนน วิสทญาณตํฯ

[385] คเวสีติ (ที. นิ. ฏี. 1.287) ญาเณน ปริเยสนํ อกาสิฯ สมานยีติ ญาเณน สงฺกเลนฺโต สมานํ อานยิ สมาหริฯ น สกฺโกติ สํกุจิเต อิริยาปเถ เยภุยฺเยน เตสํ ทุพฺพิภาวนโตฯ กงฺขตีติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อยมตฺโถติ อาห – ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺยนฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทตี’’ติฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส ปุพฺเพ อาสีสนตฺถตํ วตฺวา อิทานิ ตสฺส สํสยตฺถตฺตเมว วิกปฺปนฺตรวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตีหิ ธมฺเมหิ ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหิฯ กาลุสฺสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโวฯ ยสฺมา ภควโต โกโสหิตํ สพฺพพุทฺธาเวณิกํ วตฺถคุยฺหํ สุวิสุทฺธกญฺจนมณฺฑลสนฺนิกาสํ อตฺตโน สณฺฐานสนฺนิเวสสุนฺทรตาย อาชาเนยฺยคนฺธหตฺถิโน วรงฺคจารุภาวํ วิกสมานตปนิยารวินฺทสมุชฺชลเกสราวตฺตวิลาสํ สญฺฌาปภานุรญฺชิตชลวนนฺตราภิลกฺขิต-สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลโสภญฺจ อตฺตโน สิริยา อภิภุยฺย วิราชติ, ยํ พาหิรพฺภนฺตรมเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย จิรกาลํ สุปริจิตพฺรหฺมจริยาธิการตาย สุสณฺฐิตสณฺฐานสมฺปตฺติยา จ โกปีนมฺปิ สนฺตํ อโกปีนเมว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ

ปหูตภาวนฺติ ปุถุลภาวํฯ เอตฺเถว หิ ตสฺส สํสโย, ตนุมุทุสุกุมารตาทีสุ ปนสฺส คุเณสุ ตสฺส วิจารณา เอว นาโหสิฯ

หิริกรโณกาสนฺติ หิริยิตพฺพฏฺฐานํฯ ฉายนฺติ ปฏิพิมฺพํฯ กีทิสนฺติ อาห ‘‘อิทฺธิยา’’ติอาทิฯ ฉายารูปนฺติ ภควโต ปฏิพิมฺพรูปํฯ ตญฺจ โข พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตํ รูปกมตฺตํ ภควโต สรีรวณฺณสณฺฐานาวยวํ อิทฺธิมยํ พิมฺพกมตฺตํ, ตํ ปน ทสฺเสนฺโต ภควา ยถา อตฺตโน พุทฺธรูปํ น ทิสฺสติ, ตถา กตฺวา ทสฺเสติฯ นีหริตฺวาติ ผริตฺวาฯ

กณฺณโสตานํ อุปจิตตนุตมฺพโลมตาย โธตรชตปนาฬิกาสทิสตา วุตฺตาฯ มุขปริยนฺเตติ เกสนฺเตฯ

กิริยากรณนฺติ กิริยาย กายิกสฺส วาจสิกสฺส ปฏิปตฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ กิจฺเจสุฯ ธมฺมกถิกานํ วตฺตํ ทสฺเสตุํ พีชนิคฺคหณํ กตํฯ น หิ อญฺญถา สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อลงฺการภูตํ ปรมุกฺกํสคตํ สิกฺขาสํยมานํ พุทฺธานํ มุขจนฺทมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ โหติฯ

ปตฺถริตวิตานโอลมฺพิตคนฺธทามกุสุมทามเก คนฺธมณฺฑลมาเฬฯ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ สมาปตฺติยา วีตินาเมสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺเตน ปุพฺพภาเคน กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ ปจฺจยทายเกสุ อนุโรธวเสน ปริสํ อุสฺสาเทนฺโต วา ปคฺคณฺหนฺโต, อทายเกสุ วิโรธวเสน ปริสํ อปสาเทนฺโต วาฯ

โยคกฺเขมํ อนฺตรายาภาวํฯ สภาวคุเณเนวาติ ยถาวุตฺตคุเณเนวฯ โภโต โคตมสฺส คุณํ สวิคฺคหํ จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ วิตฺถาเรน สนฺธาเรตุํ อปฺปโหนฺตโตฯ ภวคฺคํ อตินีจํ อุปรูปริ สนฺธาเรตุํ อปฺปโหนฺตโตฯ

[386] ฐานคมนาทีสุ (ที. นิ. ฏี. 2.35) ภูมิยํ สุฏฺฐุ สมํปติฏฺฐิตา ปาทา เอตสฺสาติ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทฯ ตํ ปน ภควโต สุปฺปติฏฺฐิตปาทตํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อคฺคตลนฺติ อคฺคปาทตลํฯ ปณฺหีติ ปณฺหิตลํฯ ปสฺสนฺติ ปาทตลสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ, อุภยเมว วา ปริยนฺตํ ปสฺสํฯ สุวณฺณปาทุกตลํ วิย อุชุกํ นิกฺขิปิยมานํฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกกฺขเณเยวฯ สกลํ ปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ นิกฺขิปเนฯ เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ ภูมิโต อุฏฺฐหตีติ โยชนาฯ

ตตฺราติ ตาย สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย อนุปุพฺพนินฺนาว อจฺฉริยพฺภุตํ อิทํ วุจฺจมานํ นิสฺสนฺทผลํฯ วุตฺตเมวตฺถํ สตฺถุ ติทิวคมเนน สุปากฏํ กาตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘น หี’’ติอาทินา ตํ สมตฺเถติฯ เตน ปฐมลกฺขณโตปิ ทุติยลกฺขณํ มหานุภาวนฺติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อนฺตมโส จกฺกวตฺติรญฺโญ ปริสํ อุปาทาย สพฺโพปิ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโร’’ติฯ ยุคนฺธรปพฺพตสฺส ตาวติํสภวนสฺส จ ปกติปทนิกฺเขปฏฺฐานุปสงฺกมเน เนว พุทฺธานํ, น เทวตานํ อานุภาโว, อถ โข พุทฺธานํ ลกฺขณานุภาโวติ อิมมตฺถํ นิทสฺสิตํฯ สีลเตเชน…เป.… ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวนาติ อิทมฺปิ ลกฺขณนิพฺพตฺตกมฺมวิเสสกิตฺตนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาวนฺเตหีติ สพฺพปเทสวนฺเตหิฯ

นาภิปริจฺฉินฺนาติ นาภิยํ ปริจฺฉินฺนา ปริจฺเฉทวเสน ฐิตาฯ นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏติ ปกติจกฺกสฺส อกฺขพฺภาหตปริหรณตฺถํ นาภิมุเข ฐเปตพฺพปริกฺเขปปฏฺโฏฯ เนมิมณิกาติ เนมิยํ อาวฬิภาเวน ฐิตมณิกาเลขาฯ

สมฺพหุลวาโรติ พหุวิธเลขงฺควิภาวนวาโรฯ สตฺตีติ อาวุธสตฺติฯ สิริวจฺโฉติ สิริมุขํฯ นนฺทีติ ทกฺขิณาวฏฺฏํฯ โสวตฺติโกติ โสวตฺติองฺโกฯ วฏํสโกติ อาเวฬํฯ วฑฺฒมานกนฺติ ปุริสหาริ ปุริสงฺคํฯ โมรหตฺถโกติ โมรปิญฺฉกลาโป, โมรปิญฺฉ ปริสิพฺพิโต วา พีชนิวิเสโสฯ วาลพีชนีติ จามริวาลํฯ สิทฺธตฺถาทิ ปุณฺณฆฏปุณฺณปาติโยฯ ‘‘จกฺกวาโฬ’’ติ วตฺวา ตสฺส ปธานาวยเว ทสฺเสตุํ ‘‘หิมวา สิเนรุ…เป.… สหสฺสานี’’ติ วุตฺตํฯ

อายตปณฺหีติ อิทํ อญฺเญสํ ปณฺหิโต ทีฆตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน อติทีฆตนฺติ อาห ‘‘ปริปุณฺณปณฺหี’’ติฯ ยถา ปน ปณฺหิลกฺขณํ ปริปุณฺณํ นาม โหติ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารคฺเคนาติ มณฺฑลาย สิขายฯ วฏฺเฏตฺวาติ ยถา สุวฏฺฏํ โหติ, เอวํ วฏฺเฏตฺวาฯ รตฺตกมฺพลเคณฺฑุกสทิสาติ รตฺตกมฺพลมยเคณฺฑุกสทิสาฯ

มกฺกฏสฺเสวาติ วานรสฺส วิยฯ ทีฆภาเวน สมตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นิยฺยาสเตเลนาติ ฉทิกนิยฺยาสาทินิยฺยาสสมฺมิสฺเสน เตเลนฯ

ตลุนาติ สุกุมาราฯ

จมฺเมนาติ องฺคุลนฺตรเวฐิตจมฺเมนฯ ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโรติ เอกโต สมฺพทฺธองฺคุลนฺตโรฯ เอกปฺปมาณาติ ทีฆโต สมานปฺปมาณาฯ ยวลกฺขณนฺติ อพฺภนฺตรโต องฺคุลิปพฺเพฐิตํ ยวลกฺขณํฯ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ตํตํปพฺพานํ สมานเทสตาย องฺคุลีนํ ปสาริตกาเล อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตานิ วิย ผุสิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ

สงฺขา วุจฺจนฺติ โคปฺผกา, อุทฺธํ สงฺขา เอเตสนฺติ อุสฺสงฺขา, ปาทาฯ ปิฏฺฐิปาเทติ ปิฏฺฐิปาทสมีเปฯ สุเขน ปาทา ปริวตฺตนฺติ ปาทนามนาทีสุ, เตเนว คจฺฉนฺตานํ เตสํ เหฏฺฐา ปาทตลานิ ทิสฺสนฺติฯ เตนาติ โคปฺผกานํ ปิฏฺฐิปาทโต อุทฺธํ ปติฏฺฐิตตฺตาฯ จตุรงฺคุลมตฺตญฺหิ ตานิ อุทฺธํ อาโรหิตฺวา ปติฏฺฐหนฺติ, นิคุฬฺหานิ จ โหนฺติ, น อญฺเญสํ วิย ปญฺญายมานานิฯ สติปิ เทสนฺตรปฺปวตฺติยํ นิจฺจโลติ ทสฺสนตฺถํ นาภิคฺคหณํฯ

ยสฺมา เอณีมิคสฺส สมนฺตโต เอกสทิสมํสา อนุกฺกเมน อุทฺธํ ถูลา ชงฺฆา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอณีมิคสทิสชงฺฆา’’ติฯ ปริปุณฺณชงฺโฆติ สมนฺตโต มํสูปจเยน ปริปุณฺณชงฺโฆฯ เตนาห ‘‘น เอกโต’’ติอาทิฯ

เอเตนาติ ‘‘อโนนมนฺโต’’ติอาทิวจเนน, ชาณุผาสุภาวทีปเนนาติ อตฺโถฯ อวเสสชนาติ อิมินา ลกฺขเณน รหิตา ชนาฯ ขุชฺชา วา โหนฺติ เหฏฺฐิมกายโต อุปริมกายสฺส รสฺสตายฯ วามนา วา อุปริมกายโต เหฏฺฐิมกายสฺส รสฺสตายฯ เอเตน ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ จกฺกวตฺตินญฺจ อิตเร สตฺตา ขุชฺชา วามนา จาติ ทสฺเสติฯ

โอหิตนฺติ สโมหิตํ อนฺโตคธํฯ ตถาภูตํ ปน ตํ เตน ฉนฺนํ โหตีติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติฯ

สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณวณฺณวณฺโณติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ชาติหิงฺคุลเกนา’’ติอาทิฯ สฺวายมตฺโถ อาวุตฺติญาเยน จ เวทิตพฺโพฯ สรีรปริยาโย อิธ วณฺณสทฺโทติ อธิปฺปาเยน ปฐมวิกปฺปํ วตฺวา ตถารูปาย ปน รุฬฺหิยา อภาวํ มนสิ กตฺวา วณฺณธาตุปริยายเมว วณฺณสทฺทํ คเหตฺวา ทุติยวิกปฺโป วุตฺโตฯ

รโชติ สุขุมรโชฯ ชลฺลนฺติ มลีนภาวาวโห เรณุสญฺจโยฯ เตนาห ‘‘มลํ วา’’ติฯ ยทิ วิวฏฺฏติ, กถํ นฺหานาทีติ อาห ‘‘หตฺถโธวนา’’ติอาทิฯ

อาวฏฺฏปริโยสาเนติ ปทกฺขิณาวฏฺฏาย อนฺเตฯ

พฺรหฺมุโน สรีรํ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อโนนมิตฺวา อุชุกเมว อุคฺคตนฺติ อาห ‘‘พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต’’ติฯ ปสฺสวงฺกาติ ทกฺขิณปสฺเสน วา วามปสฺเสน วา วงฺกาฯ

หตฺถปิฏฺฐิอาทิวเสน สตฺต อุสฺสทา เอตสฺสาติ สตฺตุสฺสโทฯ

สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ สีหปุพฺพทฺธํ, ปริปุณฺณาวยวตาย สีหปุพฺพทฺธํ วิย สกโล กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ สีหสฺเสวาติ สีหสฺส วิยฯ สณฺฐนฺตีติ สณฺฐหนฺติฯ นานาจิตฺเตนาติ วิวิธจิตฺเตนฯ ปุญฺญจิตฺเตนาติ ปารมิตาปุญฺญจิตฺตรูเปนฯ จิตฺติโตติ สญฺชาตจิตฺตภาโวฯ

ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ ปิฏฺฐิพาหานํ เวมชฺฌํ, ปิฏฺฐิมชฺฌสฺส อุปริภาโคฯ จิตํ ปริปุณฺณนฺติ อนินฺนภาเวน จิตํ, ทฺวีหิ โกฏฺเฏหิ สมตลตาย ปริปุณฺณํฯ อุคฺคมฺมาติ อุคฺคนฺตฺวาฯ

นิคฺโรธปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑโล นิคฺโรธปริมณฺฑโล เอกสฺส ปริมณฺฑลสทฺทสฺส โลปํ กตฺวาฯ น หิ สพฺโพ นิคฺโรโธ มณฺฑโลฯ เตนาห ‘‘สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ’’ติฯ ปริมณฺฑลสทฺทสนฺนิธาเนน วา ปริมณฺฑโลว นิคฺโรโธ คยฺหตีติ ปริมณฺฑลสทฺทสฺส โลเปน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโล’’ติฯ ยาวตกฺวสฺสาติ โอ-การสฺส ว-การาเทสํ กตฺวา วุตฺตํฯ

สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธติ สมํ สุวฏฺฏิตกฺขนฺโธฯ โกญฺจา วิย ทีฆคลา, พกา วิย วงฺกคลา, วราหา วิย ปุถุลคลาติ โยชนาฯ สุวณฺณาลิงฺคสทิโสติ สุวณฺณมยขุทฺทกมุทิงฺคสทิโสฯ

รสคฺคสคฺคีติ มธุราทิเภทํ รสํ คสนฺติ อนฺโต ปเวสนฺตีติ รสคฺคสา, รสคฺคสานํ อคฺคา รสคฺคสคฺคา, ตา เอตสฺส สนฺตีติ รสคฺคสคฺคีฯ เตนาติ โอชาย อผรเณน, หีนธาตุกตฺตา เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ

‘‘หนู’’ติ สนฺนิสฺสยทนฺตาธารสฺส สมญฺญา, ตํ ภควโต สีหหนุสทิสํ, ตสฺมา ภควา สีหหนุฯ ตตฺถ ยสฺมา พุทฺธานํ รูปกายสฺส ธมฺมกายสฺส จ อุปมา นาม นิหีนุปมาว, นตฺถิ สมานุปมา, กุโต อธิกูปมา, ตสฺมา อยมฺปิ นิหีนุปมาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติภาควเสน มณฺฑลตาย ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิฯ

ทนฺตานํ อุจฺจนีจตา อพฺภนฺตรพาหิรปสฺสวเสนปิ เวทิตพฺพา, น อคฺควเสเนวฯ เตนาห ‘‘อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ วิยา’’ติฯ อยปฏฺฏนฺติ จ กกจํ อธิปฺเปตํฯ วิสมาติ วิสมสณฺฐานาฯ

วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตสรตาย ฉินฺนสฺสราปิฯ อเนกาการตาย ภินฺนสฺสราปิฯ กากสฺส วิย อมนุญฺญสรตาย กากสฺสราปิฯ อปลิพุทฺธตฺตาติ อนุปทฺทุตวตฺถุกตฺตาฯ วตฺถุนฺติ จ อกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานมาหฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตติ เอตฺถ อฏฺฐงฺคานิ ปรโต อาคมิสฺสนฺติฯ มญฺชุโฆโสติ มธุรสฺสโรฯ

กรวีกสทฺโท เยสํ สตฺตานํ โสตปถํ อุปคจฺฉติ, เต อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา ปกติํ ชหาเปตฺวา อวเส กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวํ มธุโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริท’’นฺติอาทิมาหฯ ตํ ปีตินฺติ ตํ พุทฺธคตํ ปีติํฯ เตเนว นีหาเรน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนฺตํ อวิชหิตฺวา วิกฺขมฺภิตกิเลสา เถรานํ สนฺติเก ลทฺธธมฺมสฺสวนสปฺปายา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ปริปกฺกญาณตาย ‘‘สตฺตหิ…เป.… ปติฏฺฐาสี’’ติฯ สตฺตสตมตฺเตน โอโรธชเนน สทฺธิํ ปทสาว เถรานํ สนฺติกํ อุปคตตฺตา ‘‘สตฺตหิ ชงฺฆาสเตหิ สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํฯ

อภินีลเนตฺโตติ อธิกนีลเนตฺโตฯ อธิกนีลตา จ สาติสยํ นีลภาเวน เวทิตพฺพา, น เนตฺเต นีลวณฺณสฺเสว อธิกภาวโตติ อาห ‘‘น สกลนีลเนตฺโตวา’’ติอาทิฯ ปีตโลหิตวณฺณา เสตมณฺฑลคตราชิวเสน, นีลเสตกาฬวณฺณา ปน ตํตํมณฺฑลวเสเนว เวทิตพฺพาฯ

จกฺขุภณฺฑนฺติ อกฺขิทลนฺติ เกจิ, อกฺขิทลปตฺตนฺติ อญฺเญฯ อกฺขิทเลหิ ปน สทฺธิํ อกฺขิพิมฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺหิ วินิคฺคตคมฺภีรโชตนาปิ ยุตฺตา โหติฯ

อุณฺณาสทฺโท โลเก อวิเสสโต โลมปริยาโย, อิธ ปน โลมวิเสสวาจโกติ อาห ‘‘อุณฺณโลม’’นฺติฯ นลาฏมชฺฌชาตาติ นลาฏมชฺฌคตาฯ โอทาตตาย อุปมา, น มุทุตายฯ รชตปุพฺพุฬกาติ รชตมยตารกาฯ

ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ ยสฺมา พุทฺธา จกฺกวตฺติโน จ ปริปุณฺณนลาฏตาย ปริปุณฺณสีสพิมฺพตาย จ ‘‘อุณฺหีสสีสา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา เต ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ ‘‘อุณฺหีสสีโส’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ อิทานิ ตํ อตฺถทฺวยํ ภควติ สุปฺปติฏฺฐิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตสฺสหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สณฺหตมตาย สุวณฺณวณฺณตาย จ รญฺโญ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ กปฺปสีสาติ ทฺวิธาภูตสีสาฯ ผลสีสาติ ผลสทิสสีสาฯ อฏฺฐิสีสาติ มํสสฺส อภาวโต ตโจปริโยนทฺธอฏฺฐิมตฺตสีสาฯ ตุมฺพสีสาติ ลาพุสทิสสีสาฯ ปพฺภารสีสาติ ปิฏฺฐิภาเคน โอลมฺพมานสีสาฯ ปุริมนเยนาติ ปริปุณฺณนลาฏตาปกฺเขนฯ อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสปฏฺเฏน เวฐิตสีสปเทโส วิยฯ อุณฺหีสํ วิยาติ เฉเกน สิปฺปินา วิรจิตอุณฺหีสมณฺฑลํ วิยฯ

กมฺมนฺติ เยน เยน กมฺเมน ยํ ยํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตํ, ตํ ตํ กมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกนฺติ ตสฺส ตสฺส ลกฺขณสฺส ตํกมฺมานุรูปตาฯ ลกฺขณนฺติ ตสฺส มหาปุริสลกฺขณสฺส อวิปรีตสภาโวฯ ลกฺขณานิสํสนฺติ ตํ ลกฺขณปฏิลาเภน ลทฺธพฺพคุโณฯ อิมานิ กมฺมาทีนีติ อิมานิ อนนฺตรํ วุตฺตานิ กมฺมกมฺมสริกฺขกาทีนิ ทสฺเสตฺวา ตํ สรูปโต วิภาเวตฺวา กเถตพฺพานิ สํวณฺณเกนฯ

รตนวิจิตฺตสุวณฺณโตรณํ ตสฺมิํ กาเล มนุสฺสโลเก นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เทวนคเร’’ติฯ สพฺพโส สุปุปฺผิตสาลรุกฺโข อสาธารณโสโภ มนุสฺสูปจาเร น ลพฺภตีติ อาห ‘‘เสลนฺตรมฺหี’’ติฯ กิริยาจารนฺติ กายิกวาจสิกกิริยาปวตฺติํฯ

[387] สตตปาฏิหาริยนฺติ สตตํ จริมภเว สพฺพกาลํ ลกฺขณนิพฺพตฺตกกมฺมานุภาวเหตุกํ พุทฺธาเวณิกํ ปาฏิหาริยํฯ

พุทฺธานํ อติทูเร ปาทํ นิกฺขิปิตุกามานมฺปิ นาติทูเร เอว นิกฺขิปนํ โหตีติ ‘‘น อติทูเร ฐเปสฺสามีติ อุทฺธรตี’’ติ วุตฺตํฯ ปกติสญฺจรณวเสเนตํ วุตฺตํ, ตาทิเสน ปาเทน อเนกโยชเน ฐเปสฺสามีติ อุทฺธรณมฺปิ โหติเยวฯ อติทูรํ หีติอาทิ ปมาณาติกฺกเม โทสทสฺสนํฯ เอวํ สตีติ เอวํ ทกฺขิณปาทวามปาทานํ ยถาธิปฺเปตปติฏฺฐิตฏฺฐาเน สติฯ ปทวิจฺเฉโทติ ปทวารวิจฺเฉโทฯ ยาทิสํ ปสาเรนฺโต วามปาทสฺส อุทฺธรณํ ปติฏฺฐานญฺจ, ทกฺขิณปาทสฺส ตาทิสเมว, อิติ เนสํ อุทฺธรณปติฏฺฐานานํ สมานโต อญฺญมญฺญภาเวน อนูนานธิกตาย วุตฺตํ ‘‘ทกฺขิณปาทกิจฺจํ วามปาเทน นิยมิตํ, วามปาทกิจฺจํ ทกฺขิณปาเทน นิยมิต’’นฺติฯ

ทิวาติ อุปกฏฺฐาย เวลายฯ วิหารภตฺตตฺถายาติ วิหาเร ยถาวุทฺธํ คเหตพฺพภตฺตตฺถายฯ ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตติ ปกติคมเนน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตฯ โอกาสํ น ลภตีติ ปทนิกฺเขปฏฺฐานํ น ลภติฯ อูรุปริยาโย อิธ สตฺถิ-สทฺโทติ อาห ‘‘น อูรุํ อุนฺนาเมตี’’ติฯ ทณฺฑงฺกุสํ วุจฺจติ ทีฆทณฺโฑ องฺกุโส, เตน รุกฺขสาขํ ฉินฺทโต ปุริสสฺส ยถา ปจฺฉาภาเคน ปาทานํ โอสกฺกนํ โหติ, เอวํ ภควโต ปาทา น โอสกฺกนฺตีติ อาห ‘‘รุกฺขสาขาเฉทน…เป.… โอสกฺกาเปตี’’ติฯ โอพทฺธานาพทฺธฏฺฐาเนหิ ปาทํ โกฏฺเฏนฺโต วิยาติ อาพทฺธฏฺฐาเนน อนาพทฺธฏฺฐาเนน จ ปาทขณฺฑํ โกฏฺเฏตฺวา ถทฺธํ กโรนฺโต วิยฯ น อิโต จิโต จ จาเลตีติ อปราปรํ น จาเลติฯ อุสฺสงฺขปาทตาย สุเขเนว ปาทานํ ปริวตฺตนโต นาภิโต ปฏฺฐาย อุปริมกาโย น อิญฺชตีติ เหฏฺฐิมกาโยว อิญฺชติฯ เตนาห ‘‘อุปริม…เป.… นิจฺจโล โหตี’’ติฯ น ชานาติ อนิญฺชนโตฯ กายพเลนาติ คมนปโยคสงฺขาเตน กายคเตน วิเสสพเลนฯ ชวคมนเหตุภูเตน วา กายพเลนฯ เตนาห ‘‘พาหา ขิปนฺโต’’ติอาทิฯ ชเวน คจฺฉนฺโต หิ พาหา ขิปติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติฯ นาคาปโลกิตวเสนาติ นาคสฺส อปโลกนมิว สกลกาเยเนว ปริวตฺเตตฺวา อปโลกนวเสนฯ

อนาวรณญาณสฺสาติ อนาวรณญาณพเลน ทสฺสนสฺสฯ อนาวรณวาโร ปน กาเย ปติฏฺฐิตรูปทสฺสนมฺปิ อนาวรณเมวาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ อินฺทขีลโต ปฏฺฐายาติ นครทฺวาเร อินฺทขีลโต ปฏฺฐายฯ

ปกติอิริยาปเถเนวาติ โอนมนาทิํ อกตฺวา อุชุกคมนาทินา เอวฯ ยทิ เอวํ โกฏฺฐกทฺวารเคหปฺปเวเส กถนฺติ อาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสาน’’นฺติอาทิฯ ปริวตฺเตนฺเตนาติ นิปชฺชนตฺถํ กายํ ปริวตฺเตนฺเตนฯ

หตฺเถหิ คเหตฺวาติ อุโภหิ หตฺเถหิ อุโภสุ กฏิปฺปเทเสสุ ปริคฺคเหตฺวาฯ ปตติ นิสีทนฏฺฐาเน นิปชฺชนวเสน ปตติฯ โอริมํ องฺคํ นิสฺสาย นิสินฺโนติ ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา อุกฺกุฏิกนิสชฺชาย อุปริมกายํ เหฏฺฐิมกาเย ปติฏฺฐเปนฺโตเยว ภารีกรณวเสน โอริมงฺคํ นิสฺสาย นิสินฺโนฯ ฆํสนฺโตติ อานิสทเทเสน อาสนฏฺฐานํ ฆํสนฺโตฯ ปาริมงฺคนฺติ สตฺถิภาคสมฺมทฺทํ อานิสทปเทสํฯ ตเถวาติ ฆํสนฺโต เอวฯ โอลมฺพกํ ธาเรนฺโต วิยาติ โอลมฺพกสุตฺตํ โอตาเรนฺโต วิยฯ เตน อุชุกเมว นิสีทนมาหฯ สรีรสฺส ครุกภาวเหตูนํ ทูรโต สมุปายิตภาเวน สลฺลหุกภาวโต ตูลปิจุํ ฐเปนฺโต วิยฯ

อปฺเปสกฺขานํ มหานุภาวเคหปฺปเวเส สิยา ฉมฺภิตตฺตํ, จิตฺตกฺโขโภ, ทรถวเสน นานปฺปการกปฺปนํ, ภยวเสน ตณฺหาวเสน ปริตสฺสนํ, ตํ สพฺพํ ภควโต นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘น ฉมฺภตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.387) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น ฉมฺภตี’’ติอาทิฯ

อุทกํ ทียติ เอเตนาติ อุทกทานํ, ภิงฺการาทิ อุทกภาชนํฯ พทฺธํ กตฺวาติ หตฺถคตมตฺติกํ วิย อตฺตโน วเส อวตฺตนฺตํ กตฺวาฯ ปริวตฺเตตฺวาติ กุชฺชิตฺวาฯ วิฉฑฺฑยมาโน อุทกสฺส วิกฺขิปนวเสน ฉฑฺฑยมาโนฯ

ตถา น คณฺหาติ, พฺยญฺชนมตฺตาย เอว คณฺหนฺโตฯ ภตฺตํ วา อมนาปนฺติ อาเนตฺวา โยชนาฯ พฺยญฺชเนน อาโลปอตินามนํ, อาโลเปน พฺยญฺชนอตินามนนฺติ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปฐมเมว อสารุปฺปตาย อนิฏฺฐํ วชฺเชตพฺพนฺติ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมิํ อาหริตพฺพวตฺถุสฺมิํ สุปณีตภาเวน รโส ปากโฏ โหติ ญาเณน ปริญฺญาตตฺตาฯ รสเคโธ ปน นตฺถิ เสตุฆาตตฺตาฯ

อสฺสาติ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิปทสฺสฯ

วุตฺตเมตนฺติ ‘‘วิสุทฺธิมคฺเค วินิจฺฉโย อาคโต’’ติ สพฺพาสวสุตฺเต (ม. นิ. 1.23) สํวณฺณยนฺเตน วุตฺตเมตํ, ตสฺมา น เอตฺถ ตํ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย, ตสฺมา โย ตสฺมิํ ตสฺมิํ วินิจฺฉเย วิเสสวาโท อิจฺฉิตพฺโพฯ โส ปรมตฺถมญฺชูสาย วิสุทฺธิมคฺควณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ปตฺตสฺส คหณฏฺฐานนฺติ หตฺเถน ปตฺตสฺส คหณปเทสํฯ วินิวตฺติตฺวาติ ปตฺเต สพฺพํ อามิสคตํ สทฺธิํ ภตฺเตน วินิวตฺติตฺวา คจฺฉติฯ ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ เกลายนวเสน อติกฺกนฺตปมาณํ อารกฺขํ ฐเปติฯ จีวรโภคนฺตรนฺติ จีวรปฏลนฺตรํฯ อุทเรน อกฺกมิตฺวาติ อุทเรเนว สนฺนิรุมฺภิตฺวาฯ

อปฺปตฺตกาลํ อภิมุขํ นาเมติ อุปนาเมตีติ อตินาเมติ, ปตฺตกาลํ อติกฺกาเมนฺโต นาเมติ อปเนตีติ อตินาเมติฯ อุภยมฺปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปาฬิยํ ‘‘น จ อนุโมทนสฺส กาลมตินาเมตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ

เวคคมเนน ปฏิสํมุญฺจิตฺวา ธาวิตฺวา คจฺฉติฯ อจฺจุกฺกฏฺฐนฺติ อติวิย อุทฺธํ กตฺวา กฑฺฒิตปารุตํฯ เตนาห ‘‘โย หิ ยาว หนุกฏฺฐิโต…เป.… โหตี’’ติฯ อจฺโจกฺกฏฺฐนฺติ อติวิย เหฏฺฐา กตฺวา กฑฺฒิตปารุตํฯ เตนาห ‘‘ยาว โคปฺผกา โอตาเรตฺวา’’ติฯ อุภโต อุกฺขิปิตฺวาติ ทกฺขิณโต วามโตติ อุโภสุ ปสฺเสสุ อุตฺตราสงฺคํ อุกฺขิปิตฺวาฯ ถนนฺติ ทกฺขิณถนํฯ

วิสฺสฏฺโฐติ วิมุตฺโตฯ เตนาห ‘‘วิสฺสฏฺฐตฺตาเยว เจส วิญฺเญยฺโย’’ติฯ ยสฺมา อมุตฺตวาทิโน วจนํ อวิสฺสฏฺฐตาย น สินิยฺหติ, น เอวํ มุตฺตวาทิโนติ อาห ‘‘สินิทฺโธ’’ติฯ วิญฺเญยฺโยติ สุปริพฺยตฺตตาย อกฺขรโต จ พฺยญฺชนโต จ วิญฺญาตุํ สกฺกุเณยฺโยฯ เตนาห ‘‘ปากโฏ’’ติฯ วิญฺญาปนิโยติ วิชานิตพฺโพฯ พฺยญฺชนวเสเนว เจตฺถ วิญฺเญยฺยตา เวทิตพฺพา โฆสสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ มธุโรติ ปิโย เปมนีโย อปลิพุทฺโธฯ สวนมรหติ, สวนสฺส โสตสฺส หิโตติ วา สวนีโยฯ สมฺปิณฺฑิโตติ สหิโตฯ ภควโต หิ สทฺโท อุปฺปตฺติฏฺฐานกตาสญฺจิตตฺตา สหิตากาเรเนว อาปาถมาคจฺฉติ, น อโยสลากาย ปหฏกํสถาลํ วิย วิปฺปกิณฺโณฯ เตนาห ‘‘อวิสารี’’ติฯ

คมฺภีโรติ ยถา คมฺภีรวตฺถุปริจฺฉินฺทเนน ญาณสฺส คมฺภีรสมญฺญา, เอวํ คมฺภีรฏฺฐานสมฺภวโต สทฺทสฺส คมฺภีรสมญฺญาติ อาห ‘‘คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺฐิโต’’ติ ฯ นินฺนาทวาติ สวิเสสํ นินฺนาทวาฯ สฺวายํ วิเสโส คมฺภีรภาวสิทฺโธติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาเยว เจส นินฺนาที’’ติฯ เอวเมตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ จตุรงฺคนิปฺผาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อการณา มา นสฺสีติ พุทฺธานุภาเวน วิย สรสฺส ปริสปริยนฺตตา วุตฺตา, ธมฺมตาวเสเนว ปน สา เวทิตพฺพา ตสฺส มูลการณสฺส ตถา อวฏฺฐิตตฺตาฯ

ปจฺโจสกฺกิตฺวาติ ปฏินิวตฺติตฺวาฯ สมุสฺสิตกญฺจนปพฺพตํ วิย อุปริ อินฺทนีลรตนวิตตสิขํ วิชฺชุลฺลตาภูสิตํฯ มหาปถวีอาทโย สตฺถุคุณปฏิภาคตาย นิทสฺสนํ, เกวลํ มหนฺตตามตฺตํ อุปาทาย นิทสฺสิตาฯ

[390] อปฺปฏิสํวิทิโตติ อนาโรจิโตฯ อาคมนวเสน เจตฺถ ปฏิสํเวทิตนฺติ อาห ‘‘อวิญฺญาตอาคมโน’’ติฯ อุคฺคตภาวนฺติ กุลโภควิชฺชาทีหิ อุฬารภาวํฯ อนุทฺทยสมฺปนฺนาติ การุณิกาฯ

[391] สหสาว โอกาสกรเณน อุจฺจกุลีนตา ทีปิตา โหตีติ อาห ‘‘เวเคน อุฏฺฐาย ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ

นาริสมานนามนฺติ อิตฺถิอตฺถโชตกนามํฯ เตนาห ‘‘อิตฺถิลิงฺค’’นฺติฯ อวฺหาตพฺพาติ กเถตพฺพาฯ

[394] เอกนีหาเรเนว อฏฺฐ ปญฺเห พฺยากโรนฺโตฯ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ…เป.… ปวุจฺจตี’’ติ อิมินา ปุพฺเพนิวาสสฺส วิทิตการณํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ปุพฺเพนิวาโส ปากโฏ’’ติฯ ทิพฺพจกฺขุญาณํ กถิตํ ตสฺส ปริภณฺฑญาณภาวโต ยถากมฺมูปคญาณสฺสฯ ‘‘ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิญฺญา โวสิโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา มุนีติ อเสกฺขมุนิ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อรหตฺตญาณโมเนยฺเยน สมนฺนาคโต’’ติฯ

กิเลสราเคหิ กิเลสวิวณฺณตาหิฯ ชาติกฺขยปฺปตฺตตฺตา ‘‘อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อภิชานิตฺวาติ อภิวิสิฏฺฐตาย อคฺคมคฺคปญฺญาย ญตฺวาฯ อิทานิ ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนเยน ปริญฺญาปหานภาวนาสจฺฉิกิริยาสมาปตฺตีนํ ปารคมเนน ปารคูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปารคูติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อภิญฺเญยฺยธมฺมานํ ชานนวเสน อภิญฺญาปารคูฯ

ตาทิโสติ ยาทิโส ‘‘ปารคู สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ปททฺวเยน วุตฺโต, ตาทิโสฯ ฉหิ อากาเรหีติ ปชานนาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ฉหิ อากาเรหิฯ

กามญฺเจตฺถ ทฺเว เอว ปุจฺฉาคาถา ทฺเว จ วิสฺสชฺชนาคาถา, ปุจฺฉาปฏิปาฏิยา ปน อสงฺกรโต จ วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตติ, ตํ นิทฺธาเรตุํ กิํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ เวเทหิ คตตฺตาติ เวเทหิ มคฺคญาเณหิ ปารงฺคตตฺตาฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีหิ วิชฺชานํ อตฺถิตาย โพธิตตฺตาฯ ปาปธมฺมานนฺติ ฉตฺติํสปาปธมฺมานํ โสตฺถานํ มคฺคํ ปาปเนน นิสฺเสสโต โสธิตตฺตาฯ

[395] ธมฺโม นาม อรหตฺตมคฺโค กุสลธมฺเมสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ ตสฺส อนุรูปธมฺมภาวโต อนุธมฺโม นาม เหฏฺฐิมมคฺคผลธมฺมาฯ โย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ น ปฏิปชฺชติ, โส ตถาคตํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเฐติ นามฯ โย ปน ปฏิปชฺชนฺโต จ ทนฺธาภิญฺญตาย กมฺมฏฺฐานโสธนตฺถํ อนฺตรนฺตรา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อเนกวารํ กถาเปติ, โส เอตฺตาวตา ธมฺมาธิกรณํ ตถาคตํ วิเหเฐตีติ น วตฺตพฺโพฯ น หิ ภควโต ธมฺมเทสนาย ปริสฺสโม อตฺถิ, อยญฺจ อตฺโถ มหาสุทสฺสนสุตฺตาทีหิ (ที. นิ. 2.241 อาทโย) ทีเปตพฺโพ, ตสฺมา – ‘‘สจฺจธมฺมสฺส อนุธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺเพ วุตฺตเมว พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปรกาเล เจตฺถ ปรินิพฺพานมฺปิ สงฺคยฺหติ, ตํ ปน อิมสฺมิํ คหิตเมว โหตีติ อาห ‘‘เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คหิต’’นฺติฯ

พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. เสลสุตฺตวณฺณนา

[396] เกณิโยติ ตสฺส นามํ, ปุพฺเพ เกณิยา ชีวิกากปฺปนโตติ วทนฺติฯ ชฏิโลติ ชฏาธโรฯ พฺราหฺมณชาติกตฺตา โกฏิสารตาย จ พฺราหฺมณมหาสาโลฯ ปโยเชตฺวา นิสฺสโย หุตฺวา วสติ, รตฺติํ กามสมฺปตฺติํ อนุภวตีติ วา โยชนาฯ สุสงฺขตนฺติ สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ เจว มริจสิงฺคีเวราทีหิ จ สุฏฺฐุ อภิสงฺขตํฯ