[373] ชีวิกา ชีวิตวุตฺติฯ

[374] ธมฺมํ เจเตติ สํเวเทติ เอเตหีติ ธมฺมเจติยานิ, ธมฺมสฺส ปูชาวจนานิฯ นนุ เจตานิ พุทฺธสงฺฆคุณทีปนานิปิ สนฺติ? กถํ ‘‘ธมฺมเจติยานีติ ธมฺมสฺส จิตฺตีการวจนานี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตีสุ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา พุทฺธรตนมูลกานิ เสสรตนานิ ตสฺส วเสน ลทฺธพฺพโตฯ โกสลรญฺญา เจตฺถ พุทฺธคารเวน ธมฺมสงฺฆคารวํ ปเวทิตํ, ตสฺมา ‘‘ภควติ จิตฺตีกาเร กเต ธมฺโมปิ กโตว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ รตนตฺตยปสาทปุพฺพิกา สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อาทิพฺรหฺมจริยกานีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานี’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนา

[375] อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตกรณีเยเนวาติ ‘‘ปาสาเท วา นาฏเกสุ วา จิตฺตสฺสาทํ อลภมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิจริตุํ อารทฺโธ’’ติ วุตฺตกรณีเยนฯ อปฺปทุฏฺฐปโทสีนญฺหิ เอวํ โหตีติฯ

[376] ปุจฺฉิโตติ ‘‘อญฺญํ ทูตํ นาลตฺถุ’’นฺติ ปุจฺฉิโตฯ โสติ ราชาฯ ตาสํ วนฺทนา สเจ อุตฺตรกาลํ, อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสฺสติฯ

[378] เอกาวชฺชเนนาติ เอกวีถิชวเนนฯ เตน เอกจิตฺตํ ตาว ติฏฺฐตุ, เอกจิตฺตวีถิยาปิ สพฺพํ ชานิตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทํ นาม อตีตํ ชานิสฺสามี’’ติ อนิยเมตฺวา อาวชฺชโต ยํ กิญฺจิ อตีตํ ชานาติ, นิยมิเต ปน นิยมิตเมวาติ อาห – ‘‘เอเกน หิ…เป.… เอกเทสเมว ชานาตี’’ติฯ เตน จิตฺเตนาติ ‘‘อตีตํ สพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺเตนฯ อิตเรสูติ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุฯ การณชาติกนฺติ ยุตฺติสภาวํ, ยุตฺติยา ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺปรายคุณนฺติ สมฺปราเย กตกมฺมสฺส วิเสสํฯ

[379] โลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานิ โพธิราชกุมารสุตฺเต วิย โลกิยา เจว โลกุตฺตรา จฯ

ยถาลาภวเสน เจตฺถ ปธานิยงฺคานํ โลกุตฺตรคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ ปจฺเจกํ เอว เนสญฺจ ปธานิยงฺคตา ทฏฺฐพฺพา ยถา ‘‘อฏฺฐวิโมกฺขา สนฺทิสฺสนฺติ โลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติฯ โลกุตฺตราเนวาติ เจตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ปธานนานตฺตนฺติ ปทหนนานตฺตํ, ภาวนานุโยควิเสสนฺติ อตฺโถฯ สงฺขาเร ปริมทฺทิตฺวา ปฏิปกฺขธมฺเม เอกเทสโต ปชหิตฺวา ฐิตสฺส ภาวนานุโยโค สพฺเพน สพฺพํ อปริมทฺทิตสงฺขารสฺส อปฺปหีนปฏิปกฺขสฺส ภาวนานุโยคโต สุขุโม วิสโทว โหติ, สจฺจาภิสมเยน สนฺตานสฺส อาหิตวิเสสตฺตาติ อาห – ‘‘อญฺญาทิสเมว หิ ปุถุชฺชนสฺส ปธานํ, อญฺญาทิสํ โสตาปนฺนสฺสา’’ติอาทิฯ อยญฺจ วิเสโส น เกวลํ อนริยอริยปุคฺคลโต เอว, อถ โข อริเยสุปิ เสกฺขาทิวิเสสโตปิ ลพฺภติ อภิสงฺขารวิเสสโต อภินีหารโต จ อิชฺฌนโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญาทิสํ สกทาคามิโน’’ติอาทิมาหฯ น ปาปุณาตีติ ยสฺมา ปุถุชฺชโน สพฺพถาว ปธานํ ปทหนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ อธิคจฺฉติ, โสตาปนฺโน จ สกทาคามิมคฺคนฺติ เหฏฺฐิมํ อุปริมโต โอฬาริกํ, อุปริมญฺจ อิตรโต สุขุมํ เตน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ปชหนโต, อิติ อธิคนฺตพฺพวิเสเสน จ อธิคมปฏิปทาย สณฺหสุขุมตา ติกฺขวิสทตา จ วิญฺญายตีติ อาห – ‘‘ปุถุชฺชนสฺส ปธานํ โสตาปนฺนสฺส ปธานํ น ปาปุณาตี’’ติอาทิฯ

อกูฏกรณนฺติ อวญฺจนกิริยํฯ อนวจฺฉินฺทนนฺติ อติยานํฯ อวิญฺฉนํ น อากฑฺฒนํ, นิยุตฺตตํ วินิเวเฐตฺวา สมนฺตา วิปริวตฺติตฺวา สมธาราย ฉฑฺฑนํ วาฯ ตสฺส การณํ ตํการณํ, ตํ การณนฺติ วา ตํ กิริยํ ตํ อธิการํฯ ทนฺเตหิ คนฺตพฺพภูมินฺติ ทนฺเตหิ ปตฺตพฺพฏฺฐานํ, ปตฺตพฺพวตฺถุํ วาฯ จตฺตาโรปิ อสฺสทฺธา นาม อุปริมอุปริมสทฺธาย อภาวโตฯ เยน หิ ยํ อปฺปตฺตํ, ตสฺส ตํ นตฺถิฯ อริยสาวกสฺส…เป.… นตฺถิ ปฐมมคฺเคเนว มายาสาเฐยฺยานํ ปหาตพฺพตฺตาฯ เตเนวาติ สมฺมเทว วิรุทฺธปกฺขานํ สทฺธาทีนํ อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ ยทิ เอวํ กถํ มิสฺสกกถาติ อาห ‘‘อสฺสขฬุงฺกสุตฺตนฺเต ปนา’’ติอาทิฯ จตฺตาโรว โหนฺติ ปุถุชฺชนาทิวเสนฯ

โอปมฺมสํสนฺทเน อทนฺตหตฺถิอาทโย วิยาติอาทินา กณฺหปกฺเข, ยถา ปน ทนฺตหตฺถิอาทโยติอาทินา สุกฺกปกฺเข จ สาธารณโต เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, อสาธารณโต ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[380] สมฺมปฺปธานา นิพฺพิสิฏฺฐวีริยาฯ เตนาห – ‘‘น กิญฺจิ นานากรณํ วทามิ, ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺติ’’นฺติฯ น หิ สุกฺขวิปสฺสกเตวิชฺชฉฬภิญฺญานํ วิมุตฺติยา นานากรณํ อตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ เอกสฺสา’’ติอาทิฯ กิํ ตฺวํ น ชานาสีติ สมฺพนฺโธฯ อาคจฺฉนฺตีติ อุปฺปชฺชนวเสน อาคจฺฉนฺติฯ นาคจฺฉนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิทํ ปุจฺฉนฺโตติ อิทํ ปุจฺฉามีติ ทสฺเสนฺโตฯ อปฺปหีนเจตสิกทุกฺขา อนธิคตอนาคามิตาฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติวเสน อาคนฺตาโร’’ติฯ สมุจฺฉินฺนทุกฺขาติ สมุคฺฆาฏิตเจตสิกทุกฺขาฯ

[381] ตมฺหา ฐานาติ ตโต ยถาธิคตอิสฺสริยฏฺฐานโตฯ ปุน ตมฺหา ฐานาติ ตโต ทุคฺคตาฯ สมฺปนฺนกามคุณนฺติ อุฬารกามคุณสมนฺนาคตํฯ

ตตฺถาติ กามเทวโลเกฯ ฐานภาวโตติ อรหตฺตญฺเจ อธิคตํ, ตาวเทว ปรินิพฺพานโตฯ อุปริเทเว จาติ อุปรูปริ ภูมิวาเส เทเว จ, จกฺขุวิญฺญาณทสฺสเนนปิ ทสฺสนาย นปฺปโหนฺตีติ โยชนาฯ

[382] วุตฺตนเยเนวาติ เทวปุจฺฉาย วุตฺเตเนว นเยนฯ สา กิร กถาติ ‘‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย สกิเทว สพฺพํ เนยฺย’’นฺติ กถาฯ เตติ วิฏฏูภสญฺชยาฯ อิมสฺมิํเยว ฐาเนติ อิมสฺมิํ มิคทาเยเยวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ราชวคฺควณฺณนาฯ

5. พฺราหฺมณวคฺโค

1. พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา

[383] ‘‘มหาสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติอาทีสุ (มหาว. 38) อุฬารตา วิสโย, ‘‘มหาชนกาโย สนฺนิปตี’’ติอาทีสุ สมฺพหุลภาววิสโย, อิธ ปน ตทุภยมฺปิสฺส อตฺโถติ ‘‘มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปิจฺฉตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภาทีนํ สงฺคโหฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตนาติ เอตฺถ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ (สํ. นิ. 2.41; 3.998, 1004) – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ทิฏฺฐิสีลานํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโยฯ ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.11; ปริ. 274) ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.12; ปริ. 274) วจนโต ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยวฯ

โอฏฺฐปหตกรณวเสน อตฺถวิภาควเสนฯ สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ นิฆณฺฑูติ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ ขณฺฑติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุฯ โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโตฯ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํฯ เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นลจริยาทิปกรณํฯ