เมนู

9. ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนา

[364] เมทวณฺณา อุฬุปวณฺณา จ ตตฺถ ตตฺถ ปาสาณา อุสฺสนฺนา อเหสุนฺติ เมทาฬุปนฺติ คามสฺส สมญฺญา ชาตาฯ อุฬุปวณฺณาติ จนฺทสมานวณฺณตาย เมทปาสาณา วุตฺตาติ เกจิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เมทวณฺณา ปาสาณา กิเรตฺถ อุสฺสนฺนา อเหสุ’’นฺติ อิทํ วุตฺตํฯ อสฺสาติ เสนาปติสฺสฯ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถนฺติ มลฺลิกาย โสกวิโนทนธมฺมกถาสมุฏฺฐาปนตฺถํฯ

รญฺญาติ ปเสนทีโกสลรญฺญาฯ มหจฺจาติ มหติยาฯ ปทวิปลฺลาเสน เจตํ วุตฺตํฯ ปสาทมรหนฺตีติ ปาสาทิกานิฯ เตนาห ‘‘สห รญฺชนกานี’’ติฯ ยานิ ปน ปาสาทิกานิ, ตานิ ปสฺสิตุํ ยุตฺตานิฯ ปาสาทิกานีติ วา สทฺทหนสหิตานิฯ เตนาห ‘‘ปสาทชนกานี’’ติฯ ‘‘อปฺปาพาธ’’นฺติ อาทีสุ วิย อปฺปสทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิสฺสทฺทานี’’ติฯ อนิยมตฺถวาจี ย-สทฺโท อนิยมาการวาจโกปิ โหตีติ ‘‘ยตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘ยาทิเสสู’’ติอาทิมาหฯ ตถา หิ องฺคุลิมาลสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.347 อาทโย) ‘‘ยสฺส โข’’ติ ปทสฺส ‘‘ยาทิสสฺส โข’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

[366] ปฏิจฺฉทนฺติ ปฏิจฺฉาทกํฯ ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชภณฺฑภูตานิฯ รหายตีติ รโห กโรติ, มํ อชฺเฌสตีติ อตฺโถฯ

[367] ยถาสภาวโต เญยฺยํ ธาเรติ อวธาเรตีติ ธมฺโม, ญาณนฺติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขญาณสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺสา’’ติฯ อนุนโยติ อนุคจฺฉนโกฯ ทิฏฺเฐน หิ อทิฏฺฐสฺส อนุมานํฯ เตนาห ‘‘อนุมานํ อนุพุทฺธี’’ติฯ อาปาณโกฏิกนฺติ ยาว ปาณโกฏิ, ตาว ชีวิตปริโยสานํฯ เอตนฺติ ธมฺมนฺวยสงฺขาตํ อนุมานํฯ เอวนฺติ ‘‘อิธ ปนาห’’นฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ

[369] จกฺขุํ อพนฺธนฺเต วิยาติ อปาสาทิกตาย ปสฺสนฺตานํ จกฺขุํ อตฺตนิ อพนฺธนฺเต วิยฯ กุลสนฺตานานุพนฺโธ โรโค กุลโรโคฯ อุฬารนฺติ สานุภาวํฯ โย หิ อานุภาวสมฺปนฺโน, ตํ ‘‘มเหสกฺข’’นฺติ วทนฺติฯ อรหตฺตํ คณฺหนฺโตติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโสยํ, เหฏฺฐิมผลานิ คณฺหนฺโตปิฯ

[373] ชีวิกา ชีวิตวุตฺติ

[374] ธมฺมํ เจเตติ สํเวเทติ เอเตหีติ ธมฺมเจติยานิ, ธมฺมสฺส ปูชาวจนานิฯ นนุ เจตานิ พุทฺธสงฺฆคุณทีปนานิปิ สนฺติ? กถํ ‘‘ธมฺมเจติยานีติ ธมฺมสฺส จิตฺตีการวจนานี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตีสุ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา พุทฺธรตนมูลกานิ เสสรตนานิ ตสฺส วเสน ลทฺธพฺพโตฯ โกสลรญฺญา เจตฺถ พุทฺธคารเวน ธมฺมสงฺฆคารวํ ปเวทิตํ, ตสฺมา ‘‘ภควติ จิตฺตีกาเร กเต ธมฺโมปิ กโตว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ รตนตฺตยปสาทปุพฺพิกา สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อาทิพฺรหฺมจริยกานีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานี’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ธมฺมเจติยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. กณฺณกตฺถลสุตฺตวณฺณนา

[375] อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตกรณีเยเนวาติ ‘‘ปาสาเท วา นาฏเกสุ วา จิตฺตสฺสาทํ อลภมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิจริตุํ อารทฺโธ’’ติ วุตฺตกรณีเยนฯ อปฺปทุฏฺฐปโทสีนญฺหิ เอวํ โหตีติฯ

[376] ปุจฺฉิโตติ ‘‘อญฺญํ ทูตํ นาลตฺถุ’’นฺติ ปุจฺฉิโตฯ โสติ ราชาฯ ตาสํ วนฺทนา สเจ อุตฺตรกาลํ, อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสฺสติ

[378] เอกาวชฺชเนนาติ เอกวีถิชวเนนฯ เตน เอกจิตฺตํ ตาว ติฏฺฐตุ, เอกจิตฺตวีถิยาปิ สพฺพํ ชานิตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทํ นาม อตีตํ ชานิสฺสามี’’ติ อนิยเมตฺวา อาวชฺชโต ยํ กิญฺจิ อตีตํ ชานาติ, นิยมิเต ปน นิยมิตเมวาติ อาห – ‘‘เอเกน หิ…เป.… เอกเทสเมว ชานาตี’’ติฯ เตน จิตฺเตนาติ ‘‘อตีตํ สพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺเตนฯ อิตเรสูติ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุฯ การณชาติกนฺติ ยุตฺติสภาวํ, ยุตฺติยา ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺปรายคุณนฺติ สมฺปราเย กตกมฺมสฺส วิเสสํฯ

[379] โลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานิ โพธิราชกุมารสุตฺเต วิย โลกิยา เจว โลกุตฺตรา จฯ