ขตฺติโยปีติ ปรขตฺติโยปิ ฯ อสฺสาติ สมิทฺธธนาทิํ ปตฺตสฺสฯ เตนาห – ‘‘อิสฺสริยสมฺปตฺตสฺสา’’ติ เนสนฺติ เอเตสํ จตุนฺนํ วณฺณานํ เอตฺถ ปุพฺพุฏฺฐายิภาวาทินา อิตเรหิ อุปจริตพฺพตาย น กิญฺจิ นานากรณนฺติ โยชนาฯ

[322] อหํ จีวราทีหิ อุปฏฺฐาโก, ตุมฺหากํ อิจฺฉิตจฺฉิตกฺขเณ วเทยฺยาถ เยนตฺโถติ โยชนาฯ โจราทิอุปทฺทวนิเสธเนน รกฺขาคุตฺติ, ทานาทินิมิตฺตอุปทฺทวนิเสธเนน อาวรณคุตฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนานตฺถนิเสธเนน วา รกฺขาคุตฺติ, อาคามิอนตฺถนิเสธเนน อาวรณคุตฺติฯ เอตฺถ จ ขตฺติยาทีสุ โย โย อิสฺสโร, ตสฺส อิตเรน อนุวตฺเตตพฺพภาเว, กุสลากุสลกรเณน เนสํ วเสน ลทฺธพฺพอภิสมฺปราเย, ปพฺพชิเตหิ ลทฺธพฺพสามีจิกิริยาย จ อณุมตฺโตปิ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา โส วิเสสาภาโว ปาฬิยํ ตตฺถ ตตฺถ วาเร ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทินา วิภาวิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มธุรสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนา

[324] โอโลกนกปทุมนฺติ ลีลาอรวินฺทํฯ ตสฺมาติ โกกนทสณฺฐานตฺตา โกกนโทติ สงฺขํ ลภิฯ

[325] ยาว ปจฺฉิม…เป.… ผลกํ วุตฺตํ ตสฺส สพฺพปจฺฉา สนฺถตตฺตาฯ อุปริมผลคตญฺหิ โสปานมตฺถกํฯ โอโลกนตฺถํเยวาติ น เกวลํ ภควโต อาคมนญฺเญว โอโลกนตฺถํ, อถ โข อตฺตโน ปตฺถนาย สนฺถราปิตาย เจลปฏิกาย อกฺกมนสฺสปิฯ

สกุณโปตเกติ กาทมฺพฏิฏฺฏิภปุตฺตเกฯ อญฺโญว ภเวยฺยาติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว มาตุคามโต อญฺโญ อิทานิ ภริยาภูโต มาตุคาโม ภเวยฺยฯ ปุตฺตํ ลเภยฺยาติ อตฺตโน กมฺมวเสน ปุตฺตํ, โน ตสฺสฯ อุโภหีติ อิเมหิ เอว อุโภหิฯ อิเมหิ การเณหีติ ตสฺส ราชกุมารสฺส พุทฺธํ ปฏิจฺจ มิจฺฉาคหณํ, ติตฺถิยานํ อุชฺฌายนํ, อนาคเต มนุสฺสานํ ภิกฺขูนํ อุทฺทิสฺส วิปฺปฏิสาโรติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิฯ ปญฺญตฺตนฺติ สนฺถตํ เจลปฏิกํฯ มงฺคลํ อิจฺฉนฺตีติ มงฺคลิกาฯ

[326] ตติยํ การณนฺติ อิมินา ภิกฺขูสุ วิปฺปฏิสารานุปฺปาทนมาหฯ ยํ กิญฺจิ ปริภุญฺชน-สุขํ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ อธิปฺปาเยน กามสุขลฺลิกานุโยคสญฺญี หุตฺวา…เป.… มญฺญมาโน เอวมาหฯ

[327] อถ นํ ภควา ตโต มิจฺฉาภินิเวสโต วิเวเจตุกาโม ‘‘โส โข อห’’นฺติอาทินา อตฺตโน ทุกฺกรจริยํ ทสฺเสตุํ อารภิฯ มหาสจฺจเก(ม. นิ. 1.364 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ‘‘โส โข อห’’นฺติอาทิปาฐสฺส ตตฺถ อาคตนิยาเมเนว อาคตตฺตาฯ ปาสราสิสุตฺเต (ม. นิ. 1.272 อาทโย) วุตฺตนเยนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[343] องฺกุสํ คณฺหนฺติ เอเตน ตสฺส คหเณ เฉโก โหตีติ องฺกุสคหณสิปฺปํฯ เมฆอุตุนฺติ เมฆํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนสีตอุตุํฯ ปพฺพตอุตุนฺติ ปพฺพตํ ปฏิจฺจ อุณฺหอุตุํฯ อุภยวเสน จ ตสฺส ตถา สีตุณฺหอุตุโต เอโน อาคโตติ ต-การสฺส ท-การํ กตฺวา อุเทโนติ นามํ อกาสิฯ

ตาปโส โอคาฬฺหญาณวเสน รญฺโญ มตภาวํ ญตฺวาฯ อาทิโต ปฏฺฐายาติ โกสมฺพินคเร ปรนฺตปรญฺโญ อคฺคมเหสิภาวโต ปฏฺฐายฯ ปุพฺเพติ สีลวนฺตกาเลฯ หตฺถิคนฺถนฺติ หตฺถีนํ อตฺตโน วเส วตฺตาปนสตฺถํฯ เตเนวสฺส ตํ สิกฺขาเปติ, กิจฺจญฺจ อิชฺฌติฯ

[344] ปทหนภาโวติ ภาวนานุโยโคฯ ปธาเน วา นิยุตฺโต ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน, ตสฺเสว ปธานิยภาวสฺส องฺคานิ การณานิ ปธานิยงฺคานิฯ สทฺธา เอตสฺส อตฺถีติ สทฺโธฯ กิญฺจาปิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานมฺปิ อภินีหารโต ปฏฺฐาย อาคตา อาคมนสทฺธา เอว, มหาโพธิสตฺตานํ ปน สทฺธา ครุตราติ สา เอว คหิตาฯ อจลภาเวน โอกปฺปนํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขฺยาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เกนจิ อกมฺปิยภาเวน รตนตฺตยคุเณ โอคาหิตฺวา กปฺปนํฯ ปสาทุปฺปตฺติ รตนตฺตเย ปสีทนเมวฯ โพธินฺติ จตุมคฺคญาณนฺติ วุตฺตํ ตํนิมิตฺตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส, โพธีติ วา สมฺมาสมฺโพธิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ

นิจฺฉิตสุพุทฺธตาย ธมฺมสฺส สุธมฺมตา สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติ วินิจฺฉิตา เอว โหตีติ อาห ‘‘เทสนาสีสเมว เจต’’นฺติอาทิฯ ตสฺส ปธานํ วีริยํ อิชฺฌติ รตนตฺตยสทฺธาย ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ ปธานานุโยเค อวํมุขสมฺภวโตฯ

อปฺปาพาโธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อคุณํ ปกาเสตา อายติํ สํวรํ อาปชฺชิตา สมฺมาปฏิปตฺติยา วิโสธนตฺถํฯ อุทยญฺจ อตฺถญฺจ คนฺตุนฺติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา’’ติอาทินา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยญฺจ วยญฺจ ชานิตุํฯ เตนาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทิฯ ปริสุทฺธาย อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตายฯ นิพฺพิชฺฌิตุนฺติ ตทงฺควเสน ปชหิตุํ สมุจฺเฉทปฺปหานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํฯ ยํ ทุกฺขํ ขียตีติ กิเลเสสุ อปฺปหีเนสุ เตน ตทุปนิสฺสยกมฺมํ ปฏิจฺจ ยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[345] เสสทิวเสติ สตฺตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว ทฺเว รตฺตินฺทิวาฯ

[346] กุจฺฉิสนฺนิสฺสิโต คพฺโภ นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กุจฺฉี’’ติ วุจฺจติ, โส เอติสฺสา อตฺถีติ กุจฺฉิมตีฯ เตนาห ‘‘อาปนฺนสตฺตา’’ติฯ อารกฺโข ปนสฺส ปจฺจุปฏฺฐิโต โหตีติ มาตรา คหิตสรณํ คพฺภวุฏฺฐิตสฺส ตสฺส สรณคมนํ ปเวทยิตสฺส กุสลํ สรณํ นาม, มาตุ กตรกฺโข ปุตฺตสฺสปิ ปจฺจุปฏฺฐิโตติฯ มหลฺลกกาเลติ วจนตฺถํ ชานนกาเลฯ สาเรนฺตีติ ยถาทิฏฺฐํ ยถาพลํ รตนตฺตยคุณปติฏฺฐาปนวเสน อสฺส สาเรนฺติฯ สลฺลกฺเขตฺวาติ วุตฺตมตฺถํ อุปธาเรตฺวาฯ สรณํ คหิตํ นาม โหติ รตนตฺตยสฺส สรณภาวสลฺลกฺขณปุพฺพกตนฺนินฺนจิตฺตภาวโตวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนา

[347] องฺคุลีนํ มาลํ ธาเรตีติ อิมินา อนฺวตฺถา ตสฺส สมญฺญาติ ทสฺเสติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อาจริยวจเนน องฺคุลิมาลสฺส ธารเณฯ กรีสสหสฺสเขตฺเต เอกสาลิสีสํ วิย อปญฺญายมานสกกิจฺโจ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตกฺกสีลํ เปสยิํสุ ‘‘ตาทิสสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปุคฺคหสมฺมาปโยเคน ทิฏฺฐธมฺมิเก สมฺปรายิเก จ อตฺเถ ชานนฺโต ภาริยํ น กเรยฺยา’’ติฯ พาหิรกา อเหสุํ อหิํสกสฺส วตฺตสมฺปตฺติยา อาจริยสฺส จิตฺตสภาวโต นิพฺพตฺตนติภาเวนฯ สิเนเหเนว วทนฺเตติ สิเนเหน วิย วทนฺเตฯ

คณนมฺปิ น อุคฺคณฺหาตีติ คณนวิธิมฺปิ น สลฺลกฺเขติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปกติยา’’ติอาทินาฯ ฐปิตฏฺฐาเนติ รุกฺขคจฺฉนฺตราทิเก ฐปิตฏฺฐาเน สกุนฺตสิงฺคาลานํ วเสน องฺคุลิโย วินสฺสนฺติฯ ภคฺคโวติ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตํ โคตฺเตน วทติฯ โจโร อวิสฺสาสนีโย สาหสิกภาวโตฯ ปุราณสนฺถตา สาขา อวิสฺสาสนียา วิจฺฉิกาทีนํ ปเวสนโยคฺยตฺตาฯ ราชา อวิสฺสาสนีโย อิสฺสริยมเทน ธนโลเภน จ กทาจิ ชีวิเต สงฺกาภาวโตฯ อิตฺถี อวิสฺสาสนียา โลลสีลจิตฺตภาวโตฯ อนุทฺธรณีโย ภวิสฺสติ สํสารปงฺกโตฯ

[348] สงฺกริตฺวาติ ‘‘มยํ เอกชฺฌํ สนฺนิปติตฺวา โจรํ มาเรตฺวา วา ปลาเปตฺวา คมิสฺสามา’’ติ สงฺกรํ กตฺวาฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อภิสงฺขรณํ อธิฏฺฐานํฯ อภิสงฺขาสีติ อธิฏฺฐหิฯ สํหริตฺวาติ สํขิปิตฺวาฯ โอรภาเคติ โจรสฺส โอรภาเคฯ

[349] ทณฺโฑติ ปหรณหตฺถจฺเฉทนาทิโก ทณฺฑนสงฺขาโต ทณฺโฑฯ ปวตฺตยิตพฺโพติ อาเนตพฺโพฯ อปเนตฺวาติ อตฺตโน สนฺตานโต สมุจฺเฉทวเสน ปหายฯ ปฏิสงฺขายาติ ปฏิสงฺขาเนนฯ อวิหิํสายาติ กรุณายฯ สารณียธมฺเมสูติ ฉสุปิ สารณียธมฺเมสุ, ฐิโต อฏฺฐิตานํ ปาปธมฺมานํ โพธิมูเล เอว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ ยถา อตีเต อปริมิตํ กาลํ สนฺธาวิตํ, เอวํ อิมาย ปฏิปตฺติยา อนาคเตปิ สนฺธาวิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาหฯ

อิตฺเววาติ อิติ เอว, อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอวํ วตฺวา เยวา’’ติฯ อกิรีติ อากิริ, ปญฺจปิ อาวุธานิ วิกิริฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ขิปิ ฉฑฺเฑสี’’ติฯ

[350] เอตฺโตวาติ อโต เอว อาคตมคฺเคเนว สาวตฺถิํ คตาฯ