เมนู

[290] กินฺติ นิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนํ, กสฺมาติ อตฺโถ? ธมฺมิโกติ อิมินา อาคมนสุทฺธิํ ทสฺเสติ ภิกฺขูนํ ปตฺเต ภตฺตสทิโสติ อิมินา อุปาสเกน สตฺถุ ปริจฺจตฺตภาวํ ตตฺถ สตฺถุโน จ อปริสงฺกตํ ทสฺเสติฯ สิกฺขาปทเวลา นาม นตฺถีติ ธมฺมสฺสามิภาวโต สิกฺขาปทมริยาทา นาม นตฺถิ ปณฺณตฺติวชฺเช, ปกติวชฺเช ปน เสตุฆาโต เอวฯ

[291] ฉทนฏฺฐาเน ยทากาสํ, ตเทว ตสฺส เคหสฺส ฉทนนฺติ อากาสจฺฉทนํฯ ปกติยา อุตุผรณเมวาติ ฉาทิเต ยาทิสํ อุตุ, ฉทเน อุตฺติณภาเวปิ ตมฺหิ เคเห ตาทิสเมว อุตุผรณํ อโหสิฯ เตสํเยวาติ เตสํ ฆฏิการสฺส มาตาปิตูนํ เอวฯ

[292] ‘‘จตสฺโส มุฏฺฐิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา, จตสฺโส มานิกา เอกา ขารี, วีสติ ขาริกา เอโก วาโหติ ตเทว เอกสกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.662) วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโห’’ติ วุตฺตํฯ เตลผาณิตาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน สปฺปิอาทิํ มริจาทิกฏุกภณฺฑญฺจ สงฺคณฺหาติฯ นาหํ รญฺญา ทิฏฺฐปุพฺโพ, กุโต ปริปฺผสฺโสติ อธิปฺปาโยฯ นจฺจิตฺวาติ นจฺจํ ทตฺวาฯ

ฆฏิการสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนา

[293] ถูลเมว ถุลฺลํ, ถุลฺลา วิปุลา มหนฺตา โกฏฺฐา ชาตา อิมสฺสาติ ถุลฺลโกฏฺฐิกนฺติ โอทนปูปปหูตวเสน ลทฺธนาโม นิคโมฯ อฏฺฐกถายํ ปน ถุลฺลโกฏฺฐนฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เตน ปาฬิยํ อิก-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตนฺติ ทสฺเสติฯ

[294] รฏฺฐปาโลติ อิทํ ตสฺส กุลปุตฺตสฺส นามํฯ ปเวณิวเสน อาคตกุลวํสานุคตนฺติ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา รฏฺฐปาโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺธาเรตุนฺติ วินาสนโต ปุพฺเพ ยาทิสํ, ตเถว สมฺมเทว ธาเรตุํ สมตฺโถฯ สทฺธาติ กมฺมผลสทฺธาย สมฺปนฺนาฯ สามเณรํ ทิสฺวาติ สิกฺขากามตาย เอตทคฺเค ฐปิยมานํ ทิสฺวาฯ

สห รญฺญาติ สราชิกํ, รญฺญา สทฺธิํ ราชปริสํฯ จาตุวณฺณนฺติ พฺราหฺมณาทิจตุวณฺณสมุทายํฯ โปเสตุนฺติ วทฺเธตุํ ทานาทีหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหิตุํฯ ยํ กุลํฯ ปโหสฺสตีติ สกฺขิสฺสติฯ

เตน เตน เม อุปปริกฺขโตติ ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อฏฺฐิกงฺกลูปมา’’ติ (ม. นิ. 1.234; ปาจิ. 417; มหานิ. 3, 6) จ อาทินา เยน เยน อากาเรน กาเมสุ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, ตพฺพิปริยายโต เนกฺขมฺเม อานิสํสํ คุณํ ปกาเสนฺตํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, เตน เตน ปกาเรน อุปปริกฺขโต วีมํสนฺตสฺส มยฺหํ เอวํ โหติ เอวํ อุปฏฺฐาติฯ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํ เสฏฺฐจริยํฯ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน อขณฺฑํ ลกฺขณวจนญฺเหตํฯ กญฺจิปิ สิกฺเขกเทสํ อเสเสตฺวา เอกนฺเตเนว ปริปูเรตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํฯ จิตฺตุปฺปาทมตฺตมฺปิ สํกิเลสมลํ อนุปฺปาเทตฺวา อจฺจนฺตเมว วิสุทฺธํ กตฺวา ปริหริตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํฯ ตโต เอว สงฺขํ วิย ลิขิตนฺติ สงฺขลิขิตํฯ เตนาห ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติฯ ทาฐิกาปิ มสฺสุคฺคหเณเนว คเหตฺวา ‘‘มสฺสุ’’ตฺเวว วุตฺตํ, อุตฺตราธรมสฺสุนฺติ อตฺโถฯ กสาเยน รตฺตานิ กาสายานิฯ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชติ ‘‘มาตาปิตูนํ โลกิยมหาชนสฺส จิตฺตญฺญถตฺตํ มา โหตู’’ติฯ ตถา หิ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ตถา วโร ทินฺโนฯ

[295] ปิยายิตพฺพโต ปิโยติ อาห ‘‘ปีติชนโก’’ติฯ มนสฺส อปฺปายนโต มนาโปติ อาห ‘‘มนวฑฺฒนโก’’ติฯ สุเขธิโต ตรุณทารกกาเลฯ ตโต ปรญฺจ สปฺปิขีราทิสาทุรสมนุญฺญโภชนาทิอาหารสมฺปตฺติยา สุขปริภโตฯ อถ วา ทฬฺหภตฺติกธาติชนาทิปริชนสมฺปตฺติยา เจว ปริจฺฉทสมฺปตฺติยา จ อุฬารปณีตสุขปจฺจยูปหาเรหิ จ สุเขธิโต, อกิจฺเฉเนว ทุกฺขปฺปจฺจยวิโนทเนน สุขปริภโตฯ อชฺฌตฺติกงฺคสมฺปตฺติยา วา สุเขธิโต, พาหิรงฺคสมฺปตฺติยา สุขปริภโตฯ กสฺสจีติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, กิญฺจีติ วุตฺตํ โหติ, อยเมว วา ปาโฐฯ ตถา หิ ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ กลภาคํ ทุกฺขสฺส น ชานาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

เอวํ สนฺเตติ นนุ มยํ รฏฺฐปาล มรณาทีสุ เกนจิ อุปาเยน อปฺปตีกาเรน มรเณนปิ ตยา อกามกาปิ วินา ภวิสฺสาม, เอวํ สติฯ เยนาติ เยน การเณนฯ กิํ ปนาติ เอตฺถ กินฺติ การณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน ปน การเณนา’’ติฯ

[296] ปริจาเรหีติ ปริโต ตตฺถ ตตฺถ ยถาสกํ วิสเยสุ จาเรหิฯ เตนาห ‘‘อิโต จิโต จ อุปเนหี’’ติฯ ปริจาเรหีติ วา สุขูปกรเณหิ อตฺตานํ ปริจาเรหิ, อตฺตโน ปริจรณํ กาเรหิฯ ตถาภูโต จ ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ลฬา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, อุโปสถทิวสาทีสุ ทาตพฺพํ อติเรกทานํ ปทานํ นามฯ ปเวณีรกฺขณวเสน วา ทียมานํ ทานํ นาม, อตฺตนาว ปฏฺฐเปตฺวา ทียมานํ ปทานํ นามฯ ปจุรชนสาธารณํ วา นาติอุฬารํ ทานํ นาม, อนญฺญสาธารณํ อติอุฬารํ ปทานํ นามฯ อุทฺทสฺเสตพฺพาติ อุทฺธํ ทสฺเสตพฺพาฯ กุโต อุทฺธํ เต ทสฺเสตพฺพา? ปพฺพชิตโต อุทฺธํ อตฺตานํ มาตาปิตโร ทสฺเสตพฺพา, เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ

[299] พลํ คเหตฺวาติ เอตฺถ พลคฺคหณํ นาม กายพลสฺส อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘กายพลํ ชเนตฺวา’’ติฯ เอวํ วิหรนฺโตติ ยถา ปาฬิยํ วุตฺตํ เอวํ เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต วิหรนฺโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เนยฺโย, น อุคฺฆฏิตญฺญู, น จ วิปญฺจิตญฺญู, ตสฺมาฯ จิเรน ปพฺพชิโต ทฺวาทสเม วสฺเส อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ยํ ปน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘น จิรสฺเสวา’’ติ, ตํ สฏฺฐิ วสฺสานิ ตโต อธิกมฺปิ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺเต อุปาทาย วุตฺตํฯ

สตฺตทฺวารโกฏฺฐกสฺสาติ สตฺตคพฺภนฺตรทฺวารโกฏฺฐกสีเสน คพฺภนฺตรานิ วทติฯ ปหราเปตีติ วโยวุฑฺฒานุรูปํ กปฺปาปนาทินา อลงฺการาเปติฯ อนฺโตชาตตาย ญาติสทิสี ทาสี ญาติทาสีฯ ปูติภาเวเนว ลกฺขิตพฺโพ โทโส วา อภิโทโส, โสว อาภิโทสิโก, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโตติ อาภิโทสิโกฯ เตนาห ‘‘เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺสา’’ติอาทิ อปริโภคารโห ปูติภูตภาเวนฯ อริยโวหาเรนาติ อริยสมุทาจาเรนฯ อริยา หิ มาตุคามํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺติฯ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหนฺติ ปริจฺจตฺตาลยํฯ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ นิรเปกฺขภาวโต วุตฺตํ, อิธ ปน วิเสสโต อปริโภคารหตฺตาว วตฺถุโนฯ นิมียติ สญฺญายตีติ นิมิตฺตํ, ตถาสลฺลกฺขิโต อากาโรติ อาห ‘‘อาการํ อคฺคเหสี’’ติฯ

[300] ฆรํ ปวิสิตฺวาติ เคหสามินิยา นิสีทิตพฺพฏฺฐานภูตํ อนฺโตเคหํ ปวิสิตฺวาฯ อาลปเนติ ทาสิชนสฺส อาลปเนฯ พหิ นิกฺขมนฺตาติ ยถาวุตฺตอนฺโตเคหโต พหิ นิกฺขมนฺติโยฯ ฆเรสุ สาลา โหนฺตีติ ฆเรสุ เอกมนฺเต โภชนสาลา โหนฺติ ปาการปริกฺขิตฺตา สุสํวิหิตทฺวารพนฺธา สุสมฺมฏฺฐวาลิกงฺคณาฯ

อโนกปฺปนํ อสทฺทหนํฯ อมริสนํ อสหนํฯ อนาคตวจนํ อนาคตสทฺทปฺปโยโค, อตฺโถ ปน วตฺตมานกาลิโกวฯ เตนาห ‘‘ปจฺจกฺขมฺปี’’ติฯ อริยิทฺธิยนฺติ ‘‘ปฏิกูเล อปฏิกูลสญฺญี วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 5.144) เอวํ วุตฺตอริยิทฺธิยํฯ

ปูติกุมฺมาโส ฉฑฺฑนียธมฺโม ตสฺส เคหโต ลทฺโธปิ น ทาตพฺพยุตฺตโก ทาสิชเนน ทินฺโนติ อาห ‘‘เทยฺยธมฺมวเสน เนว ทานํ อลตฺถมฺหา’’ติฯ ‘‘อิเมหิ มุณฺฑเกหี’’ติอาทินา นิตฺถุนนวจเนน ปจฺจกฺขานํ อตฺถโต ลทฺธเมว, ตสฺส ปน อุชุกผาสุสมาจารวเสน อลทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘น ปจฺจกฺขาน’’นฺติฯ เตนาห – ‘‘ปฏิสนฺถารวเสน ปจฺจกฺขานมฺปิ น อลตฺถมฺหา’’ติฯ ‘‘เนว ทาน’’นฺติอาทิ ปจฺจาสีสาย อกฺขนฺติยา จ วุตฺตํ วิย ปจุรชโน มญฺเญยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อธิปฺปายมสฺส วิวริตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุตฺติกาปฏิจฺฉนฺนนฺติ สิปฺปิกาฉทาหิ ฉนฺนํฯ

อุกฺกฏฺฐเอกาสนิกตายาติ อิทํ ภูตกถนมตฺตํ เถรสฺส ตถาภาวทีปนโตฯ มุทุกสฺสปิ หิ เอกาสนิกสฺส ยาย นิสชฺชาย กิญฺจิมตฺตํ โภชนํ ภุตฺตํ, วตฺตสีเสนปิ ตโต วุฏฺฐิตสฺส ปุน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ เตนาห ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ‘‘อาสนํ วา รกฺเขยฺย โภชนํ วา’’ติฯ อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโกติ ปุรโต ปจฺฉโต จ อาหฏภิกฺขมฺปิ อคฺคเหตฺวา พหิทฺวาเร ฐตฺวา ปตฺตวิสฺสชฺชนเมว กโรติฯ เอเตเนว เถรสฺส อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกภาโว ทีปิโตฯ เตนาห – ‘‘สฺวาตนาย ภิกฺขํ นาม นาธิวาเสตี’’ติฯ อถ กสฺมา อธิวาเสสีติ อาห ‘‘มาตุ อนุคฺคเหนา’’ติอาทิ ฯ ปณฺฑิตา หิ มาตาปิตูนํ อาจริยุปชฺฌายานํ วา กาตพฺพํ อนุคฺคหํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธุตงฺคสุทฺธิกา น ภวนฺติฯ

[301] ปยุตฺตนฺติ วทฺธิวเสน ปโยชิตํ, ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘ปิตามหํ ธนํ ลทฺธา, สุขํ ชีวติ สญฺจโย’’ติ เชฏฺฐกิตฺถิโยติ ปธานิตฺถิโยฯ อิโตติ อิมสฺมิํ กุเล อนุภวิตพฺพวิภวสมฺปตฺติโตฯ อญฺญโตติ อิมสฺส ทินฺนตฺตา อญฺญสฺมิํ กุเล อนุภวิตพฺพสมฺปตฺติโตฯ

[302] จิตฺตวิจิตฺตนฺติ กปฺปนาย เจว อรหรูเปน อลงฺการาทินา จ จิตฺติตญฺเจว วิจิตฺติตญฺจฯ วณกายนฺติ วณภูตํ กายํฯ สมนฺตโต อุสฺสิตนฺติ เหฏฺฐิมกายวเสน เหฏฺฐา อุปริ จ สนฺนิสฺสิตํฯ นิจฺจาตุรนฺติ อภิณฺหปฺปฏิปีฬิตํ, สทา ทุกฺขิตํ วาฯ พหุสงฺกปฺปนฺติ ราควตฺถุภาเวน อภิชเนหิ หาวภาววิลาสวเสน, อามิสวเสน จ โสณสิงฺคาลาทีหิ พหูหิ สงฺกปฺเปตพฺพํฯ ฐิตีติ อวฏฺฐานํ อวิปริณาโม นตฺถิฯ เตนาห – ‘‘ภิชฺชนธมฺมตาว นิยตา’’ติ, ปริสฺสวภาวาปตฺติ เจว วินาสปตฺติ จ เอกนฺติกาติ อตฺโถฯ

จิตฺตกตมฺปีติ คนฺธาทีหิ จิตฺตกตมฺปิฯ รูปนฺติ สรีรํฯ

อลตฺตกกตาติ ปิณฺฑิอลตฺตเกน สุวณฺณกตาฯ เตนาห ‘‘อลตฺตเกน รญฺชิตา’’ติฯ จุณฺณกมกฺขิตนฺติ โทสนีหรเณหิ ตาปทหนาทีหิ กตาภิสงฺขารมุขํ โคโรจนาทีหิ โอภาสนกจุณฺเณหิ มกฺขิตํ, เตนาห ‘‘สาสปกกฺเกนา’’ติอาทิฯ

รโสทเกนาติ สรลนิยฺยาสรสมิสฺเสน อุทเกนฯ อาวตฺตนปริวตฺเต กตฺวาติ อาวตฺตนปริวตฺตนวเสน นเต กตฺวาฯ อฏฺฐปทกรจนายาติ ภิตฺติกูฏทฺธจนฺทาทิวิภาคาย อฏฺฐปทกรจนายฯ

วิรวมาเนติ ‘‘อยํ ปลายติ, คณฺห คณฺหา’’ติ วิรวมาเนฯ หิรญฺญสุวณฺณโอโรเธติ วตฺตพฺพํฯ

[303] อุสฺสิตาย อุสฺสิตายาติ กุลวิภวพาหุสจฺจปญฺญาสมฺปตฺติยา อุคฺคตาย อุคฺคตายฯ อภิลกฺขิโต อุฬารภาเวนฯ

[304] ปริชุญฺญานีติ ปริหานานิฯ เย พฺยาธินา อภิภูตา สตฺตา ชิณฺณกปฺปา วโยหานิสตฺตา วิย โหนฺติ, ตโต นิวตฺเตนฺโต ‘‘ชราชิณฺโณ’’ติ อาหฯ วโยวุฑฺโฒ, น สีลาทิวุฑฺโฒฯ

มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชาติยา มหลฺลโก, น วิภวาทินาติ ชาติมหลฺลโก ฯ ทฺวตฺติราชปริวตฺตสงฺขาตํ อทฺธานํ กาลํ คโต วีติวตฺโตติ อทฺธคโตฯ ตถา จ ปฐมวยํ มชฺฌิมวยญฺจ อตีโต โหตีติ อาห ‘‘อทฺธานํ อติกฺกนฺโต’’ติฯ ชิณฺณาทิปเทหิ ปฐมวยมชฺฌิมวยสฺส โพธิตตฺตา อนุปฺปตฺตตาวิสิฏฺโฐ วย-สทฺโท โอสานวยวิสโยติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต’’ติฯ

‘‘อปฺปิจฺโฉ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺโส’’ติ (อ. นิ. 10.11) เอวมาทีสุ วิย อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อปฺปาพาโธติ อโรโค, อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข’’ติฯ อปฺปตฺโถ วา อิธ, ตตฺถาปิ อปฺป-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ‘‘โย หิ, คหปติ, อิมํ ปูติกายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย กิมญฺญตฺร พาลฺยา’’ติ (สํ. นิ. 3.1) สุตฺตปทํ สมตฺถิตํ โหติฯ วิปจฺจนํ วิปาโก, โส เอว เวปาโกฯ สโม เวปาโก เอติสฺสา อตฺถีติ สมเวปากินี, ตายฯ เตเนว สมเวปากินิภาเวน สพฺพมฺปิ สมฺมเทว คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณีฯ คหณิสมฺปตฺติยา หิ ยถาภุตฺตอาหาโร สมฺมเทว ชีรนฺโต สรีเร ติฏฺฐติ, โน อญฺญถา ภุตฺตภุตฺโต อาหาโร ชีรติ คหณิยา ติกฺขภาเวนฯ ตเถว ติฏฺฐตีติ ภุตฺตากาเรเนว ติฏฺฐติ คหณิยา มนฺทภาวโตฯ ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว ภุตฺตอาหารสฺส สมฺมา ปริณามํ คตตฺตาฯ เตเนวาติ สมเวปากินิภาเวเนวฯ ปตฺตานํ โภคานํ ปริกฺขิยมานํ น สหสา เอกชฺฌํเยว ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, อถ โข อนุกฺกเมน, ตถา ญาตโยปีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพนา’’ติฯ ฉาตกภยาทินาติ อาทิ-สทฺเทน พฺยาธิภยาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[305] อุทฺเทสสีเสน นิทฺเทโส คหิโตติ อาห ‘‘ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐา’’ติฯ ยสฺมา วา เย ธมฺมา อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐน ‘‘อุทฺเทสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตว ธมฺมา นิทฺทิสิตพฺพฏฺเฐน นิทฺเทสาติ ‘‘ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อถ วา เย ธมฺมา อนิจฺจตาทิวิภาวนวเสน อุทฺธํ อุทฺธํ เทเสสฺสนฺติ, เต ธมฺมา ตเถว นิสฺเสสโต เทเสสฺสนฺตีติ เอวํ อุทฺเทสนิทฺเทสปทานํ อนตฺถนฺตรตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถาติ ชรามรณสนฺติเกฯ อทฺธุโวติ นิทฺธุโว น ถิโร, อนิจฺโจติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ธุวฏฺฐานวิรหิโต’’ติ, อชาตาภูตาสงฺขตธุวภาวการณวิวิตฺโตติ อตฺโถฯ

อุปนียฺยตีติ วา ชรามรเณน โลโก สมฺมา นียติ, ตสฺมา อทฺธุโวติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตายิตุนฺติ ชาติอาทิพฺยสนโต รกฺขิตุํ สมตฺเถน อิสฺสเรน อตฺตนา วิรหิโตติฯ ‘‘อิมํ โลกํ อิโต วฏฺฏทุกฺขโต โมเจสฺสามิ, ชราพฺยาธิมรณานํ ตํ อธิภวิตุํ น ทสฺสามี’’ติ เอวํ อภิสรตีติ อภิสฺสรณํ, โลกสฺส สุขสฺส ทาตา หิตสฺส วิธาตา โกจิ อิสฺสโร, ตทภาวโต อาห ‘‘อนภิสฺสโรติ อสรโณ’’ติฯ นิสฺสโก มมายิตพฺพวตฺถุอภาวโต, เตนาห ‘‘สกภณฺฑวิรหิโต’’ติอาทิฯ ตณฺหาย วเส ชาโต ตณฺหาย วิชิโตติ กตฺวา ‘‘ตณฺหาย ทาโส’’ติ วุตฺตํฯ

[306] หตฺถิวิสยตฺตา หตฺถิสนฺนิสฺสิตตฺตา วา หตฺถิสิปฺปํ ‘‘หตฺถี’’ติ คหิตนฺติ อาห – ‘‘หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเป’’ติ, เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สาติสยํ อูรุพลํ เอตสฺส อตฺถีติ อูรุพลีติ อาห – ‘‘อูรุพลสมฺปนฺโน’’ติ, ตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อภินฺนํ ปรเสนํ ภินฺทโต ภินฺนํ สกเสนํ สนฺธารยโต อุปตฺถมฺภยโตฯ พาหุพลีติ เอตฺถาปิ ‘‘ยสฺส หิ ผลกญฺจ อาวุธญฺจ คเหตฺวา’’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อิธ ปน ปรหตฺถคตํ รชฺชํ อาหริตุํ พาหุพลนฺติ โยชนาฯ ยถา หิ ‘‘อูรุพลี’’ติ เอตฺถาปิ พาหุพลํ อนามสิตฺวา อตฺโถ, เอวํ ‘‘พาหุพลี’’ติ เอตฺถ อูรุพลํ อนามสิตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ อลํ สมตฺโถ อตฺตา เอตสฺสาติ อลมตฺโถติ อาห ‘‘สมตฺถอตฺตภาโว’’ติฯ

ปริโยธายาติ วา ปริโต อารกฺขํ โอทหิตฺวาฯ ‘‘สํวิชฺชนฺเต โข, โภ รฏฺฐปาล, อิมสฺมิํ ราชกุเล หตฺถิกายาปิ…เป.… วตฺติสฺสนฺตี’’ติ อิทมฺปิ โส ราชา อุปริ ธมฺมุทฺเทสสฺส การณํ อาหรนฺโต อาห

วุตฺตสฺเสว อนุ ปจฺฉา คายนวเสน กถนํ อนุคีติฯ ตา ปน คาถา ธมฺมุทฺเทสานํ เทสนานุปุพฺพิํ อนาทิยิตฺวาปิ ยถารหํ สงฺคณฺหนวเสน อนุคีตาติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อนุคีติ’’นฺติฯ

[307] เอกนฺติ เอกชาติยํฯ วตฺถุกามกิเลสกามา วิสยเภเทน ภินฺทิตฺวา ตถา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

สาครนฺเตนาติ สาครปริยนฺเตนฯ

อโห วตาติ โสจเน นิปาโต, ‘‘อโห วต ปาปํ กตํ มยา’’ติอาทีสุ วิยฯ อมราติอาทีสุ อาหูติ กเถนฺติฯ มตํ อุทฺทิสฺส ‘‘อมฺห’’นฺติ วตฺตพฺเพ โสกวเสน ‘‘อมร’’นฺติ วุจฺจติฯ

โวสานนฺติ นิฏฺฐํ, ปริโยสานนฺติ อตฺโถฯ สาวาติ ปญฺญา เอวฯ ธนโตติ สพฺพธนโตฯ อุตฺตมตรา เสฏฺฐา, เตเนวาห ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 184)ฯ

เตสุ ปาปํ กโรนฺเตสุ สตฺเตสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ปรมฺปรายาติ อตฺตภาวปรมฺปรายฯ สํสารํ อาปชฺชิตฺวาติ ภวาทีสุ สํสารสฺส อาปชฺชนเหตุํ อาปชฺชนฺโต ปรโลกํ อุเปติ, ปรโลกํ อุเปนฺโตว พหุวิธทุกฺขสงฺขาตํ คพฺภญฺจ อุเปติฯ ตาทิสสฺสาติ ตถารูปสฺส คพฺภวาสทุกฺขาทีนํ อธิฏฺฐานภูตสฺส อปฺปปญฺญสฺส อญฺโญ อปฺปปญฺโญอภิสทฺทหนฺโต หิตสุขาวหนฺติ ปตฺติยายนฺโตฯ

‘‘ปาปธมฺโม’’ติ วุตฺตตฺตา ตาทิสสฺส ปรโลโก นาม ทุคฺคติ เอวาติ อาห ‘‘ปรมฺหิ อปายโลเก’’ติฯ

วิวิธรูเปนาติ รูปสทฺทาทิวเสน ตตฺถปิ ปณีตตราทิวเสน พหุวิธรูเปนฯ

สามญฺญเมวาติ สมณภาโว เอว เสยฺโยฯ เอตฺถ จ อาทิโต ทฺวีหิ คาถาหิ จตุตฺโถ ธมฺมุทฺเทโส อนุคีโตฯ จตุตฺถคาถาย ตติโยฯ ปญฺจมคาถาย ทุติโยฯ ฉฏฺฐคาถาย ทุติยตติยาฯ สตฺตมคาถาย ปฐโม ธมฺมุทฺเทโส อนุคีโต, อฏฺฐมาทีหิ ปวตฺตินิวตฺตีสุ กาเมสุ เนกฺขมฺเม จ ยถารหํ อาทีนวานิสํสํ วิภาเวตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชการณํ ปรมโต ทสฺเสนฺโต ยถาวุตฺตธมฺมุทฺเทสํ นิคเมติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตา ปน คาถา ธมฺมุทฺเทสานํ เทสนานุปุพฺพิํ อนาทิยิตฺวาปิ ยถารหํ สงฺคณฺหนวเสน อนุคีตา’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. มฆเทวสุตฺตวณฺณนา

[308] ปุพฺเพ มฆเทโว นาม ราชาติ อตีตกาเล อิมสฺมิํเยว กปฺเป อเนกวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนานํ จตุราสีติสหสฺสานํ จกฺกวตฺติราชูนํ อาทิปุริโส มฆเทโวติ เอวํนาโม ราชาฯ

ธมฺโมติ ราชธมฺโมติ โลกิกา วทนฺติฯ มหาโพธินิธานปารมิตาสงฺขาโต ปน ธมฺโม อตฺถีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺเมนาติ ญาเยนฯ ตทา พฺรหฺมวิหาราทิภาวนาธมฺมสฺส รญฺโญ อนธิคตตฺตา ตสฺสปิ วา อนภิชฺฌาทีหิ สมานโยคกฺขมตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทสกุสลกมฺมปเถ ฐิโต’’ติฯ ธมฺมนฺติ ธมฺมโต อนเปตํฯ ตถา หิ จ โส ปกฺขปาตาภาวโต ‘‘สโม’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สมํ จรตี’’ติฯ ปกตินิยาเมเนวาติ ปเวณิยา อาคตนิยาเมเนวฯ ยสฺมา นิคมชนปเทสุ เยภุยฺเยน คหปตีนํ สงฺคโห, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘คหปติกาน’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน อญฺญเมว นาครจาริตฺตํ, อญฺญํ เนคมชนปทจาริตฺตนฺติ เต วิสุํ คหิตา ‘‘เนคเมสุ เจว ชนปเทสุ จา’’ติฯ ปจฺจุคฺคมนนิคฺคมนวเสน อุโปสถสฺส ปฏิหรณํ ปาฏิหาริโย, โส เอว ปาฏิหาริโก, ปกฺโขฯ อิเม ทิวสาติ อิเม จตฺตาโร ทิวสาฯ

[309] เทโวติ มจฺจุ อภิภวนฏฺเฐนฯ ยถา หิ เทโว ปกติสตฺเต อภิภวติ, เอวํ มจฺจุ สตฺเต อภิภวติฯ ‘‘อหํ อสุกํ มทฺทิตุํ อาคมิสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺส เกเส คเหตฺวา มา วิสฺสชฺเชหี’’ติ มจฺจุเทวสฺส อาณากรา ทูตา วิยาติ ทูตาติ วุจฺจนฺติฯ อลงฺกตปฏิยตฺตายาติ อิทํ อตฺตโน ทิพฺพานุภาวํ อาวิกตฺวา ฐิตายาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เทวตาพฺยากรณสทิสเมว โหติ น จิเรเนว มรณสมฺภวโตฯ วิสุทฺธิเทวานนฺติ ขีณาสวพฺรหฺมานํฯ เต หิ จริมภเว โพธิสตฺตานํ ชิณฺณาทิเก ทสฺเสนฺติฯ

ทุขิตญฺจ พฺยาธิตนฺติ พฺยาธิภาเวน สญฺชาตทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ อนฺติมภวิกโพธิสตฺตานํ วิสุทฺธิเทเวหิ อุปฏฺฐาปิตภาวํ อุปาทาย ตทญฺเญสํ เตหิ อนุปฏฺฐาปิตานมฺปิ ปณฺฑิตานํ ตถา โวหริตพฺพตา ปริยายสิทฺธาติ อาห ‘‘อิมินา ปริยาเยนา’’ติฯ