เมนู

โย สีลมตฺเต ปติฏฺฐิโต, น สมาธิปญฺญาสุ, โส สีลมยธมฺมปูริตตาย สีลมโยฯ เตนาห ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติอาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ เจโตวิมุตฺติยํ ปญฺญาวิมุตฺติยญฺจฯ ตทุภยญฺจ ยสฺมา อรหตฺตผเล สงฺคหิตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผเล ภุมฺม’’นฺติฯ อเสสํ นิรุชฺฌติ สุขวิปากภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโตฯ

[266] กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา กามสญฺญาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิตรา ทฺเวติ พฺยาปาทวิหิํสาสญฺญาฯ

อนาคามิผลปฐมชฺฌานนฺติ อนาคามิผลสหคตํ ปฐมชฺฌานํฯ เอตฺถาติ ยถาวุตฺเต ปฐมชฺฌาเนฯ เอตฺถ จ อุชุวิปจฺจนีเกน ปฏิปกฺขปฺปหานํ สาติสยนฺติ ปฐมชฺฌานคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ เนกฺขมฺมสญฺญานํ กามาวจรจิตฺตสหคตตา ตสฺส สีลสฺส สมุฏฺฐานตา จ สมฺปยุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

[267] กุสลสงฺกปฺปนิโรธทุติยชฺฌานิกอรหตฺตผลอกุสลสงฺกปฺปนิโรธ- ปฐมชฺฌานิกอนาคามิผลคฺคหเณน สมโณ ทสฺสิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สมณมุณฺฑิกาปุตฺตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา

[271] ปญฺโหติ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ, ตเทว ธมฺมเทสนาย นิมิตฺตภาวโต การณํฯ อุปฏฺฐาตูติ ญาณสฺส โคจรภาวํ อุปคจฺฉตุฯ เยน การเณนาติ เยน ตุยฺหํ อุปฏฺฐิเตน การเณน ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐเหยฺย, ตํ ปน ปริพฺพาชกสฺส อชฺฌาสยวเสน ตถา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอเตน หิ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ เอกงฺคณานีติ ปิธานาภาเวน เอกงฺคณสทิสานิฯ เตนาห ‘‘ปากฏานี’’ติฯ

ชานนฺโตติ อตฺตโน ตถาภาวํ สยํ ชานนฺโตฯ สกฺกจฺจํ สุสฺสูสตีติ ‘‘ตถาภูตํเยว มํ ตถา อโวจา’’ติ สาทรํ สุสฺสูสติฯ ตสฺมาติ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน อนาคตํสญาณลาภโตฯ

เอวมาหาติ ‘‘โย โข, อุทายิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘โส วา มํ อปรนฺตํ อารพฺภ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ อโวจฯ

อิตรนฺติ อวสิฏฺฐํ อิมสฺมิํ ฐาเน วตฺตพฺพํฯ วุตฺตนยเมวาติ ‘‘โย หิ ลาภี’’ติอาทินา วุตฺตนยเมวฯ อตีเตติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิสยภูเต อตฺเถฯ อนาคเตติ อนาคตํสญาณสฺส วิสยภูเต อนาคเต อตฺเถฯ

ปํสุปเทเส นิพฺพตฺตนโต ปํสุสโมกิณฺณสรีรตาย ปํสุปิสาจกํฯ เอกํ มูลํ คเหตฺวาติ ทีฆโส เหฏฺฐิมนฺเตน จตุรงฺคุลํ, อุปริมนฺเตน วิทตฺถิกํ รุกฺขคจฺฉลตาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ เอกํ มูลํ คเหตฺวา อญฺญชาติกานํ อทิสฺสมานกาโย โหติฯ อยํ กิร เนสํ ชาติสิทฺธา ธมฺมตาฯ ตตฺราติ ตสฺส มูลวเสน อทิสฺสมานกตายฯ น ทิสฺสติ ญาเณน น ปสฺสติฯ

[272] น จ อตฺถํ ทีเปยฺยาติ อธิปฺเปตมตฺถํ สา วาจา สรูปโต น จ ทีเปยฺย, เกวลํ วาจามตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิหริตพฺพฏฺเฐน ปรสนฺตาเน เนตพฺพฏฺเฐน ปฏิหาริย-สทฺททฺวาเรน วิญฺญาตพฺโพ ภาวตฺโถ, โสว ปาฏิหีรโก นิรุตฺตินเยน, นตฺถิ เอตสฺส ปาฏิหีรกนฺติ อปฺปาฏิหีรกตํ, ต-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ตถา วุตฺตํ, อนิยฺยานํฯ เตนาห ‘‘นิรตฺถกํ สมฺปชฺชตี’’ติฯ สุภกิณฺหเทวโลเก ขนฺธา วิย โชเตตีติ อิมินา – ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย อตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

[273] สอุปสคฺคปทสฺส อตฺโถ อุปสคฺเคน วินาปิ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธ’’ติฯ สา จสฺส อุพฺพิทฺธตา อุปกฺกิเลสวิคเมน สุจิภาเวน อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูเต’’ติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชเตตีติ เทโว, อากาโสฯ ‘‘อฑฺฒรตฺตสมเย’’ติ วตฺตพฺเพ ภุมฺมตฺเถ วิหิตวจนานํ อจฺจนฺตสํโยคาภาวา อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํฯ ปุณฺณมาสิยญฺหิ คคนมชฺฌสฺส ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อนฺเต ฐิเต อฑฺฒรตฺเต สมโย ภินฺโน นาม โหติ, มชฺเฌ เอว ปน ฐิโต อภินฺโน นามฯ เตนาห ‘‘อภินฺเน อฑฺฒรตฺตสมเย’’ติฯ

เย อนุโภนฺตีติ เย เทวา จนฺทิมสูริยานํ อาภา อนุโภนฺติ วินิภุญฺชนฺติ วฬญฺชนฺติ จ เตหิ เทเวหิ พหู เจว พหุตรา จ จนฺทิมสูริยานํ อาภา อนนุโภนฺโตฯ เตนาห – ‘‘อตฺตโน สรีโรภาเสเนว อาโลกํ ผริตฺวา วิหรนฺตี’’ติฯ

[274] ปุจฺฉามูฬฺโห ปน ชาโต ‘‘อยํ ปรโม วณฺโณ’’ติ คหิตปทสฺส วิธมเนนฯ อเจลกปาฬินฺติ ‘‘อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 1.394) อเจลกปฏิปตฺติทีปกคนฺถํ, คนฺถสีเสเนว เตน ปกาสิตวาทานิ วทติฯ สุราเมรยปานมนุยุตฺตปุคฺคลสฺส สุราปานโต วิรติ ตสฺส กายํ จิตฺตญฺจ ตาเปนฺตี สํวตฺตตีติ สุราปานวิรติ (ตโป, โสเยว คุโณฯ เตนาห ‘‘สุราปานวิรตีติ อตฺโถ’’ติ)ฯ

[275] เอกนฺตํ อจฺจนฺตเมว สุขํ อสฺสาติ เอกนฺตสุขํฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสูติ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรตี’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ สีลาจารธมฺเมสุฯ น ชานิํสูติ สมฺโมเสน อนุปฏฺฐหนฺติ ตทตฺถํ น พุชฺฌนฺติฯ พุทฺธุปฺปาเทน กิร วิหตเตชานิ มหานุภาวานิ มนฺตปทานิ วิย พาหิรกานํ โยคาวจรคนฺเถน สทฺธิํ โยคาวจรปฏิปทา นสฺสติฯ อุคฺคณฺหิํสูติ ‘‘ปญฺจ ปุพฺพภาคธมฺเม’’ติอาทิวจนมตฺตํ อุคฺคณฺหิํสุฯ ตติยชฺฌานโตติ การโณปจาเรน ผลํ วทติ, ผลภูตโต ตติยชฺฌานโต

[276] เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส ปฏิลาเภน ปตฺติยา ตตฺถ นิพฺพตฺติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาฯ เอกนฺตสุเข โลเก อนภินิพฺพตฺติตฺวา เอว อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส สตฺตโลกสฺส ภาชนโลกสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนํ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยาฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

[277] อุทญฺจนิโกติ อุทญฺจโนฯ วิญฺฌุปพฺพตปสฺเส คามานํ อนิวิฏฺฐตฺตา ติํสโยชนมตฺตํ ฐานํ อฏวี นาม, ตตฺถ เสนาสนํ, ตสฺมิํ อฏวิเสนาสเน ปธานกมฺมิกานํ ภิกฺขูนํ พหูนํ ตตฺถ นิวาเสน เอกํ ปธานฆรํ อโหสิ

จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. เวขนสสุตฺตวณฺณนา

[280] สห วตฺถุกาเมน กิเลสกาโม ครุ ครุกาตพฺโพ เอตสฺสาติ กามครุฯ เตสฺเวว กาเมสุ นินฺนโปณปพฺภารชฺฌาสโยติ กามาธิมุตฺโตฯ ปพฺพชฺชาปฐมชฺฌานาทิกํ เนกฺขมฺมํ ครุ ครุกาตพฺพํ เอตสฺสาติ เนกฺขมฺมครุฯ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารชฺฌาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต สฺวายมตฺโถ ยถา เอกจฺเจ คหฏฺเฐ ลพฺภติ, เอวํ เอกจฺเจ อนคาเรปีติ อาห ‘‘ปพฺพชิโตปี’’ติอาทิฯ อยํ ปน เวขนโส ปริพฺพาชโกฯ โส หิ เวขนสตาปสปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา เวขนเสน อิมินา ทิฏฺฐิมาทาย สมาทิยิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘เวขนโส’’ติ วุจฺจติฯ ยถา โลโก สยํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺโตปิ สมาโน ปจฺจกฺขโต อนุภวิยมานํ สาลากิกํ อคฺคิสนฺตาปํ วิย อนาทิกาลานุคตสมฺมากวจรสนฺตาปํ อาทิตฺตตาย น สลฺลกฺเขติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน มหากรุณาสมุสฺสาหิตมานเสน ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ อาทิตฺตปริยาเย (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54) เทสิยมาเน สลฺลกฺเขติ, เอวํ อยมฺปิ อนาทิกาลปริภาวิตํ อตฺตอชฺฌาสเย อวฏฺฐิตํ กามาธิมุตฺตํ สรเสน อนุปธาเรนฺโต สตฺถารา – ‘‘ปญฺจ โข อิเม, กจฺจาน, กามคุณา’’ติอาทินา กามคุเณสุ กามสุเข ภาสิยมาเน ‘‘กามาธิมุตฺตํ วต ปพฺพชิตสฺส จิตฺต’’นฺติ อุปธาเรสฺสตีติ อาห – ‘‘อิมาย กถาย กถิยมานาย อตฺตโน กามาธิมุตฺตตํ สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติฯ กามคฺคสุขนฺติ กาเมตพฺพวตฺถูหิ อคฺคภูตํ สุขํฯ สพฺเพ หิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามา, เต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนสุขโต นิพฺพานสุขเมว อคฺคภูตํ สุขํฯ ยถาห – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) – ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.215, 217; ธ. ป. 203) จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ

[281] ปุพฺเพนิวาสญาณลาภิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ วุจฺจมานกถา อนุจฺฉวิกา ตทตฺถสฺส ปจฺจกฺขภาวโต, ตทภาวโต เวขนสสฺส อนนุจฺฉวิกาติ อาห ‘‘ยสฺมา…เป.… นตฺถี’’ติฯ อนาคตกถาย…เป.… นตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ